Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Шахназаров Г.Х.
Грядущий миропорядок. - М., 1981. - С. 19.
2 Курс международного права: 
В 
7 т. Т.1. Понятие, предмет и система 
международного права. -М ., 1989. - С.10.
188

---

vumi berishdan iborat. Shuning uchun tadqiqotchilar xalqaro 
munosabatlar tushunchasini talqin etishar ekan, nafaqat unga 
mukammal ta’rif berishga, balki uning mohiyati va spetsifikasini 
aniqlab olishga yordam beruvchi kriteriyalarni ajratishga intilishadi.
Umuman olganda, xalqaro munosabatlaming turlicha tiplari, 
ko‘rinishlari, darajalari va holati to‘g ‘risida so‘z yuritish mumkin. 
Xalqaro munosabatlar, shuningdek, sinfiylik mezoni, hukmronlik 
va tobelik munosabati, hamkorlik, o ‘zaro yordam va o ‘zgaruvchan 
munosabatlar asosida tasniflanishi mumkin. Xalqaro munosabatlar:
— ijtimoiy hayot sohasi bo‘yicha iqtisodiy, siyosiy, harbiy- 
strategik, madaniy, mafkuraviy va boshqa munosabatlarga ajratiladi;
— ishtirokchilarga bogMiq ravishda davlatlararo munosabatlar, 
turlicha xalqaro tashkilotlar o ‘rtasidagi munosabatlar va hokazolar 
tasniflanadi;
— intensivlik va rivojlanish darajasi asosida (yuqori, o ‘rta, past) 
darajalarga bo‘linadi;
— geosiyosiy 
0
‘lehov asosida global, mintaqaviy (Yevropa, 
Osiyo va b.) xalqaro o ‘zaro ta ’sim ing submintaqaviy darajasi 
ajratiladi;
— keskinlik darajasi nuqtai nazaridan - barqarorlik va beqarorlik 
holati; ishonch va dushmanchilik, hamkorlik va nizo, urush va 
tinchlik va hokazolar tasniflanadi.
Xalqaro munosabatlaming fanga m a’lum barcha tiplari, ko‘ri- 
nishlari, darajalari va holatlari majmuasi ijtimoiy munosabatlaming 
alohida turi sifatida namoyon boMib, o ‘zining spetsiflkasi sababli 
xalqaro munosabatlaming ishtirokchisi tarzidagi u yoki bu ijtimoiy 
jamoaga xos ijtimoiy munosabatlardan farq qiladi. Shu jihatdan 
xalqaro munosabatlami ijtimoiy munosabatlami hududiy tuzil- 
malar doirasidan chekkaga chiquvchi ichki ijtimoiy munosabat­
laming o ‘zaro harakati turi sifatida ta’riflash mumkin.
Xalqaro munosabatlar bir necha yo‘nalishdagi munosabatlami 
qamrab oladi:
— xalqaro iqtisodiy munosabatlar;
— xalqaro siyosiy munosabatlar;
— xalqaro madaniy munosabatlar;
189

---

— xalqaro huquqiy munosabatlar.
Xalqaro munosabatlaming asosiy tamoyillari quyidagilardir:
— Kuch ishlatmaslik va kuch bilan qo‘rqitmas(ik;
— Chegaralar daxlsizligi;
— Davlatiaming hududiy yaxlitligini hurmat qilish;
— Mojarolarni tinch yo‘l bilan bartaraf etish;
— Davlatiaming ichki ishlariga aralashmaslik;
— Insonning asosiy huquq va erkinliklarini hurmat qilish;
— Teng huquqlilik va xalqlaming o ‘z taqdirini o ‘zi belgilash 
huquqini hurmat qilish;
— Xalqaro huquq m e’yorlariga qat’iy rioya qilish;
— 0 ‘zaro foydali hamkorlik;
— Jahon hamjamiyatini qurolsizlantirish.
Hozirgi davrda xalqaro munosabatlaming nisbiy rivojlanishiga 
doir tub o ‘zgarishlar sifatida quyidagilami ko‘rsatish mumkin:
1. 
Xalqaro munosabatlar mafkuralashuvidan xalos bo'lish
jarayoni.
Jahonda bipolyar tizimlaming inqirozi bilan davlatlami 
turli guruhlarga bo‘lib turadigan mafkuraviy qarama-qarshiliklar 
barham topdi. Hozirgi davrda mafkuraviy ziddiyatlar o ‘zining 
murosasiz harakterini yo‘qotib bormoqda, xalqaro munosabatlar 
asta-sekinlik bilan eski mafkuralaming bosimlaridan qutilmoqda. 
Lekin bu bilan siyosiy idealizm g ‘alabasi haqida gapirishga hali 
vaqt ertalik qiladi. Chunki Checheniston, Yugoslaviya, Iroq, 
Afg‘oniston, Ukraina, Suriya, Yaman kabi mamlakatlardagi 
voqealar yangi radikal mafkuralaming kuchayishiga moyilligini 
ko‘rsatmoqda.
2.