Tabiiy fanlari fakulteti

III gruppa bosh gruppachasidagi elementlarning ba'zi xossalari

Element	Balent elektronlari	Atom radiusi ^0A	Ion radiusi, Me^3+	Ionlanish potensiali, eV	Suyuqlanish xarorati, ^0C	Qaynash xarorati, ^0C	Solishtirma og’irligi, g/sm^3	Erpo’stlog’ida tarqalishi, %
B	2s^22p^1	1,39	0,2		2075	3860	2,34	0,005
AI	3s^23p^1	1,43	0,50	5,95	660,2	2456	2,702	7,5
Ga	4s^24p^1	1,53	0,62	5,97	29,78	2237	5,904	4^.10^-4
In	5s^25p^1	1,67	0,81	5,79	156,4	2109	7,310	1^.10^-5
Tl	6s^26p^1	1,71	0,95	6,12	304,5	1457	11,859	3^.10^-4

Jadvaldan ko'rinadiki, A1³⁺ dan T1³⁺ ga o'tgan sari ion radi-uslar kattalashadi. Shu sababli, chapdan o'ngga tomon gidroksid-larning asos xossalari kuchayib boradi. B(OH)₃— kislota xossali, A1(OH)₃, Ga(OH)₃ — amfoter, In(OH)₃da ozgina asos xossa bor. Lekin bu ham amfoter modda hisoblanadi. Tl(OH)₃da amfoter xossa nihoyatda kuchsiz ifodalangan. Ion radiuslarning kattalashu-vi A1³+ dan keyin juda kam farq qiladi. B, Al, Ga, In, Tl atomlarining sirtqi qavat tuzilishi bir-birinikiga o'xshaydi. Atom radiusi ortgan sari s- elektronlar bilan p- elektronlar orasida farq kuchaya boradi. Tl ning p¹ - elektroni valent elektronga aylanib ketib, TIOH tarkibli kuchli asos hosil qiladi.

Aluminiy.

Tabiatda uchrashi. Aluminiy tabiatda juda xilma-xil birikmalar hosil qiladi. Uning eng asosiy birikmalariga aluminosilikatlar deyi-ladigan birikmalari kiradi. Ularni aluminiy, kremniy, ishqoriy va ishqoriy-yer metallarning oksidlaridan hosil bo'lgan tuzlar sifatida qarash mumkin. Tabiatda uchraydigan boksit, korund va krio-litlar ham aluminiyning asosiy birikmalaridandir.

Alumosilikatlar. Ular yer po'stlog'ining asosiy qismini tashkil qilib, tabiiy jinslarning asta-sekin yemirilishi yoki nurashi natija-sida hosil bo'ladi. Ular loy yoki gil va dala shpatlari — kaolin ko'rinishida bo'lishi mumkin. Ularning tarkibi A1₂O₃ • nH₂O for­mula bilan ifodalanadi.

Alumosilikatlar va aluminiyning boshqa birikmalarining konlari dunyodagi deyarli barcha mamlakatlarda tarqalgan.

Boksitlar. Bu moddalar, asosan, aluminiy gidroksid bilan temir, marganes, kremniy oksidlaridan tashkil topgan tog' jinslari hisobla-nadi. Boksitlar turli tog' jinslarining yemirilishi va ko'l, dengizlar-ning havzalariga tushishi natijasida hosil bo'ladi. Boksitlarning tarkibi A1₂O₃ • nH₂O bilan ifodalanadi. Sof holdagi aluminiy metali shu turdagi aluminiy birikmalaridan ajratib olinadi.

Korund. Bu mineral, asosan, aluminiy oksididan tashkil top­gan bo'lib, qattiq kristall moddadir. Shuning uchun undan abraziv (charx) toshlari tayyorlashda keng qo'llaniladi. Aluminiyning ftor va natriy florid bilan hosil qilgan birikmasi kriolit deyiladi va tarkibi Na₃AlF₆ yoki A1F₃ • ₃NaF formula bilan ifodalanadi. Bu birikma hozirgi vaqtda sun'iy usulda hosil qilinmoqda va korund hamda kriolitlar kabi turli sanoat tarmoqlarida ishlatiladi.