Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Егоров B.C.
Философия открытого общества. - Москва-Воронеж, 2002. — 
С. 228-229.
1 0 ’sha asar. - В.227.
3 
Qarang: Учебный социологический словарь. Под ред. С.А. Кравченко. — 
М ., 1 9 9 9 .-С .5 2 .
168

---

Hozirgi zam onda iqtisodiyot sohasida globallashuvning uch 
asosiy y o ‘nalishini qayd etadi:
- m oliyaviy globalizatsiya;
—jahon savdo-sotiq unum dorligini oshirish;
- dunyo m iqyosidagi transnatsional kom paniyalar (TN K ) tar- 
mogMning vujudga kelishi va kengaytirilishi.
Ushbu yo‘nalish doirasida globalizatsiyaning quyidagi asosiy 
jarayonlarini qayd etish mumkin:
- iqtisodiyotning intematsionallashuvi;
—jahonda yagona aloqa tizim ining rivojlanishi;
- axborot, bilim lar va ekspertlar aham iyatining oshib borishi;
- transnatsional iqtisodiy diplom atiyaning yaratilishi.
Iqtisodiy globallashuvning tarafdorlari boMishi bilan birga
tanqidchiiari ham mavjud. Ayrimlar globallashuvga ijobiy hodi­
sa deb qaraydi, chunki u butun jahonda m ehnat unum dorligini va 
odam lam ing turm ush darajasini oshirishga qodir. U lam ing fikri­
cha, dunyo m iqyosidagi iqtisodiy integratsiya m ehnat taqsimotini 
yaxshilaydi, m ehnat haqi past mamlakatlarga k o ‘p m ehnat sar- 
fini talab etuvchi ishlab chiqarishlarga ixtisoslashish, m ehnat haqi 
darajasi katta boMgan mamlakatlarga esa ishchi kuchidan yanada 
unum liroq foydalanish imkonini beradi. G lobalizatsiya kapitalni 
investitsiyalar uchun qulayroq shartlar asosida ta k lif qilgan istalgan 
mamlakatga joylashtirishga, mahalliy m oliyaviy loyihalam ing past 
daromaddorligi tuzogMga ilinmaslikka im koniyat yaratadi.
Globalizatsiya raqiblari esa bunga qaram a-qarshi fikrlarni ilgari 
suradi. U lam ing ta ’kidlashicha, mehnat haqi darajasi past boMgan 
rivojlanayotgan m am lakatlar tom onidan raqobatning kuchayishi 
rivojlangan m am lakatlarda ish joylari qisqartirilishi va hatto m ehnat 
haqining kam aytirilishiga olib keladi.
Shu nuqtai nazardan “Trud-7” gazetasida eMon qilingan bir 
m aqola1 diqqatga sazovor. U nda k o ‘k rangli jinsi (bluejeans) ishlab 
chiqam vchi m ashhur “Levi Straus” kom paniyasining taqdiri haqida 
so‘z yuritiladi. K om paniyaga raqobat tazyiqi kuchayishi natijasida
1 Qarang: “Джинсовое счастье". Газета “Труд-7”, 18 апреля 2002 г. №68.
169

