Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Madaniyatning noyob xususiyatlari
— g ‘ayriodatiy (ekzotik), 
k o'pchilik tom onidan qabul qilinm agan odatlar, udumlardir. Dafn 
odatlari shunga misol bo*la oladi. B a’zi xalqlar m adaniyatida in­
sonlar tu g ‘Uganda em as, balki dafn marosimlarida saxiylik k o ‘rsa- 
tilishi kerak, deb hisoblaydilar. M asalan, M adagaskarda dafn ma- 
rosim lari odam lam ing jam iyatdagi o ‘m ini belgilaydigan maqom 
darajasidadir. Shuning uchun ayrim odam lar vafot etganda, dafn 
m arosim iga m inglab odam lar keladi, ayrim lariga kam chilik qatna- 
shadi, aza haftalab davom etadi. AQSh va Rossiyada dafn marosimi 
bir necha soat davom etadi. B oshqa ayrim xalqlar m adaniyatida esa 
aksincha — inson dunyoga kelib, hayoti davom ida boshqalarga oliy- 
him m atli boMishi lozim, deb biladilar.
Xullas, madaniyatni yuzaga keltiruvchi asosiy omil jam iy at va 
unda yashaydigan odamlardir. Jam iyat m ahsuli boMgan madani­
yat qanchalik mukammallashib, boyib borsa, uning insonga va 
jam iyatga ta ’siri kuchayib, mustaqil boMa boradi. M asalan, antik 
jam iyat allaqachon tarixga aylangan boMsa-da, o ‘sha jam iyat yuza­
ga keltirgan m oddiy m adaniyat hozirgi kunda ham o ‘z ahamiyatini 
saqlab qolgan.
M adaniyatning insoniyat jam iyati shakllanishi va taraqqiyotida- 
gi rolini to ‘g lri belgilash muhim nazariy va am aliy aham iyatga ega-
152

---

dir. A fsuski, sovet m adaniyatshunosligida bu m ihim m asaia bir yoq- 
lam a va k o ‘p hollarda xato talqin etib kelindi. Tarixga materialistik 
nuqtai nazardan qarash ijtim oiy borliqni ijtim oiy ongga nisbatan 
birlamchi d eb hisoblash, ijtimoiy borliq asosiga m oddiy n e ’matlar 
ishlab chiqarishni qo‘yish, mehnatni m adaniyat asosi deb d a ’vo qi­
lish va boshqalar m adaniyatning ijtimoiy taraqqiyot va shaxs ha- 
yotidagi o ‘m i va rolini to ‘g ‘ri belgilashga m onelik ko‘rsatib keldi.
M adaniyat tushunchasining inson va jam iyat tushunchalari bi­
lan uzviy bogMiqligi haqida yuqorida aytib o ‘tildi. Buyuk fransuz 
m utafakkiri E.D yurkgeym ning ta ’lim berishicha, m adaniyat inson 
ongi va irodasiga b o g ‘liq boMmagan holda undan ilgari vujudga kel- 
gan va insonga m ajbur qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. B oshqacha qilib 
aytganda, h ar bir individ m adaniy olam da tug‘iladi, uni o ‘zlashti- 
radi, insoniy sifatlarga eg a bo‘ladi va uning rivojiga muayyan hissa 
q o ‘shadi.
M adaniyat, avvalo, insoniyatning ko‘p asrlik bilimlari va taj- 
ribalari yigMndisi sifatida namoyon boMadi. Inson aqlli mavjudot 
sifatida k o ‘p asrlar davom ida jam iyat tom onidan yaratilgan bi- 
lim, tajriba, ko‘nikma, xulq-atvor m e’yorlarini, y a ’ni madaniyatni
o ‘zlashtiradi.
M adaniyat insonni hayvondan, jam iyatni esa tabiatdan farqlay- 
digan sifatiy belgi, faqat insonga va jam iyatgagina xos boMgan, 
uning xatti-harakatlari, faoliyat va m ehnat m ahsulotlarida namoyon 
boMadigan bilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar, m e’yorlar majmuasidir.
M adaniyat ravnaqi va ijtimoiy m unosabatlam ing takom illashib 
borishi bir-biri bilan uzviy bogMiq boMgan jarayonlardir. Shu o ‘rin- 
da madaniyat va ijtimoiy taraqqiyotning o 'z ig a xos xususiyatlari 
haqida qisqacha fikr yuritish maqsadga muvofiq.
Ilgari ta ’kidlab kelinganidek, m adaniyat nam unalari keng xalq 
ommasi tomonidan m exanik tarzda em as, balki ijtim oiy hayotning 
turli sohalarida faoliyat k o ‘rsatayotgan eng ilg 'o r kishilar, ziyolilar, 
ilm-fan ahllari tom onidan yaratiladi, jam iyatning asosiy ko‘pchi- 
lik qismi esa madaniyatning ilg 'o r nam unalarini o ‘zlashtirish va 
sotsiallashtirish jarayoniga tortiladilar. M adaniyatdagi umumiy 
inqiroz madaniyatning ilg‘or namunalarini yaratuvchi elita — sara
153

