Т о ш к е н т «m e r I y u s»

Акишка-ю макишка 
Еггш келар картишка.
Ҳамма тенгин севганда,
Кунглгш тушган артисга.
Суюмахон, Суюма,
Кўп ҳам ноз қилаверма.
Дўхтир гшгит келганда 
Севмайман деб алдама!
Т и л и д а н б о л , қ а м ч и с и д а н қ о н т о м а р д и . Ч и р о й л и р о к
кизларни пуллар эм иш деган м иш м иш ю рарди. Й ўқч и ли к қурсин, 
б и ров ш ирин гап и р са л аққ а т у ш ар к ан си з. М ен и ҳам ш у н ак а ал- 
д аб қўй и ш ган ... Ҳ о м и л ад о р б ў л и б қо л и б м ан . Б и л ар д и м , қи злар 
ҳо м и л ад о р б ўли б қ оли ш са, колон и я га т о п ш и р и б ю б ори ш арди . 
Ш у боис, буни С у ю м ад ан яш и р д и м . Қ орн и м қап п ай ган д аги н а 
б и ли б қолди. Б ари би р к о л о н и яга т о п ш и р д и . А й н и кса, колон ияга 
«ахлоки б узуқ» д еган н ом б и л ан ту ш с а н ги з ём о н , б олан и ҳам
оли б қўй и ш ади . Ў зим о т а-о н аси з к атта б ў лган и м уч ун болани 
бергим келм ади. У н и м ж он т у ғи л д и , Ш о р асу л д еб исм қўй ди м . 
К ундузлари иш лар, кечкурун у н и кўргани ж ўн аб қолардим . Гўдак 
ш ў р ли к к и р -ч и р т а гл и к д а ч ет л а р и қ ати р м о ч с ў р ғи ч н и сў р и б
ётарди. Б ол ага ичим ачи р, о н ал и к м еҳрим ж ў ш и б эр к алатар д и м . 
Ҳ а м ш и р а л а р б ў л с а , и ж и р ғ а н и б , т и к и л и б т у р и ш а р д и м е н га , 
«С ен ҳам о д ам м и сан ?» д еган д ай . Ш у н д ай б ў л сая м , Ш орасу л н и
кў р ган и б о р ав е р а р д и м . Б о л а м б еч о р а , к ў п и н ч а о ч б ў л а р д и ... 
С утим б ў лган д а-к у , эм и зар д и м -а! А м м о с у т каёкдан б ўлси н ... 
М ени нг касрим болага хам урди. У ўлди. М ен га айтм ай кўм дириб 
ю бориш ибди. М уш ук-куч укн и н г м урдасини кўм гандай. Тўполон 
кўтарган д и м , « Ў зи н г ки м сан у, т у қ қ ан б о л ан г н и м а бўлард и !» 
д ей и ш д и ... Й и гл аб , д а л л и -д е в о н а б ў лд и м . Ў ч ол ам ан , д еб бе- 
зорили к қилдим. Э... рези н а қо п га солиб, р о с а д ў п п о с л а ш д и . Бир 
ой л азар етд а ётиб ч икд им . Э , кўр ган куним қурси н ... К о л о н и яд а 
т ў р т йил ў т и р д и м . Я хш и и ш л аган и м у ч у н о л д и н р о к ч и қари б
ю бориш ди. Ҳ алол яш ай м ан , д еб онт ичгандим ўш ан да. М ардикор 
бозорга чиқдим. Ҳ алол иш ласам , ҳалол ош и м н и ичарм ан, дебм ан. 
Э, ҳ ам м аёк д а х ў р о з б и р хил қи ч қ и р ар кан . М ар д и к о р га о л и б ке- 
тиб... би лган лари н и қи лиш аркан... А м м о мен ўзин и б и р о вга хаф а 
қи лди ри б қў яд и ган л ар д ан эм асм ан . Д е т д о м д а ти ш л и -ти р н о қ л и
бўлиб ўсган м ан . Т ош тем и р акам би лан м арди корчил икда тан и ш -
30

---

гандик. Б ош и м д ан ў тган воқеаларн и гоҳ йи ғлаб , го ҳ кули б айтиб 
берд и м . У ҳам қи й н ал ган й и ги тга ў хш ард и . О и л а н и н г кен ж аси. 
О та-о н аси ў л гач , ак а -о п ал а р и ҳ о в л и т а л а ш и б , ш ў р л и к к ўч ада 
қоли бди. Н и м а ки ли ш и н и б и л м ай ч ор и ғи н и су д р аб Т о ш кен тга 
келибди.
И к к и ё р т и б и р б у т у н б ў л и б , и ж а р а г а у й о л д и к . Н и к о ҳ
ў қ и т и б , б и р га я ш а й б о ш л а д и к . Б и р ку н д е р а з а а р т а ё т и б , т о -
й и б й и қ и л д и м . Қ о н т у п у р д и м . « О б б о , т и ш и м с и н и б д и » ,д е б
ў й л а д и м . Ш о р а с у л г а о ғ и р о ё қ б ў л г а н и м д а и к к и -у ч т а т и ш и м - 
д ан а й р и л га н м а н . Я н а б и р -и к к и т а с и к е т с а , к а м п и р б ў л а м а н - 
қ ў я м а н . ў л с и н и л о ё, д е д и м . О р а д а н б и р ҳ а ф т а ў т и б ҳ а м қо н
т у п у р и ш и м т ў х т а м а д и . Ҳ а й р о н б ў л и б э р и м г а а й т д и м . Б уни 
э ш и т и б у н и н г ҳ ам к а й ф и я т и т у ш д и :
- Ў п кан и тек ш и р т и р и ш керак! - д ед и -ю , т а ш қ а р и га ч иқи б 
у ст м а-у ст си гар ет тутатд и . Б е д а в о д ар д га й ўли к д и м м и , д еб ю р а­
гим уву ш д и . Ў ш а оқш ом ту н и б и л ан йи ғлаб ч и кд и м . К олон и яд а 
ў п к ан и о л д и р ган эканм ан!
Т о ш т е м и р ак ам к ў я р д а -к ў й м а й к а с а л х о н а г а ё т қ и зд и . Э, 
д)остирнинг қў л и га т у ш с а н ги з кў й м ас эк ан - д а р д и м зўрай и б
кетибди.
- Ёш эк ан си з, т у зал и б кетасиз! — д ед и ш и ф окор. Ў ш ан д а 
ҳ ам ўл ам ан , д еб ҳеч ў й л ам аб м ан . А сли д а к у н и м сан о к л и экан. 
Г улхум ор, ях ш и о д ам л ар ҳ ал и ҳ а м кў п д у н ёд а. Ҳ ам ш и р а Ш ари- 
ф а опам ни ай там ан -д а. О л тм и ш л ар н и қ о р ал аб колган . Ҳ ам м ага 
б и р д ай
к .
-ҳрибон. «Э , Ш ар и ф а оп а, о л д и м д а кў п ту р м ан г. ю қиб 
қ олад и», д ей м ан . О н а кулад и: « В о й , ки зи м -а, ю қ с а ал л ақ ач о н
ю қ м а с м и д и ? ! Қ и р қ й и л д а н б е р и и ш л а й м а н ш у е р д а . С е н г а
ў х ш аган лар н и н г қ ан ч аси н и о ё қ қ а т у р ғазган м ан , б о л ам » , д ей д и ­
л ар бош и м н и силаб. У ки ш и га ети м х о н ад а ў сган и м н и ай тм ади м . 
«А м аки м катта қи лган лар», д ед и м . Бир кун и Ш ар и ф а о п а эри м н и 
п ал атага б о ш л аб ки р и б д и , д ен г. Эси.м ч и қ и б к етд и . Ю қи ш и д ан
қ ў р қ и б к ет д и м . Ҳ а м ш и р а ў л и ш и м н и б и л ган б ў л с а л а р керак. 
А м м о м ен га а й т и ш м а га н и ар м о н б ў ли б қо л д и . Р о зи -р и зо л и к
ти л аш ар м и д и м , ҳ еч курса. Т о ш те м и р акам б и л а н ян а бир м арта 
у ч раш д и к. Н е г а д и р д и л г и р к ў р и н ганди м енга. Бу б еч о р а етим ни 
ҳ ам қи й н аб қў й д и м . Э н д и у ч -т ў р т сўм то п ган и д а, ҳ ам м аси д ори - 
д ар м о н га кетяп ти , д еб ичим куй ди . Бу д и сп ан сер д а асл и д а теки н
д аво л аш ад и . А м м о д ў х ти р л ар у д о р и йўқ, бу д о р и ту га д и , д еб
катта р ўй хат ки л и б б ери ш ад и .
31

