Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi

Mantiq. Ibn Sino insonning bilish faoliyatini o‘rganishni inson nutqini, so‘zini tadqiq etishdan boshlaydi. Uning fikricha, mantiq har qanday nutqni emas, balki ma’no va shaklni ifodalaydigan nutqni o‘rganadi. Mantiq fikrlar tarozisidir.
Inson aqli turli fanlarni o‘rganish yordamida boyiydi, bunda mantiq ilmining roli kattadir. «Aql tarozisida o‘lchanmagan har qanday bilim chin bo‘la olmaydi, demakki, u haqiqiy bilim emas». Bu yerda Ibn Sino Sharq falsafasidagi aql nazariyasiga asoslanadi. Insonning aqli bir necha darajaga ega bo‘lib, asosan o‘z taraqqiyotida to‘rt bosqichni bosib o‘tadi, so‘nggi bosqich-etuk haqiqatni egallash dunyoviy aql bilan bog‘lanib ketishdan iborat bo‘ladi. Binobarin, Ibn sino aqlga kosmik xarakter beradi.
Shunday qilib, Ibn Sino fikricha, mantiq ma’lum bilimlardan noma’lum bilimlarni keltirib chiqarish, ularni bir-biridan farq qilish, chin bilim nimadan iborat, yolg‘on nima va ularning turlari xususidagi fan yoki nazariy san’atdir.
Fizika. Ibn Sino fizika deganda tabiat to‘g‘risidagi fanni ko‘zda tutadi, u sezgilar orqali idrok etiladigan va hamma vaqt o‘zgarishni boshidan kechirib turadigan holatlarini o‘rganadi. Tabiat, Ibn Sino fikricha, harakat va sukunatni boshlab beradigan kuch emas, balki moddiy narsalardan tortib mavjudotlargacha bo‘lgan narsalar majmuidir, ham kuch, ham mohiyatdir.
Fizikaning bevosita bahs mavzui - bu o‘zicha harakat qiluvchi va sukunat holatidagi jismlardir.
Metafizika. Ibn Sino metafizikani ikki qismga bo‘ladi: umumiy metafizika, ilohiy metafizika. Umumiy metafizika tabiatshunoslik fanlari negizini, ilohiy metafizika esa iqtisod, etika va siyosatga xizmat qiladigan amaliy fan, ya’ni emanatsion - tajallus nazariyasi tamoyillarini ifoda etadi.
Ibn Sinoning tibbiyot fanlarini asoslab berish, amaliy tibbiyot sohasidagi xizmatlari beqiyosdir. Uning tibbiyotga bag‘ishlangan asarlarini qo‘yidagicha tasnif etish mumkin:
 Nazariy va amaliy tibbiyotning barcha qismlarini o‘zida jamlagan asarlar («Tib qonunlari», «Tibbiyot urjuzalari»);
 Anatomiya va fiziologiyaga bag‘ishlangan asarlar: «Anatomiya bo‘yicha urjuza», «Badanni boshqarish», «Ichkilikning nafi va zararlari haqida» va boshqalar ;
 Gigiena va salomatlikni saqlashga bag‘ishlangan asarlar: «Sayyohlarning rejimi haqida», «Sog‘lom badan haqida», «Sog‘likni saqlash haqida», «Tibbiy maslahatlar», «Tibbiy vasiyatnomalar» va boshqalar;
 Diagnostika va bemorlarni davolash haqidagi kitoblar: «Tomir urushi haqida», «Asab kasalliklar va falajlar», «qon quyish metodlari haqida va boshqalar;
 Dorishunoslik bo‘yicha asarlar: «Tajribadan o‘tgan dorilar haqida urjuza», «Oddiy dorilarning me’yorlari haqida», «Ovqat va dorilar», «Sachratqi haqida» va boshqalar;
 Tibbiyotning boshqa masalalarga bag‘ishlangan asarlar: «Tib haqida hikmatli so‘zlar», «Gippokrat vasiyatlari haqida tibbiy urjuza», «Tibbiy lug‘at» va boshqalar.
Ibn Sinoning «Kitob al-qonun fit-tibb» (qisqacha «qonun») asarida o‘zigacha bo‘lgan tib masalalari qaytadan qarab chiqiladi va inson organizmini o‘rganish sohasida hali ilmda ma’lum bo‘lmagan bir qancha yangiliklar bayon qilinadi. Kitob 5 ta mustaqil asardan iborat:

1. 
   Birinchi kitobda tibbiyotning nazariy asoslari, bahs mavzui, vazifalari, kasallikning kelib chiqishi, sog‘liqni saqlash yo‘llari.
   