---

toifa bilan keng ommaning m a’naviy salohiyati o ‘rtasidagi tafovut 
va ziddiyat bilan bogMiq ravishda ro‘y beradi.
M adaniyatning jam iyat hayotidagi ahamiyatini haddan tashqari 
bo‘rttirish ham, uning aham iyatini kam sitish ham birday xatodir.
XVIII asrdayoq m ashhur fransuz mutafakkiri Jan Jak Russo 
m adaniyatning ahamiyatini haddan tashqari bo‘rttirishga qarshi ta­
biiy insonning axloqiy ustunligi g'oyasi va tabiatga qaytish shiorini 
ilgari surgan edi.
XX 
asr boshlarida taniqli nemis faylasufi Fridrix Nitsshe 
m adaniyat strukturasida fan va texnika yetakchi mavqeni egallab, 
hayotning rivojiga imkon bermayotganligini keskin tanqid qil- 
gan edi. Zigm und Freydning fikricha, m adaniyat o 'zin in g axloqiy 
m e’yorlari, talab va qadriyatlari bilan dastavval kishilik jam iyati- 
ning paydo boMishida muayyan ijobiy rol o'ynagan boMsa, keyin- 
chalik o ‘zining taqiqlovchi talablari, qat’iy m e’yorlari bilan kishilik 
jam iyati rivojiga xalaqit bera boshlagan.
X ulosa qilganda, m adaniyat tushunchasi taraqqiyot, yangilikka 
intilish, m a’naviy yangilanish, yaratish, yaxshilik va ezgulikni as- 
rab-avaylash, qoM lab-quwatlash bilan uzviy bogMiq ekan, jam iyat 
hayotini madaniyatsiz, m adaniyat rivojini esa sogMom ijtim oiy mu­
nosabatlar tizim isiz ta sa w u r etib boMmaydi. Jam iyat va insonga 
m adaniy hodisa sifatida qarash m adaniyatning shaxs va jam iyat 
hayotidagi ahamiyatini teranroq anglashga yordam beradi.
Sivilizasiyalar tasnifi. Sharq va G ‘a rb sivilizatsiyasi. 
V.Stepin 
va boshqa ko‘pchilik mualliflar umuman olganda insoniyat tarixida 
ikki tip sivilizatsiya — Sharqda shakllangan va saqlanib turgan tra- 
ditsion (an’anaviy) va G ‘arbda shakllangan va endilikda Sharqqa 
ham kirib kelgan texnogen - sivilizatsiyalarini bir-biridan farqlanti- 
radi. Texnogen, degan tushunchada sivilizatsiyalar taraqqiyotida 
ham isha va nafaqat ishlab chiqarish rivojlanishida, balki ijtimoiy 
boshqaruv va kommunikatsiya ishlarini yaxshi yoMga q o ‘yishda 
ham yangi texnologiyalami qoMlash hal qiluvchi rol o ‘ynashiga 
asoslanadigan sivilizatsiyalar nazarda tutiladi. Traditsion sivilizat­
siyalar Xitoy, Hindiston, A ntik davr, 0 ‘rta asrlar Yevropasida yor- 
qin nam oyon boMgan o ‘ziga xosligi boMgani bilan, texnogen sivi-
154