---

- Қ и й н ал м аяп си зм и ? - с ў р а д и м Т о ш тем и р акам га ачи ниб,
- Ҳ ам м а ёзган и н и таш и б кел авер м ан г, п и ш и қ р о қ б ў л и н г. М ен га 
ёзиб, б о ш қ а касал л ар га к и л и ш ад и . Н еч а м а р т а ш у н ақ а бўлд и ,
- д ед и м эр и м н й аяб. М а р д и к о р л и к о ғи р м еҳ н ат. Б и р о в м и н г 
сўм б ер ад и , б и р о в и к ки м ин г. Н уқул у л а р га ҳ е ч к и м и й ў к ч ол- 
к ам п и р л ар д у ч келад и . Й ўқ, ф ал о н сў м б ер, д её л м а й д и л а р . Бер- 
гани б ерад и , б ер м аган и д у о к и л ад и ... Х у л л ас, эр и м га ҳам қи йин 
б ўлд и. Д и л ги р л и ги ш ун д ан д е б ў й л аб м ан . К етар чоги м ун гл и
қ ар ад и ... К еч аси б и л ан й и гл ад и м . Э р и м г а р аҳ м и м к е л а д и -ю , 
б и р о к сан окли соатлари м қ о л ган и д ан ў зи м б ехаб арм ан . К ун д узи
б и р м азам қоч д и , б ў ш аш и б , ғал ати б ў лд и м . Ҳ еч к и м га а й т м а ­
д и м - г у л гу л а б ўли б кетади . Ш у кун и Т о ш те м и р ак ам н и кутд и м
негадир. К у н д у зи и ш да, кел о л м ай д и л ар . Б у н и б и л сам -д а, икки 
кўзи м эш икда! Ў ш а ал ф о з ж о н б ер и б м ан . О д ам қач он у й қ у га
кетганини б илм аган идай , ж он и у зи лган и н и ҳам б и лм ай қоларкан. 
Т уш к ўряп м ан , д еб ў й л ай м ан нукул. Б и р п ай т ёш ҳ а м ш и р а қиз:
- Н и м а б ў л д и ? У ў л д и м и ? - д ед и таш в и ш л а н и б .
Ш иф окор у н га б и р ў к р а й и б карад и -д а:
- П ал атад а б у н ақ ан ги га п л а р н и гап и рм ан г! - д е б ж ер к и б
берди.
З ам б и л д а ол и б ч и қи б к е т и ш д и ... Ў л и к л а р х о н а с и - д аҳ ш ат! 
Ш аф ф о ф , с о я г а ў х ш а ш о д а м л а р ў з ж а с а д л а р и т е п а с и д а и зи л - 
л а ш я п т и . Б и л а с и з м и , р у ҳ л а р н и н г о р а с и д а ҳ а м ж и н н и л а р и
б ў л а р к а н . Б и тт а с и н у қ у л б о ш и м н и т о п и н г л а р , д е й д и . У ч кун 
ё т д и м . Т а ш қ а р и г а ч и қ к а н и т а н а м н и к и з ғ а н а м а н . Ч и қ м а с а м
б ў л м а й д и . Т о ш т е м и р а к а м н и к ў р и ш и м к е р а к . У к и ш и бош
врач б и л а н г а п л а ш а ё т г а н л а р и н и э ш и т и б қ о л д и м .
- Ука, З А Г С д ан ў т м ага н эк ан си з. М а й и тн и б ер о л м ай м ан
сизга. Қ он у н ан си з у н га б егон аси з!
- Б еч ора ети м ў сган эди. Ҳ еч к и м и йўк. С и з б у н акал ар н и
Т о ш М И га т о п ш и р и б ю б о р аси з, б и л ам ан . И л ти м о с, ака, ёрдам
беринг, р уҳи ч и р қи р ам аси н .
- Қ онун бор д ед и м -к у ! Қ ан ақ а м у ж м ал од ам си з! В ак ти д а 
ЗА Г С д ан ўти ш керак эди, энди м енга ақл ў ргати ш и н ги зн и қаранг! 
Б ори н г, к и м га ар з қ и л сан ги з қ и лавери н г!
Б о ш ш и ф о к о р атай ш у н д ай қ и л аё т га н д а й т у й и л д и . Я хш и- 
ям , б и рон аъ зо й и м н и к е с и б о л и ш м ад и . А к с ҳ о л д а а н ав и л ар га 
ў х ш аб б у й р аги м қан и , о ш к о зо н и м н и т о п и н гл а р , д е б р о с а сарсон
б ўларм и ди м .
32