---

u ishlab chiqarish hajm ining bir qismini ishchilar o ‘z m ehnati uchun 
ko‘p haq toMamaydigan joylarga, y a ’ni rivojlanayotgan mamlakat- 
iarga k o ‘chirishga majbur boMdi. M aqola mualiiflarining fikricha, 
ushbu tazyiq zamirida aynan globalizatsiya jarayonlari yotadi. 
U nda rivojlangan m amlakatlar o ‘z raqobatbardoshligini oshirish 
uchun m ehnat haqini va ijtimoiy ta ’minot nafaqalarini kamaytiradi, 
a tro f muhit ustidan nazoratni susaytiradi. Raqobat tazyiqi natijasida 
aksariyat davlatlar o ‘z iqtisodiy siyosatini am alga oshirish imkoni- 
yatidan mahrum boMadi. Iqtisodiy tangliklarni vujudga keltirishga 
qodir moliya korchalonlari ta’siri kuchayib borayotgani ham jiddiy 
tashvish uyg‘otadi.
Shu munosabat bilan miiliy iqtisodiyotlar yagona jahon x o 'ja- 
ligiga qo‘shilishi jarayoni ilgari ro‘y bergan jarayonlarga qaraganda 
bir qancha o ‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Ilgari, XX asr boshida jahonning katta qismi global iqtisodi- 
yotda ishtirok etmas edi. Bugungi kunda savdo-sotiq va investit- 
siyalarga o ‘z chegaralarini ochib qo'y g an m am lakatlar soni juda 
ko'paydi. Nafaqat rivojlangan mamlakatlar, balki rivojlanayotgan 
m am lakatlar ham bozor munosabatlariga o ‘tish bilan bogMiq islo- 
hotlarni am alga oshirmoqdalar.
Ikkinchi xususiyat aloqa vositalari narxi kam ayishi hisobiga 
transport xarajatlarining qisqarishida ifodalanadi. Arzon va samara­
li kommunikatsiyalar tarmogM firmalarga ishlab chiqarish jaray- 
onining h ar xil tarkibiy qismlarini turli m am lakatlargajoylashtirish 
imkonini beradi. Bundan tashqari, zam onaviy axborot texnologi- 
yalari ishlab chiqaruvchilar va iste’m olchilar o 'rtasid a yuzm a-yuz 
m uzokarada boMish zaruriyatini ancha kam aytiradi va ularga ilgari 
xalqaro bozorlarda sotishning iloji boMmagan tovarlarga xaridor to- 
pishning yangi shakllarini topish imkonini beradi.
Uchinchi xususiyat — yalpi xalqaro m oliyalashtirish oqimlari 
tobora ko‘payib bormoqda. M asalan, y er yuzida chet el valyutasi- 
ning kundalik aylanmasi 1973 yilgi 15 mlrd. A Q Sh dollaridan 2000 
yilda 1,5 trln. AQSh dollariga k o ‘paydi.
To‘rtinchi xususiyat fan-texnika taraqqiyoti va “axborotlashgan 
jam iyati”ning shakllanishi bilan bogMiq. Om m aviy sanoat. ishlab
170

---

chiqarishi oddiy hodisaga aylandi. U chinchi dunyo m am lakatlarida- 
gi ta ’lim dasturlari va texnik taraqqiyot natijasida turli m am lakat­
lar ishchilarining mehnati bir xillashdi, binobarin, m ehnat haqidagi 
katta tafovut hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini kam aytirish im- 
koniyati kengaydi.
Transnatsional korporatsiyalar global iqtisodiyot rivojlanishini 
harakatlantiruvchi kuchlardan biriga aylanib borm oqda. M asalan, 
transnatsional korporatsiyalar o ‘z m am lakatlaridan tashqarida 
am alga oshirgan sotish hajmlari eksport hajm laridan 20-30% tez- 
roq o ‘smoqda. Transnatsional korporatsiyalar um um iy sotish haj- 
m ining o ‘rta hisobda 45% ni eksport tashkil etadi. M oliya bozor- 
larida transnatsional korporatsiyalar muhim operatsiyalar holatini 
belgilovchi qudratli kuchga aylanmoqda. U lam ing yalpi valyuta 
zaxiralari jahonning barcha M arkaziy banklari um um iy valyuta 
zaxiralaridan bir necha baravar ko‘p.
Xullas, globalizatsiya ham davlatlararo, ham transnatsional 
shakllarda rivojlanadigan ikki yoqlam a jarayon. Shu sababli 
uning tarm oqlari ham keng: davlatlar, ulam ing ittifoqlari, xalqaro 
tashkilotlar, nohukum at tashkilotlari. Iqtisodiy globalizatsiyaning 
tabiati ikki ' qarama-qarshi tendensiya: 1) rang-baranglikning 
kam ayishiga qarab bir xillashish va 2) turm ush darajasi va tarzida 
tafovutlam ing ulushida ham nam oyon bo‘lmoqda.
H ozirda integratsiyaviy hamkorlikda xalqaro tashkilot va organ- 
lar, ayniqsa, BM Tning iqtisodiy va ijtimoiy Kengashi, Butunjahon 
savdo tashkiloti (BST), taraqqiyot va tijorat b o ‘yicha BM T Konfe­
rensiyasi, Xalqaro valyuta jam g ‘arm asi (XVJ), X alqaro tiklanish 
va taraqqiyot banki (X TTB) hal qiluvchi rol o ‘ynaydi. Hududiy va 
hududlararo m iqyosdagi integratsiya jarayonlar ini Yevropa Ittifoqi 
(El), Iqtisodiy rivojlanish va ham korlik tashkiloti (IRHT), M usta­
qil D avlatlar H am do‘stligi (M DH), Shanxay H am korlik Tashkiloti 
(ShHT) va yana BM Tning hududiy iqtisodiy kom issiyasi belgilab 
beradi.
X alqaro tashkilotlar hujjatlarini tartibga solish jarayoni va kon- 
ferensiyalarda faol ishtirok etish xalqaro iqtisodiy huquqning o ‘ziga
171

