|
Kosmik astronomiya - Bizning Galaktikadan tashqaridagi osmon jismlari va ularning sistemalarini o‘rganuvchi astronomiyaning bo‘limi. Asosiy vazifalari: jism va sistemalarning shakli va xillarini fotografik usulda o‘rganish, ularni tasniflash, galaktikalarning yulduz kattaligi, rangini o‘lchash, galaktikalar to‘plamining tuzilishi va tarkibi qonuniyatlarini o‘rganadi.
Kosmogoniya (Kosmos va yunoncha goneia-tug‘ilish) - quyosh sistemasi, yulduzlar va ularning sistemalari, tumanliklar va boshqalarning paydo bo‘lishi va taraqqiyotini o‘rganadigan fan. Kosmogonik nazariyalar va gipotezlar kosmik jismlarni kuzatish asosida vujudga keladi.
Kosmologiya - bir butun va yagona Koinot to‘g‘risidagi fan. Koinotni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tajriba (kuzatish) yo‘li bilan tekshirib bo‘lmaganligi tufayli u turli vositalar yordamida olingan ma’lumotlarni ekstropolyasiya qilish yo‘li bilan bilvosita o‘rganiladi.
Kosmonavtika (kosmos va yunoncha nautike - dengizda suzish, kemani boshqarish) - kosmik fazoga parvoz qilish, turli kosmik uchish apparatlari (raketalar, Oy va sayyoralarning sun’iy yo‘ldoshlari, kosmik kemalar va boshqalar) dan foydalanib, Yerdan tashqarida bo‘lgan kosmik ob’ektlarni insoniyat etiyoji uchun o‘zlashtirishni ta’minlaydigan fan va texnika sohalari majmui.
Kosmonavtika quyidagi muammolar bilan shug‘ullanadi:
Kosmik parvozlar nazariyasi - traektoriyani hisoblash va boshqalar; - Kosmik raketalar, dvigatellar, boshqarish sistemalari, uchirish inshootlari, avtomatik stansiyalar, kosmik kemalar, ilmiy asboblar, telemetriya asboblari va boshqalarni ilmiy-texnik jihatdan loyihalash;
Tibbiy-biologik - parvoz vaqtida xayot kechirishning ta’minlanishi ta’sirida odam organizmida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni bartaraf qilish;
Xuquqiy-kosmik - fazo va sayyoralardan foydalanishning xalqaro masalalarini tartibga solish va boshqalar.
Kosmonavtika tarixi K.E. Siolkovskiyning kosmik fazoga uchishni nazariy asoslarini yaratishidan boshlandi. K.E. Siolkovskiy «Reaktiv asboblar yordamida koinotni tekshirish» (1903) va boshqa asarlarida kosmik parvozlarni texnik jihatdan amalga oshirish mumkinligini isbotladi.
1957 yilning 4 oktyabrida, Yerning sun’iy yo‘ldoshi uchirilganligi kosmik yeraning boshlanishidan darak berdi.
Ikkinchi muhim bosqich 1961 yil 12 aprelda YU.A. Gagarinning parvozi bo‘ldi.
Uchinchi tarixiy voqea 1969 yil 6-24 iyulda N.Armstrong, E.Oldin, M.Kollinzlarning Oyga ekspeditsiyasi hisoblanadi.
Kosmik apparatlarning muvaffaqiyatli uchishi uchun birinchi kosmik tezlik (7,91 km/sek) dan ortiq, Yerning tortish kuchi ta’siri doirasidan chiqib ketish uchun ikkinchi kosmik tezlik (11,19 km/sek) dan ortiq tezlik bo‘lishi kerak.
Orbitaga chiqariladigan uchish apparatlarini 2 guruxga bo‘lish mumkin: Yer atrofida (ESY) va uzoq kosmosga uchuvchi, masalan, Oy yoki boshqa sayyoralarga uchuvchi apparatlar. Keyingi guruxdagilarida raketa bosqichlari birmuncha kuchliroq bo‘ladi.
Ekipajli kosmik kemalarda, qo‘shimcha tibbiy-biologik muammolarni hal qilishga to‘g‘ri keladi. Ekipajni zararli nurlar, vaakum va kosmik muhitning boshqa omillaridan saqlash sistemasi, xayotni ta’minlash sistemasi bo‘lishi zarur. Kosmosga uchish inson organizmida vaznsizlikka, o‘ta kuchli bosimga chidamlilikni talab qiladi. Kosmik apparatni Yerga qo‘ndirishda qutqarish va evakuatsiya xizmati ishga tushadi. Tushirilayotgan apparatni oson va tez topish uchun unga radiomayak o‘rnatiladi. Uni qidirishda kemalar, samolyot va vyertolyotlar qatnashadi.
Kosmonavtika yutuqlari ilmiy tadqiqotlar va xalq xo‘jaligida keng qo‘llanilmoqda. Aloqa yo‘ldoshlari, meteorologik yo‘ldoshlar, navigatsiya yo‘ldoshlari va boshqalar amaliy maqsadlarda qo‘l kelmoqda. Qazilma boyliklarni qidirish, o‘simliklarni Yerda tarqalganligini tekshirish, qor xarakatini kuzatish, hosildorlikni oldindan belgilash, o‘rmonlardagi yong‘inlar, gidrologik tadqiqotlar va qator amaliy masalalarni hal qilishda ESY keng qo‘llanilmoqda. Geodeziya va topografiya masalalarini hal qilishda ESY ning ahamiyati juda katta.
Do'stlaringiz bilan baham: |