---

Ж и см и м ер га қў й и л м асли ги н и б илиб . руҳим б езовталан д и ... 
Н а ҳ о т к и Т о ш М И д а а м а л и ё т д а р с л а р и у ч у н н а м у н а б ў л сам ! 
Ш у н и ўй лаб , этл ар и м ж и м и р л а б к етд и . Ҳ ам м ан и н г о л д и д а қип- 
ял ан ғоч ки либ ётқи зи б кўй и ш ад и . К ей и н б аф у р ж а ч авак даш ади , 
т ў ғр и м и ? Х у д о й и м , ў зи н г асра! О д ам та н а д а н ч и қ қ ан д ан кей ин 
ғал ати б ўли б коларкан -а?! А сл и ў ш а М о ҳ и гу л м ан , ам м о ни м а- 
д и р б о ш қ ач а. Ф и к р л ар и м м и , ту й гу л ар и м м и - б и л м ай м ан . И чим
бўм -бўш . Й иғлолм айм ан. Й и ғлолм асан ги з ҳам кийин экан. Б и рон 
м ар та б ош и м с а ж д ага т е гм а га н . К а л и м а к ай тар и ш н и ҳ ам Ш а ­
р и ф а о п а ў р гатган д и л ар . Ш ун и ай ти б , х у д о га н о л а қи лаверд и м . 
Бу ё қ д а э с а т ў п о л о н . И н с -ж и н с л а р т ў л и б ё ти б д и . Э гаси йўк, 
б о ш в о к с и з р у ҳ л а р н и н г кў п и ў ш а л а р г а қ ў ш и л и б к е т а р эк ан . 
Т и л о в ат қи ли н м аса, б и ров э с л а м а с а... М а ж б у р -д а у л а р хам . Бир 
пай т ярим ту н д а қоровул бог. ал ар кириб, т ан ам н и оли б чи ки ш д и . 
Т о ш тем и р акам б и р йўли н и қ и л ган лар , ш еки лли . К ў зи м га би рам
ях ш и к ў р и н и б кетд и лар-э! Т и р и к б ў л ган и м д ам и , б ў й н и л ар и га 
оси л и б , р о с а ҳ ў н гр аб й и ғл ар д и м .
Т ош тем и р акам н и н г кўзлари қизарган, б уд-ш уди дан айри ли б
колган одам дай абгор ахволда эд и . Қ ўллари д а кўйлагим . Ш ари ф а 
оп ам б и р ён лари д а. О п ад ан у я л и б , к ўй лаги м н и ю зл а р и га б о си б - 
бо си б йи ғлай ди лар.
К а с а л х о н а н и и г « Т е з ё р д а м » м а ш и н а с и д а , я ш и р и н ч а
қ аб ри стон га келтириш д и. Бу е р д а т у м о н ат одам ни кўри б, ҳ ай рон
ко л и б м ан . А в в ал и га ж а н о за м и к а н , д е б ў й л ад и м . Я р и м тун д а-я! 
Р у ҳ л а р э к а н и н и б и л м а г а н м а н -д а . С и з д а й , м е н д а й к и й и м д а
т у р и ш и б д и . Б и р п а й т гў р к о в т и р т а л а б о ш л а д и : « Д ў х т и р д а н
қо ғо з б о р м и ? М ен қ а ё к д а н б и л а й , к и м н и к ў м а ё т га н и н ги зн и ?
Б ал к и б и т т а -я р и м т а с и н и ў л д и р и б , о п к е л г а н д и р с и з » , д е й д и . 
Ш ар и ф а опам « А с т ағф и р у л л о ҳ !» д е б ю б о р д и л ар . А н ч а-м у н ч а 
т о р ти ш и ш д и . Т о ш тем и р акам о х и р и м у су л м о н ч и л и к н и ў р т ага 
со лгач , гўрков й ў қ д е ё л м а д и . К ей и н м ен и Ш ар и ф а о п ам н и н г бу- 
виси ётган қаб р га қў яд и ган б ў л и ш д и . Е т и м ги н а га ер б ер ган хам 
с ав о б га к олад и , д ей д и й и ғлаб . Б у х ал и к ў м и ш н и н г м аш м аш аси
эди. Н ар и ёғи эн д и қ а н д о қ б ў л а р к а н , - д ея М о х и гу л ш аф ф о ф
т и ззал ар и н и қучди. (Т и р и кл и к д аги од атл ар и м и з қолм ас экан-да!)
У н га қараб ач и н и б к етд и м . Ў зи м н и М о ҳ и гу л н и н г ў р н и га 
кў й и б кўрд и м - ш о х о н а яш аб м ан .
- И м и -ж и м и д а ш у к ў й л а к д а қ а б р г а қ ў й и ш д и . А сл и д аям
33

---

х и л в а т д а т у ғи л ган б ў лсам к ерак . Ў л и м и м ҳ ам ш у н д ай б ў лд и . 
Г ун о ҳ и м кўп м ен и н г. Ш у н д ан қў р қ ам ан . Д ў з а х г а т у ш с а м кепак. 
Д аҳш ат, даҳш ат!
- Б у Я р атган н и н г и р о д аси га б оғли қ. Б и р ки тоб д а ў қи ган д и м . 
Р ивоят. Ҳ и н д л ар н и н г р у ҳ о н и й с и б и л ан бир ф о ҳ и ш а аёл ҳ ақи д а. 
Р уҳони й то ат-и б о д атн и кан да ки лм аск ан . Ф о ҳ и ш а аёл эса оч ли к- 
д ан ўлм асли к уч ун эр к ак л ар н и н г кўнглини овл аш га м аж б у р экан. 
К ун лард ан б и р кун и к к и си н и н г ҳам вақти қазоси ети б , о л ам д ан
ў ти ш и б д и . Ш у н д а ҳ ал и ги ф о ҳ и ш а ж ан н атга, м у л л а эса д ў за х га
ту ш и б д и . «И е, бу қ ан ақ аси ? М ен у м р бўй и т о а т-и б о д а т килган 
б ў лсгм . Бу аёл эса м удом э р к ак л ар б илан и ш р атд а б ў лд и , ибодат 
н и м ал и ги н и б и л м ад и . Э н д и н ега у ж а н н а тга к и р ад и -ю , м ен д ай
т а қ в о д о р э с а д ў зах га! Т у ш у н ти р и б б ер и н гл ар !» д еб д ў қ ур и б д и
руҳон и й . Ш у н д а ғо й и б д ан б у н д ай ж е зо б келган эк ан : « Ф о ҳ и ш а
аёл б и р у м р с е н га ҳ ав ас қ и л и б ўтд и . И б о д ат қ и л аётган и н гн и
кўрган и да: «Э й, Т ан гри м ! Қ а ч о н м ен ҳам ш у р у ҳ о н и й д ай эрта-ю
кеч ибодат қи л ар к ан м ан » , д еб илти ж о этар д и . С ен эса ибодат 
чоғи да: «Э й Т ан гр и м , ан ави ж о н о н н и н г в асл и га қачон ети ш ар - 
кан м ан !» д еб ў й л ар д и н г. Ш у б о и с у ж ан н атга, сен эса д ў за х га
ту ш д и н г!»
Бу р и в о ят н и ай ти б , М о ҳ и гу л м аъю с, б о ш и н и эгд и . У н д ан
б и р о р сас ч и қм ад и . Н ега у и н д ам ай қо л д и ? Т у й қ у с й и ғл а га н га
ў х ш аш товуш эш и ти лд и .
- Э ш и тд и н ги зм и ?
- Ҳ а, - д ед и у х ў р с и н и қ қ а ў х ш аш овоз ч и қ ар и б . - Ж и см и м
ти р и к б ў л ган и д а эзи л и б й и ғл ар м и д и м . Б и зни ҳ ам ту ш у н ад и га н - 
л ар б о р эк ан -ку , а?!
Я н а й и ғи овози келд и . А ж аб л ан и б М оҳ и гу л га қ ар ад и м .
- С и зм и й и ғл аётган ?
- Й и ғ л а й о л ган и м д а т и р и к бўлардим -ку, си н ги лж он и м !
Ж и м и б қолд и к . К и м д и р х ў н гр а б , ай ти б -ай ти б йи ғлард и .
- О в о з лаҳ ад д ан ч и қ аяп ти м и , теп ад ан м и ? - с ў р а д и М оҳигул.
-И ч к а р и д а н ! Я н а ки м д и р қаб р азо б и н и то р таёти р , ш екилли. 
Й и ғл аётган ё аёл ёк и ёш бола. О в о з ин ги чка...
- Қ ў р қ м асан ги з, б и р қаранг, Г улхум ор. Ф ақ ат ҳ а зи р бўлинг, 
ҳ а р х и л и н с -ж и н с л а р р у ҳ и н г и з н и ў ғ и р л а р м и ш . Ў ш а л а р г а
қўш и ли б т и й и қ си з б ўли б кетар м и ш м и з. К ей и н у д у н ё г а ўто лм ай
сар со н -сар гар д о н б ў л а р м и ш м и з... Х у д о асраси н -э, илоё.
3 4