---

lizatsiyalarga nisbatan ham xuddi shuni aytish m um kin b o ‘lgan!igi 
bilan ularning birlashtiruvchi invariant (umumiy) jih a tla r k o ‘p.
Texnogen sivilizatsiya taxminan XIV- X VI asrlarda Yevropada 
shakllana boshladi. U ning qadriyatlari tizim ining yadrosi (m ag‘zi) 
uyg‘onish, reform atsiya va m a’rifatchilik davrlarida vujudga kel- 
gan edi. U o ‘z ichiga inson va uning dunyodagi o ‘rnini tushunishni 
olgan edi. B u a w a lo insonga tabiatga qarshi turadigan, taqdiriga 
tabiatni o‘zgartirish, uni o ‘z irodasiga bo‘ysundirish bitilgan faol 
mavjudot degan tasavvurning shakllanishi edi. Shunga ko‘ra, inson 
faoliyati deyilganda uning obyektlam i o ‘zgartirishi va ulam i inson­
ga bo‘ysundirilishi tushunilgan edi. Obyektlarni bunday o ‘zgartiru- 
vchilik qadriyati faqat texnogen sivilizatsiyaga xos bo‘Iib, tradi- 
tsion jam iyatlarda bu yo‘q edi. B u jam iyatlarda buning aksi, y a ’ni, 
m asalan, qadim gi xitoy m adaniyatining “u-vey” deb atalgan ta ’li- 
m otida ifodalangan edi. U shbu ta ’limotga ko‘ra inson olam ritmlari 
rezonansini his etib yashashi va u bilan ham ohang b o ‘lish uchun 
minimal faoliyatda bo‘lish kerak. Shuning uchun traditsionalistik 
jam iyatlarda insonning tabiat ustidan hukm ronlik qilishi maqsadida 
uni o ‘zgartirishi m aqsadi q o ‘yi!magan edi. Texnogen m adaniyati 
larda esa buning aksi, bunda, nafaqat tabiat, balki hatto ijtimoiy 
obyektlar ham ijtimoiy texnologiyalarning predm etiga aylanadi.
Bundan tashqari, texnogen m adaniyatlam ing poydevoriy qad- 
riyatlarini xarakterlashda ularda tabiatga o ‘ziga xos, qonuniyatli 
tartiblangan, inson faoliyatining ashyolar va m anbaini tashkil eta- 
digan obyektlarning jo n siz olam i, deb qarash xos b o ‘lganini k o ‘rsa- 
tish mumkin. B u m anbalar esa cheksiz, inson undan cheklanmagan 
ravishda foydalanishi mumkin deb tasavvur etilgandi. Traditsiona­
listik tasavvuriarda esa tabiatga jo n li organizm deb, insonga uning 
kichik bir boMakchasi deb qarash xos boMgan.
Faol, mustaqil shaxs m asalasida ham bu sivilizatsiyalar bir biri- 
dan farqlanadi. Traditsionalistik m adaniyatlarda kishining shaxs 
boMishi avvalo uning muayyan qat’iy aniq urug'-aym oqqa, qat- 
lamga (kastaga), tabaqa m unosabatlariga kirishi bilan belgilansa, 
texnogen sivilizatsiyalarda shaxsning o ‘z erkin individualligiga, 
m ustaqillik huquqiga ega boMish (shaxs avtonom ligi), turli ijtimoiy
155

---

jam oalarga kira olish va boshqalar bilan teng huquqli boMish ideali 
afzal qadriyat boMadi. Traditsionalistik jam iyatlarga esa individual 
erkinlik va inson huquqlari haqidagi bu ideal yo t boMgan.
Texnogen sivilizatsiyalarda hayotning m a’nosini tinim siz yan- 
gilanishlar va taraqqiyot tashkil etgan boMsa, traditsionalistik sivi­
lizatsiyalarda unday emas. Aksincha, qadim gi X itoy maqollaridan 
birida “Inson uchun eng ogMr hoi o'zgarishlar jarayonida yashash- 
dir” deyiladi.
Texnogen m adaniyatda inson va ijtimoiy taraqqiyotni ijobiy 
yutuqlarga olib keladigan o ‘zgartiruvchilik faoliyatining muvaf- 
faqiyati obyektlam i o ‘zgartish qonunlarini bilishdan kelib chiqa­
di deb qaraladi. Bu qarash ushbu qonunlarni bilish bilan shug‘ul- 
lanuvchi fanni afzal o ‘ringa qo 'y ish g a olib keladi. Ilm iy oqilonalik 
(ratsionallik) ushbu m adaniyat tipida inson bilim lari tizim ida eng 
ustun o ‘ringa qo'yiladi va boshqa barcha shakllarga faol ta’sir 
k o ‘rsatadi.
N ihoyat, texnogen madaniyatning afzal qadriyatlari sifatida 
hukm ronlik va kuchni tushunishdagi o 'zig a xoslikni ko‘rsatish 
mumkin. Hukmronlik qilish deganda bu yerda nafaqat insonning in­
son ustidan hukm ron boMishi (bu traditsion jam iyatlarda ham bor), 
balki a w a lo obyektlar ustidan hukm ronlik qilish m aqsadida kuch 
yo'naltirilgan obyektlar, shuningdek, nafaqat tabiiy, balki ijtimoiy 
obyektlar ustidan ham hukm ronlik qilish, ular bilan turli texnologik 
m anipulyasiyalar qilish (o‘yin olib borish) nazarda tutiladi. Ushbu 
qadriyatlar tizimidan texnogen sivilizatsiyaning boshqa k o 'p o ‘zi- 
ga xosliklari kelib chiqadi va ular bu sivilizatsiya m avjudligini va 
taraqqiyotini ta’minlaydigan o ‘ziga xos genomlari boMadi.
Kelib chiqqan davridan boshlaboq texnogen sivilizatsiyalar tra­
ditsion sivilizatsiyalarga ta ’sir etib, ulam i o ‘zgarishga m ajbur qila 
boshlagan. Bu jarayon ba’zan harbiy istilolar, koloniyalashtirish, 
keyinchalik esa ko‘proq texnogen sivilizatsiyalar bosimi ostida 
ulam i quvib etish uchun m odem izatsiyani am alga oshirish natija- 
si oMaroq (masalan, YAponiyada) am alga osha bordi. G ‘arb tajri- 
balarini o ‘ziga ko‘chirarkan, Rossiya ham k o ‘p m arta m odem iza- 
tsiyalanish jarayonini boshdan kechirgan edi (Pyotr-I va Aleksandr
156