2. 
   Ikkinchi kitob kishi anatomiyasi haqida fikr yuritiladi.
   
3. 
   Uchinchi kitobda 800 ga yaqin dorining xususiyatlari, iste’mol qilish usullari.
   
4. 
   To‘rtinchi kitobda ayrim organlarning soch, tirnoqlar va boshqalar kasalliklari suyak sinishi, chiqishi, jarohatlari hamda davolash usullari borasida ma’lumot beradi.
   
5. 
   Beshinchi kitob farmakologiyaga bag‘ishlangan bo‘lib, murakkab dorilarning organizmga ta’siri, ularni tayyorlash va iste’mol qilish tamoyillari haqida so‘z yuritadi.
   

Ibn Sinoning fikricha, tibbiyotning asosiy vazifasi inson sog‘liqini saqlash, kasalliklarning kelib chiqishi sabablarini aniqlash, ularga barham berish vositalarini belgilashdan iboratdir.
Bunga: rukn, mijoz, xilt (sok)lar, a’zolar, ruhlar, quvvatlar, ishlar kiradi. Ruknlarga esa turli jismlarni paydo qiluvchi to‘rt asosiy unsur -tuproq, suv, olov, havo kiradi.
Bunga: havo, eyish va ichish, uyqu va uyg‘oqlik, harakat va harakatsizlik, bo‘shanish, nafsoniy kayfiyatlar kiradi.
Ibn Sinoning falsafiy fanlarni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi ham kattadir. Falsafada u o‘zining panteistik tamoyillaridan kelib chiqib, ilohiyot va borliq bir-biriga zid, bir-birini inkor etuvchilar emas, balki bir butun holda mavjud degan xulosaga keladi. Abadiylik ilohiyotga ham, moddiy olamga ham dahldor. Lekin tangri va moddiy olam, tabiat ma’lum pog‘onalar yordamida bog‘lanadi. Zanjirning bir tomonida tangri-zaruriy vujud, ikkinchi tomonidan tabiat yotadi. Tabiat tangri ta’siridan Shu darajada uzoqki, u o‘z qonuniyatlari yordamida voqea bo‘ladi, o‘zgaradi, rivojlanadi.
Shunday qilib, Olloh va olam bog‘lanishi sabab va oqibat bog‘lanishi tarzida tushuniladi: Olloh abadiy bo‘lganligidan uning oqibati bo‘lmish olam ham abadul abaddir. Sababi bog‘lanish, ya’ni determenizm Ibn Sino falsafiy fikrlashining muhim tomoni bo‘lib, u tabiatdagi muayyan tartibni tushunishda ham alohida ahamiyatga molikdir. Binobarin, avval tog‘-toshlar, so‘ngra o‘simliklar, hayvonlar, taraqqiyotning keyingi tizimida uning yakuni sifatida inson vujudga keladi, degan fikr Ibn Sino tomonidan ishlab chiqilgan va rivojlantirilgan muhim falsafiy-ilmiy konsepsiyadir.
Real narsalarni chuqur bilish, boshqacha aytganda, fan bilan shug‘ullanish insonga xos fazilat bo‘lib, vujudi vojib, vujudi mumkin, substansiya, aksidensiya; materiya, shakl, aql, jon, unsur, jism, sezish, quvvat, mineral, hayvon, nutq, lison kabi kategoriyalarning mazmunini bilishni taqozo etadi.
Ibn Sino ijodida insonning tabiiy holatini ifodalaydigan nazm bilan yozilgan 8 ta doston yuzaga keladi: sog‘likni saqlash-gigiena haqida urjuza; yilning to‘rt fasllari haqida urjuza; anatomiya haqida urjuza; Gippokrat vasiyatlari haqida urjuza; tajribadan o‘tgan amaliyotlar haqida urjuza; tibbiy nasihatlar haqida urjuza; aloqa haqida urjuza; tabobat haqida urjuza.
Tabiiy hodisalar: ziddiyatlar, harakat, rivojlanish olamni idora qiluvchi manba-«tuzilish va buzilish» dan iborat ziddiyatdir; birinchi insonlar haqida afsonalar (birinchi insonlar - Odam va Havo, Mard va Mardona, Misho va Mishona) ; davriy hodisalar; to‘fon haqida, yorug‘lik nuri (nurning tezligi, nur harakati va tovush harakati, nur va qorong‘ulik, Oy nuri va Quyosh nuri); saqlanish g‘oyasi. Simmetriya, «Tabiat Yangilishishi» (modda mu’tadil miqdorda saqlanadi, tabiatda simmetriya ifodasi - gul barglari 3,4,5,6 va 18 ta bo‘ladi, 7 ta yoki 9 ta bo‘lmaydi); umr masalasi (uzoq umr ko‘radigan mintaqaga Farg‘ona ham kiradi).