---

Ў з и м н и н г и к к и г а з л и ж о й и м г а к ў н и к к а н э к а н м а н м и , 
б о ш қ а л а ҳ а д г а к и р и ш д а н ч ў ч и д и м . Қ ў р қ а -п и с а и л м а -т е ш и к
б ў л м а л а р д а н с и р ғ а л и б , б о ш қ а л а ҳ а д г а ў т д и м . Қ а р а с а м , бир 
чолн и и ло н -ч аён л ар ч ақ и б ёт и б д и . Ҳ а л и ги н и н г азо б д ан овози 
ч иқм аяпти. Ш ўрли г-эй , ним а гу н о ҳ қи л ган эк ан -а? Л аҳадлард аги
а б го р б ў ли б ёт ган м а й и т л а р н и к ў р и б к ў н гл и м а ғд а р и л а ё зд и . 
А й н и к с а , о х и р ги с и ҳ а м м а с и д а н ў т и б т у ш д и . Л а ҳ а д н и н г бир 
б у р ч а г и д а х у р п а й и б а р в о ҳ ў т и р и б д и . Ж асад и н и э с а б о ш д а н -о ё қ
кора илон чирм аган .
- Н им а бор бу ерда, йўкол! - д ея у м ен га д ў қ қи либ қолса 
бўлад и м и !
Ч ў ч и б т е п а г а у ч и б ч и қ қ а н и м н и с е зм а й қ о л д и м . Қ а т т и қ
кўрқ и б кетдим . Руҳим ипи у зи л ган м у н ч о к д о н а л а р и д а й сочи либ
кетган га ўхш ади. «Б ун иси ҳақ и қ и й ў ли м б ўлад и !» Ш у ф икр қора 
и л о н д ай ш у у р и м га ч и р м аш д и . Ч а т о қ б ў лд и -д а! Т и н ч ги н а ётсам
б ўлм ай д и м и , ж ой им да. У ёкда о н ам м ен и ч орлаяпти... Ҳ еч қўй иб
ю б о р ай д ем ай д и лар . Ҳ али у й г а ҳ ам б о р и б к ели ш и м керак...
Н и ҳ о я т , д ў н г л и к л а р у с т и д а н у ч и б ў т и б , й и ғи т о в у ш и
ч и к а ё т г а н л а ҳ а д н и т о п д и м . А в в а л т е п а д а н қ а р а б б и л м о қ ч и
б ў лд и м . Б оягидай қаҳри катти ққ а у ч р а б қолм айи н тағи н . Я нгли- 
ш ибм ан , ш екилли, й и ғлаётган ёш б о л а га ў х ш а р д и ... И ч к а р и т у ш - 
дим . Ж асад нин г т и к к ату р ган и н и кўриб, яна сочи либ кетай дедим . 
Ч ам аси тў р т-б еш ёш л ар д аги б о л а. Л а ҳ а д и ч и д а т у р и б олган ча, 
« ой и ж он »лаб йиғларди. « Т и р и к кўм и б қ ў й и ш ган м и , ни м а бало!» 
д ега н ўй кеч д и к ў н гл и м д а н . А в в а л ў з и м г а қ ар аб о л д и м : аёл 
ш ам о й и л и д ам ан м и , и ш қи ли б. Р у ҳ т ан ан и т а р к этгач, о д ам н и н г 
ки ёф аси ҳам ўзгари б кетарм и ш . Б а д х у л қ о д а м ваҳи м али қи ёф ага 
к и р ар м и ш ... Ҳ ам м аёқ зи м и сто н . Б у н ақ а қ о р о н ги л и к д а б о л а ҳеч 
н и м ан и кўролм ай д и . Д ем ак , б о яги ф и кр и м ҳам аҳ м о қо н а. Ў зини 
гў р д а к ўри б, ю раги ёр и л га н д и р ш ў р ли к н и н г. Я хш и ҳам б о ла 
эк ан , л аҳ а д д а ёт ган и га ақли ет м ай д и . К а т та од ам б ў лган и д а-к у , 
қўрқувдан ж он т асл и м қи ларди!
- Н ега й и ғлаяп сан , то й ч о қ? Қ ў р қ д и н гм и ? А сал б о ла экан-ку, 
б у ! - д ед и м у н и ю п атм о қ ч и б ў л и б . - С о в қ о тд и н гм и ? - б о л ан и н г 
оёқ-қ ў л лар и н и и си ти ш га у р и н д и м .
- М ам лакат оп ам га б о р а м а н ! - д ед и у й и ғлаб . - О п ам га оли б
боринг. Қ орн и м очиб кетяпти!
- С ен қўрқм а, шу ер д а ў т и р и б ту р . Ҳ ози р би рор егулик топ и б
35