---

11-larning reform a lari shular orasida eng yiriklari b o ‘lgan). Oktyabr 
inqilobidan keyin ham u G ‘arb mamlakatlariga yetib olish uchun 
modemizatsiyaiashtirish jarayonini boshdan kechirdi, industrial- 
lashdi.
Sovet sotsializmi bilan G ‘arb kapitalizmi yarim asrdan or- 
tiq vaqt m obaynida texnogen sivilizatsiyalarining ikki xil varian- 
ti, taraqqiyotning ikki strategiyasi sifatida raqobat qilib keldiiar. 
Postindustrial taraqqiyot fazasiga o ‘tgach, texnogen taraqqiyot tipi 
planetaning turli mamlakat va mintaqalarini ekspansiya qilishning 
yangi siklini boshlab yubordi. Texnogen taraqqiyot ijtim oiy hayot- 
ni traditsionalistik taraqqiyotga nisbatan ancha yuqori darajada bir 
xillashtiradi. Fan, ta ’lim, texnologik taraqqiyot va kengayib boru- 
vchi bozor traditsionalistik m adaniyatlam i o ‘zgartirib, u yerda yan­
gicha tafakkur va hayot tarzini vujudga keltiradi. Va bugungi kunda 
biz globallashuv deb atayotgan jarayon ham aynan texnogen siv- 
ilizatsiyaning mahsulidir. U dunyoning turli m intaqalariga avvalo 
texnik va texnologik jarayonlar vositasida kirib bordi va traditsion 
sivilizatsiyalarni m odem izatsiyaiashtirish, ularni lexnogen taraqqi­
yot relslariga o ‘tishning butun bir davrini hosil qildi. Endilikda bu 
m odem lashuv hozirgi globallashuv jarayonlariga aylandi.
“Texnogen sivilizatsiya insoniyatga ju d a k o ‘p yutuqlar keltir- 
ganday boMgan edi..., - deydi VS.Stepanov. — K o‘pchilik odamlar 
yaxshi kelajakka boMgan o ‘z o rz u umidlarini shu sivilizatsiya taraq­
qiyoti bilan bogMagan edilar. Atigi yarim asr oldin aynan texnogen 
sivilizatsiya insoniyatni o ‘zini o 'zi halok etadigan ja r yoqasiga olib 
kelib q o ‘yadigan global krizisga duchor etishini hech kim xayoliga 
keltirmagan edi” .1
Shularni nazarda tutib texnogen sivilizatsiyaga I.A.Karimovning 
Sharq sivilizatsiyasining afzaliyati haqida bildirgan fikrlarini qa- 
rama-qarshi qo‘yish mumkin va zarur. “Sharq olamida, jum ladan, 
o ‘zim izning 0 ‘rta Osiyo sharoitida, - deb ta ’kidlaydi u, — jam oa 
boMib yashash tuyg'usi g ‘oyat muhim aham iyat kasb etadi va
1