---

xos jihatlaridandir. Bu masalalarda BM T tom onidan D avlatiam ing 
iqtisodiy huquq va majburiyatlari xartiyasi, yangi xalqaro iqtisodiy 
tartib to ‘g ‘risidagi Deldaratsiya (1974), BM T Bosh Assambleya- 
sining «Birlashuv va progressiv rivojlanish prinsiplari va xalqaro 
huquqiy m e’yorlari yangi iqtisodiy tartibning huquqiy aspektlari 
sifatida» (1974) rezolyusiyasi, Iqtisodiy ittifoq tuzish to ‘g ‘risidagi 
Kelishuv (1993), Iqtisodiy ittifoqning xalqaro iqtisodiy qo'm ita- 
sini tashkil etish to‘g ‘risidagi Kelishuv (1994) va boshqa huquqiy 
hujjatlar qabui qilingan.
Hozirgi iqtisodiy globalizatsiya m uam m olarining tahlilida 
0 ‘zbekiston Respublikasida ro‘y berayotgan globalizatsiya jara­
yoni va uning jahon hamjamiyatiga, shu jum ladan xalqaro iqtisodiy 
ham jam iyatga qo'shilishi biz uchun alohida o 'rin tutadi.
U shbu jarayonda 
respublikam iz o ‘m ini 
belgilar ekan,
I.A.Karimov 0 ‘zbekiston kapital sarflash nuqtai nazaridan ham, 
dunyo m iqyosidagi keng qamrovli xavfsizlikning tarkibiy qismi 
sifatida m intaqada barqarorlikni ta ’m inlash nuqtai nazaridan ham 
borgan sari e ’tiborga sazovor bo‘Iib borayotganini qayd etadi. 
“Bunday sharoitda integratsiya jarayonini, xalqaro institutlar va 
tashkilotlarda suveren davlatiam ing ishtirok etishini kengaytirish 
jarayonini faqat tarix taqozosi deb emas, balki ayrim m intaqalar 
koMamida ham, shuningdek, um um an - butun sayyoram iz koMamida 
ham sobitqadam lik, barqarorlikning qudratli om ili deb hisoblamoq 
zarur” 1.
0 ‘zbekiston bir vaqtning o ‘zida turli darajalarda - dunyo miq­
yosida va mintaqa koMamida — integratsiya jarayonlarida qatnash- 
sa-da, am m o bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish hiso- 
biga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi2.
Shu sababli 0 ‘zbekiston alohida m am lakatlar bilan ham , tur­
li davlatlararo birlashmalar, uyushm alar bilan ham o ‘zaro foydali 
asosda iqtisodiy hamkorlik qilmoqda, jahonning barcha davlatlari
1