---

келам ан, хўпм и ! - ш ун д ай д еб « ғу в» эти б гў р к о в н и н г у й и то м о н
у ч и б кетдим .
Қ а б р л а р т е п а с и д а , б о я г и д а й м а р ҳ у м л а р т у р и ш и б д и . 
Ч е ҳ р а л а р и ҳ о р ғ и н ... н и м ан и к у т и ш я п т и , ҳ а й р о н м а н . А т р о ф
қорон ғи , д ар ах т л ар зал в о р л и ч ай қал ад и .
Г ў р к о в н и н г о ш х о н а с и г а ў т и б , су т , нон т о п д и м . Қ и зи ғи , 
ни м а к аер д а ту р и ш и н и у з у й и м д а й б и л и б ту р ар д и м , м узл атги ч
ичидаги н ар саларн и хам с и р т д а н караб б ем алол кў р аётган д и м . 
Бу мен уч ун ян ги л и к эса-д а, н е га д и р ҳ ай р ат л ан м асд и м . С у тга 
нон ни тў ғр ад и м -д а, с о ч и қ қ а ў р а д и м . Б и р то н н а ю к к ў т а р гандай 
азо б л ан ган и м н и к ў р сан ги з. « Б о л а н и н г т и р и к л и ги н и гў р к о в га
б и л д и р и б қўяй и н , у н и қ ази б ч и қ а р и б о л и ш си н . К е й и н л а ҳ а д
ичига ў т ё қ и б қ ўй и ш и м к ерак , ш у н д а у қў р к м ай д и , и н с-ж и н сл ар
ҳам қочади».
Н он тў ғр ал ган сутн и б о л а н и н г олди га қўйдим .
- Е б ол, тойчоқ!
К ей и н гў р к о в н и н г у й и д ан у т о л и б кели б ёкд и м . Б о л а о в қ ат
еб б ўлгач , ун и у хлати ш к ерак , қў р қ м асл и ги учун .
- Э н д и ух л а, то й ч о қ , э р т а г а ян а к елам ан , хўпм и ?!
Б о л а б ош си л к и б , р о з и б ў л д и . М а ъ қ у л ги н а эк а н , д а р р о в
у х л ад и -қо л д и .
Я н а гў р к о в н и н г у й и т о м о н йўл олди м . У й кус и д а у би лан
гаплаш и ш и м керак. М ар х у м л ар н азд и д а т и р и к о д ам н и н г у х л ага- 
ни уй го н ган и , б ед о р л и ги э с а у й қ у п ай ти б ўлад и. Ч ун к и о д ам зо д
у й ғо қ ли ги д а м ар х у м л ар б и л ан гап л аш о л м ай д и , чун ки б у пай т 
б и зн и н г олам у л а р га к ў р и н м ай д и . У х л аган ч о ғи д а б о ш қ а ra n -
р у ҳ эр к и н л и к к а ч иқади.
Г ў р к о в н и н г у й и га к е т я п м а н у к ў н г л и м га ғ у л ғу л а т у ш д и . 
Ч унки бу ерд аги т о в у ш л а р кун сай и н а н и қ -т и н и к э ш и т и л а б о ш - 
л аётган д и . М ай и тл ар н и н г о ҳ -в о ҳ и ю р ак н и эзи б ю б о р ад и . У л а р
б ақ и р и б -ч а қ и р и ш м а й д и , д о д со л и ш м ай д и . А м м о б и р м аҳ зу н
«оҳ» ур и ш ад и к и , б у н д ан д у н ё л а р з а г а ту ш ар ...
Қ аб р и с т о н н и н г о р қ а т а р а ф и д а қ о р а -қ у р а н и м ар с а л а р ви- 
зи л л аб у ч и б қолд и . Д а р а х т л а р н и н г т е п а с и д а , ю л д у зл а р м и л - 
т и р аб т у р ган к ў м -к ў к о с м о н д а , х у д д и ки н о т а с в и р и га ў х ш аш
қ о р а соя ш ак л и д а эд и у л а р . Ш у б о и с , б е г о н а к ў зл ар у л а р н и
и л ғ а ё л м а с л и г и м у м к и н . З е ҳ н с о л и б қ а р а с а м , т и р и к л и г и м д а
к)ф м аган м ахлу қо тл ар бир н и м а талаш и ш яп ти . Б и р и н и н гд а ҳ а н и
3 6

---

й ўқ, ю з л ар и ш и ш и ь , к ўзлари кў п ч и б ч и ққ ан . И к к и н ч и с и н и н г 
кўзи б о ти к , кўзи а т р о ф и д а ги к а б а р и қ ҳ а л қ а л а р ю зи н и я н ад а 
қўрқин чли, ёқи м си з қилиб кўрсатади . У ч и н чи си ярм и ири б оққан 
м ай и т га 5осшайди. В ағи л л аш и б б и р н и м ан и т а л а ш и ш я п т и . Бола! 
Қ аб ри т е п а с и д а б о ш и н и ч ан гал л а га н ч а, не қ и л ар и н и б и л м ай
т у р и б д и . Б еч о р а-я! Ш у е р д а ҳ а м б о л а ҳ и м о я с и з ... Қ у ю н д ай ўш а 
ёққ а о ти лди м . Ҳ ал и ги у ч ал а с и ш у кабр т е п а с и д а и зи л лаяп ти . 
Б о л а н и н г р уҳи у й қ у д а л и г и д а т а н а д а н ч и қ қ ан ... Қ ў р қ қ а н и д а н
к ў к а р и б к е т и б д и . Қ а б р и ч и г а уч ё қ и л г а н и б о и с , а н а в и л а р
я қ и н л аш о л м аяп ти ...
- Қ и м и р л а м а т о й ч о к , ў ш а е р д а т у р ! - у н и ф и к р а н
о го ҳ л ан ти р д и м .
К ейи н зу в и л л аб у ч и б б о р и б , б о л ан и н г р у ҳ и н и о л и б л аҳ ад га 
ту ш д и м . А м м о қай ти б ч и қ қ ан и м д а ан ави л ар м ен и п ой лаб турган
экан, уч то м о н д ан ёп и ри ли б к ел са борм и?! Ў зи м н и кан дай хим оя 
қ и л и ш н и б и л м а с д и м . Ў зи м н о ш у д б ў л с а м -у , я н а у н и х и м о я 
қи лган и ч о ғл ан ган и м н и қаран г. Х у д о й и м -а, эн ди н и м аб ў л а д и ? ! 
Бири оёғи м д ан , би ри к ўли м дан то р ти б , л ати ф т а н а м н и ом бурд ай
и ск ан ж ага олиб, у ч и р и б к ета б о ш л аш д и . В у ж у д и м я п р о к д ай и н
т и т р аяп ти . О см о н д а эсаётган ш ам о л хам м ен и т у т у н д а й и н х ар
ё қ қ а тў зи т ад и . А м м о ў зи м н егад и р х о т и р ж ам м ан . Б у н д ан бир 
қувон сам , ў л ган л и ги м ёд и м га т у ш и б , тағи н х а ф а б ў ли б кетам ан. 
Ҳ ар қ ал ай , бу х о л а т д а од ам н и м а б ў л и ш и н и о л д и н д а н б и л са 
керак-да! А хир, ҳ а ё ти м д а ю з б ер и ш и м у м к и н б ў л га н э н г ём он 
ход и сага учрад и м -ку - лаҳад д а ётибм ан , ахир. А гар ён и м д а бирон 
т аж р и б ал и р о қ р у х б ў л г а н и д а ғўрли ги м д ан куларм и д и ?! Т асоди ф
т у ф ай л и о м он қо л м аган и м д а, б и л м ад и м , хо л и м н и м а кечарди .
Ў ш а д аҳ ш а т л и м а х л у қ о т л ар р у х и м н и у ч и р и б кет аётган бир 
п ал л ад а ч ақ м о қ ч ақ қ ан д ай о см о н ёр и ш и б кетд и . С а м о в о т д а ю л ­
д у зл ар ч ақ н аб ёти б д и -ю , ч ақ м о қ қ а б ал о б о р м и -я?! М ах л у қ о тл ар
б и р н и м ан и н г х а в ф и н и с е зд и м и , м ен и « т а ш л а б » ю б о р и ш д и . 
Ў з л а р и ч а а л л ан и м а л а р н и г у л д и р аш и б т у м -т а р а қ а й б ў л и ш д и . 
М ен э с а а ё в с и з д е н г и з т ў л қ и н и д а л и с т а п ў ч о ғи д ай к а л к и б -
ч и р п и р ак б ў ли б п а с т га эн и б к ет д и м . А м м о е р га қо р у ч қ у н и д ай
ю м ш оққ и н а қўн ди м . Б ун и н г х ам ху зу р и бор эк ан , ху д д и аргам чи 
у ч ган д ай ... Т асо д и ф ан о м он қ о л ган и м д ан , х ам а р га м ч и уч и ш н и
ў р ган и б о л ган и м д ан х у р с а н д б ў л и б қ аб р и м н и к ў зл аб к е т а б о ш ­
лади м. Ш у д ам ён и м д ан ў тган т р ам в ай с и м и д ан о л о в ч и қи б кет-
37

