Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi

Vaqt va bo‘shliq (Fazo)
Vaqt, materiyaning asosiy yashash shakllaridan biri bo‘lib, shu bilan birga tabiatdagi biror davriy hodisaga nisbatan hisoblanadigan o‘lchov birligi hamdir.
Fazo va vaqt tushunchasi ob’ektiv dunyoning ajralmas qismi bo‘lganligi uchun avvalo falsafaning ob’ekti hisoblanadi. Fizikaning rivojlanishi bilan Fazo va vaqt haqidagi ta’limot chuqurlashib, takomillashib bordi. Ayniqsa bu sohada astronomiya va kosmologiya muhim o‘rin tutadi. Fazo va vaqt haqidagi ilmiy tasavvurlar materiya, harakat, o‘zaro ta’sir bilan bog‘liq holda rivojlandi.
XX asrning boshlarida vaqtga «ta’sir qilish» mumkinligi aniqlandi. Masalan juda katta tezlik, vaqt oqimi o‘tishini sekinlashtiradi. Keyinchalik vaqt o‘tishi, tortishish maydoniga bog‘liq ekanligi ham aniqlandi. Buning oqibatida, hozirgi kunda jadal sur’atlarda rivojlanib kelayotgan yangi fan, ya’ni «Fazo va vaqt» fizikasi vujudga keldi.
Fan va kelajak texnologiyalari uchun, vaqtning neytron yulduzlar yaqinida sekinlashuvi, «qora tuynuk» da to‘xtashi, «oq tuynuk» lardan otilib chiqishi, vaqtning fazoda aylanishi mumkinligi kabi hususiyatlari muhim ahamiyatga ega.
Biz, uch o‘lchamli fazoda ekanligimiz ko‘pchilikka ma’lum, lekin biz uch o‘lchamli fazoning faqat joylashgan o‘rnini emas, u yerdagi jarayonlarning kechishini ham o‘rganmoqchi bo‘lsak, vaqtni e’tibordan qochirmasligimiz lozim. U yoki bu nuqtada sodir bo‘ladigan hodisalar o‘sha nuqtaning joylashuvi bilan ta’riflanadi, ya’ni uning uchta koordinatasi to‘rtinchi ko‘rsatkich, vaqt bilan beriladi. Xodisaning sodir bo‘lgan vaqti uning to‘rtinchi koordinatasidir. SHuning uchun ham bizning olamni to‘rt o‘lchamli fazoda joylashganligi takidlanadi. Ammo Eynshteynning nisbiylik nazariyasi yaratilgandan keyingina to‘rt o‘lchamlilik tushunchasiga e’tibor berildi. Ingliz nazariyotchi fizigi Stiven Xoking shunday deydi: - «to‘rt o‘lchamli fazoni tasavvur qilish juda mushkul. Men xatto shakllarni uch o‘lchamli fazoda ko‘z oldimga keltirishda qiynalaman!». SHuning uchun, to‘rt o‘lchamli fazoni tushunmaganlarga maslahatim shuki, hech tushkunlikka tushmang (mual.).