---

сам и?! Ҳ ам м аси аёи б ў лд и -қ ў й д и - ш ун д ан қўрқи б ди ҳали ги лар! 
С и м д ан ч ар си лл аб ч и ққ ан о л о в ч ақ м о қ қ а ў х ш ай д и . Ч ақм оқ ц а 
и н с-ж и н сл ар ку й и б к етаркан -да! У л ар н и н г ,v eH ю р ак л и ги д ан
кулганчп. о р ти м га қарадим . Қ ар ад и м у ло л қо л д и м . Т еп ад ан . н ақ 
о см он к аъ р и д ан к у ч л и
пу - гурли yen ун каб р и сто н га қад ар 
т у ш и б кел ган д и . У сту н ёр: н.-сичиб к а т т а л а ш а бо р ар д и . Ш ун да 
нур у с т у н и и ч и д а ҳ у м о га ў х и а ш гўзал қу ш л ар галаси кў р и н д и . 
У л а р н и н г о р т и д аи о л м о сд ай л р қ и р а ё т га н ш ар м и , ф о й т у н м и , 
б и лолм ад и м , ту ш и б келди. Н у р у с т у н и и ч р а чим м атд ай осм он н и
ёри б , ш ар ш ак л и д аги о л м о с н и н г ё ғд у л ан и ш и н и бир кў р сан ги з 
эди! К ўз ў н г и м д а қ а н д а й д и р и л о ҳ и й в о қ е а ю з б ер а ё т га н и н и
ф аҳм лаб , в у ж у д и м га т и т р о қ ки рди . Ғ о у ғ л и к к а д ош б ер о л м ай , 
ў з и м ь и д а р а х т п а н а с и га о л д и м . Д и ^ и м д а у й ғ о н г а н б е с а б а б
қ увон чд ан аж аб л ан д и м . Д ар ах т п ан а. и д а т у р и б ян а м ўралади м ... 
Оҳ! Ё рқи н ли ги кўзни о л ад и ... Б и н а ф ш а р а н г арал аш яш и л ту сд а. 
Бу р а н гн и тасав в у р эти ш кийин. Ш у д ам у м р и м д а кўрм аган, ам м о 
м у қад дас китоС лярда ваъд а қи л и н ган руҳий д у н ё сар ҳ ад л ар и н и , 
у н и н г б и р ч и м д и м и н и к ў р и б , и л о ҳ и ё т м а ҳ о б а т и , з а л в о р и
қ ар ш и си д а у в о к д ай б ў ли б қо л д и м . К ў н гл и м д а у й ғо н ган к ўрк ув 
арал аш қу во н ч д ан п о р и лл аб у ч ги м , ў ш а ё ғд у га си н ги б кетгим
келди. А м м о к и м д и р қул о ғи м га: « ҳ ал и ф у р сат етм ад и !» д ея ёт- 
гандай б ў лар д и . Ё ғд у л ан аётган н у р л ар р ақ си д ан са р м а ст бў ли б , 
кўзим қ ам аш и б , яна ў зи м н и ч ет га о л д и м . Ў ш а ш ар гоҳ кўкиш , 
гоҳ си ёҳ р ан г т у с д а то в лан аёти р ... Б у н ақ а гўзал м ан заран и ум ри м
б и н о б ў ли б кўр ган эм асм ан . Қ а б р т е п а с и д а м уд ом н и м ан и д и р
к у тган д ай о с м о н га м аҳтал т е р м и л га н м а р ҳ у м л ар саф -саф б ўли б
н урли у с т у н га т ал п и н и ш ар , б о ш қ а т а р а ф д а н б и р о в л ар т у ш и б
келарди. М ан зарага ан грай ган ч а қараб ту р ган и м д а м арҳум лардан 
к и м д и р келиб ён и м га қўн ди . Қ а р а с а м , б и р йи ги т ш арп аси .
- Ч и р о й и н и қаранг! - д е д и у. - Қ и р к кун б ў л ган л ар н и оли б
кетиш япти. А н ави туш и б келаётган лар хеш -ақ р аб о л ар и д ан хабар 
о лган и келган м ар х у м л ар эм и ш . Й и л д а ш у н д ай б и р -и к к и ту ш и б
к ети ш аркан .
- Қ у ш л ар н и к ў р д и н ги зм и ? П а т л а р и н и н г то влан и ш и н и !
- Ф а р и ш т ал ар ... К им т у ги л а д и , ки м ў л ад и - р ўй хат қи либ
т е к ш и р и ш ар м и ш . Я н а ҳ ам О л л о ҳ б и л гу в ч и д и р . Э ш и тган л ар и м
бу...
- Ё тавб а! Б и зн и ҳ ам ш у н а қ а о л и б кет и ш ад и м и ?
38

---

- Ў ш а к у н л ар га етказси н , илос! - д ед и у.
Бу ж и л вак о р м ан зар а қ а н ч а д аво м этди, б и л м ай м ан . Ч унки 
вақт руҳ и й сар ҳ а д л а р д а н и сб и й м аъ н о касб этад и . Б ал к и ў р тач а 
б и р од ам у м р и га т е н г вақ т ў тган д и р , б ал к и бир с о н и яги н а д аво м
этган д и р бу илоҳий м анзара... Н и м а бўлган д аям м ен га узоқ , ж уда 
у з о қ д аво м эт ган д ай т у й и л д и .
С ек и н -аста н ур л и у с т у н т о р т и л и б , ҳ ам м аси ас л и га кай тди. 
Қ аб р т еп аси д аги м ар ҳ у м л ар с а м о га кўз т и к к а н ч а к етган л ар н и
ку зати б қоли ш д и . Б у л ар б о яги а р ав ад а к елган ян ги м ар х у м л ар
б ў л са керак.
О см о н д ар в о зал ар и уч б и л ан т ў р тн и н г о р а с и д а о ч и л а р экан. 
Д ун ё ғаф л ат у й қ у си га ч ўм ган пай тда! Б и ласи зм и , ту н б и л ан то н г 
о р ал и ғи д а б и р со н и я б о р ки - ж у м л а ж аҳ о н у й қ у г а ч ў м ад и . Бу 
п ал л ад а қу ш л ар ҳ ал и у й ғо н м а га н , ту н ги п ар р ан д ал ар « ч у л и -ч у - 
ли » қи л и б м у д р аётган б ўлад и . К ур р аи зам и н с у к у н а тга чўм ад и . 
Ж и м ж и тл и к . Б у н а қ а о с у д ал и к к а ҳеч гу в о ҳ б ў л м аган си з. Қ и зи қ, 
айн и ш у со н и яд а у ч о қ л а р уч м ас, ё о л д и н р о қ , ё к еч р о қ у ч ар экан.
- Қ ай ти ш ф урсати етди! - д ед и й и ги т ҳ а м о н н у р л и у сту н
т у ш ган ж ой д ан кўз у золм ай . Б у е р д а ҳ ам м а б и р -б и р и н и тан и й д и , 
ам м о б у йи гитни энди кўри ш и м . Ш о ш и лаётган и м б ои с, у н и гапга 
т у тм ад и м . Г ў р к о вн и н г о л д и га б орай , у у й ғо н и б қ олад и . У й ғонса, 
ян а б и р кун к у т и ш га т ў ғр и келади.
Й и ги т қаб р и ст о н д аги ў р г а й ў л г а т у ш и б ғо й и б б ў лд и . У н и н г 
қай б и р гў р га к и р га н и н и к ў р м ай қ о л д и м ва гў р к о в н и н г у й и т о ­
м он елди м .
Л о й с у в о қ у й , о м о н а т г и н а қ у р и л га н - г ў р к о в л а р д а б д а - 
б ан и ё қ т и р и ш м а й д и . Ё қ т и р а д и г а н л а р э с а г ў р к о в л и к н и к асб
қи л и ш м ай д и ... У л ар ҳ а м м а н и н г ҳ о ж ат и н и ч и қ ар и ш ад и , л ек и н
ҳеч ким ул ар га иш и ту ш и ш и н и и стам айди . Б и рон аёл н и н г «Э ри м
гўр ко в» , д еб м ақтан ган и н и эш и т м аган м ан . « Қ о р о в у л » д ей и ш л а- 
ри м ум ки н д и р, леки н гўрков д ей и ш м ай д и . Ш у н га қарам ай савоб- 
ли касб, қийин, б алк и к асб л ар и ч и д а эн г қ и й и н и д и р. В ак т и келса 
иту м у ш у к н и н г л о ш и н и к ў м и ш ҳ ам м у ам м о б ў лад и . У л а р эса 
к у н д а-к у н о р а о д ам л а р н и н г м у си б ати га ш ери к. Ш у б о и сд ан д и р
гўрковлар қ и р қ -эл л и к к аб о р м ай ўли б кетиш ади , д еган д а ж о н бор.
Қ и зи қ , г ў р к о в л а р э ш и к д а н о д ам к и р и б к е л и ш и н и к у т и - 
ш арм и кан ?! К у тса, ў зи н и н г ҳ а м б ў лар и ш у, ачи н ад и . К у тм аса, 
ти р и к ч и л и ги ў тм ай д и ...
3 9

---

У ч хона, би р и д а эр-хотин, б и р и д а болалар, бири м еҳм онхона. 
Д еворлард ан б ем алол син ги б утди м . М ени кўри ш и би лан бир му- 
ш ук вағи ллаб, эш и к к а отилди . Ў зи м н и ч ет га о.,д и м . Д арпардплар 
си л ки н и б кетди ҳатто.
- П и ш т-э, пи ш т! - бақирД и гўрков.
- Н и м а ra n ? - сў р ад и х о т и н и у й ғо н и б кетиб.
- М уш ук ки ри б ди . Ҳ ай д аворди м .
- Н еч а м ар та ай т д и м -а си зга, м у ш у к б о к м а н г деб! Б ехоси ят 
б ў лад и , бу ўлгўр...
- К ал ам у ш л ар н и кў р м ай сан м и ?
- Ў л с и н кал ам у ш ҳам . М ай и тн и -кем и рад и , б ал о га ги ри ф тор 
б ў лгу р . Э п и д и с т а н с а д ан о д ам ч а қ и р и н г д е д и м -а , н еч а м арта! 
Ш у н д о қ ти л п о н қ и л сан ги з б ў л д и -к у а? Ш у қ и й и н м и ?
Г ў р к о в л о м -м и м д ем а й т а ш қ а р и . а ч и қи б к етд и . Х оти н и э с а
ш у н д о қ у ч т а х о н а н и н г ён и га т у ш г а н о ш х о н а га ўтд и . С у т н и н г 
т ў к и л и б ё т га н и н и к ўри б, б аттар тутак ди .
- В ой, яш ш ам агу р -э, су т га те ги б д и бу! - у ж аҳ л б и л ан м у- 
ш укни б и р теп ган д и , м уш ук вағи ллаган ча нари роққа у ч и б туш ди. 
К ей и н т еп к и еган и н и у н у ти б , й ў л ак д ан кел аётган гў р к о в н и н г 
оёғи га су й к алд и .
- Н ари тур! - ж ер к д и гўрков ҳам . - У й қу ҳам ҳ ар о м бўлд и .
Г ў р к о в м и н ғи р л аб т а ҳ о р а т о л ган и ўт д и . Б о м д о д га ҳ ал и эр т а
б ў лса-д а, қ а й т а ё т с а ту р о л м а с л и ги н и б и л и б ш у н д ай қи лди .
М ен м у ш у к к а ач и н и б кетд и м . М ен т у ф а й л и т е п к и ед и ж о- 
ни вор. А м м о м е н га қар аб ҳ у р п ай и б , ви ш и л л ад и . Б алон и би лади
б улар. Р еж ам ч и п п ак к а чиқиб, гў р ко в би лан гап л аш о л м ай , м ако - 
н и м га қ ай ти ш га м аж б у р б ў л д и м . Л а ҳ а д г а т у щ и б , ж и с м и м га на- 
зар солди м . Т ан ам ш и ш ган , зи л -зам б и л б ў л и б кетган д и . Н и м ага 
у м и д қ и лаётган и м н и б илм айм ан. Ҳ аф сал ам п и р бўли б, эн ди у й га
кетам ан , 
д е в
т у р ган и м д а М охигул чикди.
- Г ў р к о в г а у ч р ад и н ги зм и ? Б о л ан и ай т д и н ги зм и ?
У н г а ҳ а м м а с и н и , о с м о н д а р в о з а л а р и н и н г о ч и л г а н и н и
к ў р ган и м н и х ам б и р б о ш и д ан гап и р и б б ер д и м .
- М е н ҳ а м к ў р д и м , - д е д и у ч и р о й и о ч и л и б . - Б и р а м
ғар о й и б ... Б и л ас и зм и , ж а н н а т и л а р н и ш у н а қ а о л и б к ет и ш ад и , 
д ей и ш яп т и . О си й лар н и ер о с т и г а т о р т и б кет и ш ар м и ш ... Б и зга 
н аси б қи л ад и м и -й ў қ м и , ҳ ал и х у д о б и л ад и ...
Б и роз ж и м и б қолдик.
40

---

- Б о л а н и н г қ с р н и оч иб к ет ган д и р , - д ед и у ra n ни б о ш қ а
ё қ қ а буриб.
- С у тга нон тў ғр аб б ердим !
- О вқ атн и ку р сам кўн гли м с у ст кетяпти... Н и м ан и д и р ис- 
т аяп м ан .
О ч и ғи , ўзи м ҳам ш у а ҳ в о л д а эд и м . Қ о р н и м о ч м а га н и н и б и ­
л ам ан , л ек и н бу ҳ и сд ан қутулолм аяп м ан .
- Ю ринг, б и зн и к и га б о р ам и з. Б о л ага ҳ ам ул-бул о л и б кела- 
м из. 
.
Қ и з и қ , р у ҳ и н г и з т а н а д а н ч и қ қ а н д а н к е й и н н и м а н и
ў й л а с а н ги з, ў ш а н ар сан и к ў р а в е р а р эк ан си з, гўё м ас о ф а й ўк дай . . 
М о х и гу л и к к и м и з ку ш д ай у ч и б кетяп м и з. У й и м и зн и , он ам н и
а н и қ -т и н и қ к ў р и б т у р и б м а н . Ё т и б д и л а р м и , я н а ? Т е п а л а р и д а
Ш аҳ н о за х о л ам й и гл аяп ти . Д а с ту р х о н л а р я сати л ган . Б и р у й га 
ж ой қи ли ш и бд и . А м и н м ан ки , б уларн и М оҳи гул ҳам , гарчи о н ам ­
ни т а н и м а с а ҳ ам , у й и м и зга б о р м аган б ў л с а ҳ ам кў р яп ти .
- О й и н ги з б ето б м и л ар ? - с ў р а д и у.
- Ч и д о л м а я п т и л а р ! Ё л ғ и з қ и з эд и м . О т а м д а н ё д г о р л и к . 
О т а м б о л а л и г и м д а ў л га н л а р . М ен и д е б о н а м б о ш қ а т у р м у ш
қ у р м аган л ар ... Ш у н гам и , ж уд а қ и й н ал яп ти л ар .
- М ен и ки лар эса... таш л аб кетиш ган. Ҳ атто эсл аш м ай д и ҳам. 
О н ад ан о н а н и н г ф ар қи н и қаран г.
О н ам н и ў й л аб , п ў р т а н а л а р қал қ и тган к ем ад ай б езо в тал ан - 
д и м . О н ам н и ҳ ам о л и б к ет сам м и к ан ?! Бу ф и к р м е н га қ ан д ай д и р
у м и д бағиш лади. Ф ан о б и л ан б ақ о ў р т а си д а ги т ў с и қ е м и р и л гач , 
р у ҳ н и м а я х ш и -ю н и м а ё м о н л и г и н и а ж р а т о л м а й қ о л а р к а н . . 
Т и р и к л а р н а з а р и д а ў л и м ф о ж и а , а м м о р у ҳ у ч у н б у э р к и н л и к .
К ўп қ аватл и б и н о ён и га ет и б келгач, е р га ю м ш о қ қўн ди к-д а, 
ш аф ф о ф в у ж у д и м и зд а с у в д а с у зган д ай о ҳ и ст а « су зи б » кетд ик. 
В у ж у д и м и зд ан қуёш н ур л ар и ў т и б турар,' соя ту ш м а с , вазн си з- 
л и к ҳ о л ати д ай б и р аҳвол - о ё қ -қ ў л л а р и м и з сек и н қ и м и р л ай д и . 
П а с тд а т о ғал ар и м , ж и ян л ар ту'риш ибди. К ў р и ш м ая п ти -ю , леки н
б и з т у р ган т а р аф га б и р -б и р қ ар аб қўй и ш д и . О д ам н и н г ю р аги
с езад и , ш еки лли .
У й г а к и р г а н и м и з д а о н а м у х л аётган д и л ар .* У к о л қ и л и б , 
у х л а т и б қ ў й и ш и б д и . Т е п а л а р и д а Ш а ҳ н о з а х о л а м « п и қ -п и қ »
й и ғл а я п т и . Х о н а г а к и р и ш и м б и л а н х у д д и с е з г а н д а й , ж и м и б
қ о л д и л а р . О н а м н и н г р у ҳ л а р и қ а ё қ л а р г а к е т и б д и , ҳ а , о н а м

---

қ аб р я сто н га, мен э с а б у ёқ қ а ксл и б м ан -д а! А н а қаб р и м т еп аси д а 
рухлари изи ллаяптм . У е р д а я н а к и м д и р й и ғл аёт ган д и . Э ркак 
киш и! Ш у н д аги н а М оҳи гу л н и эслаб м ан . У н е га д и р б езо в та эди.
- О н ам қ аб р и ст о н га к е т и б д и л а р , қаранг. Ё н л а р и д а эр к ак
ки ш и ҳ а м бор. Т ан и ёл м аяп м ан .
-Т о ш т е м и р акам ! - д ея М о х и гу л ғу ви л л аб қ аб р и сто н том он
у ч д и . М ени о го х л ан т и р м ад и хам . Э р и н и ж у д а я х ш и кўрарк ан . 
Ё лғи з ўзи м м аъ ю сл ан и б к о л д и м . А м м о зум ў т м ай кай ти б к ел и ­
ш и н и б и ларди м .
С о ғ и н га н э к а н м а н , х о н а л а р н и б и р -б и р а й л а н и б ч и к д и м . 
Ч и р о й ли б езати л ган д ас т у р х о н л а р н и к ў р и б к у в о н д и м . Б у пай т 
М о ҳ ю у л хам кайтди.
- Т ош тем и р ак ан ги з ту зу к м и л а р ?
- О зи б кети б ди лар. Ғ ам а д о қи ли б д и . Ҳ ал и м ен ҳ ам уй га 
б о р и б келам ан.
- М оҳигул, олинг, тоти нин г! - д ед и м безати л ган д асту р х о н га 
им о қилиб.
Д е р а за р а ҳ и га кў н и б о л га н м и з. Н о з-н е ъ м а т л а р н и ў зи м и з 
еёл м ай м и з, ф ақат о д ам л ар т о т и н а ё т га н и н и кў р и б х у зу р л ан ам и з.
Ш у п ай т о н ам н и н г р уҳи қ ай тд и . У й го н и б к ет сал ар гап л а­
ш о лм ай қолам ан , д еб д ар р о в р у х д ар и га р ў п ар а б ў лд и м . М ени 
к ў р и ш л ар и б и л ан қ у ч о қ оч иб келдилар.-
- О н а г и н а н г ў р ги л с и н ! К е л д и н гм и ? В о й , к ў з л а р и м т ў р т
бўлди-я!
- Т ў й б ў л я п ти м и , о й и ж о н ? - д ед и м к ў злар и м ч ақ н аб . Г апим
ў зи м га ҳ ам ғал ати ту й и л д и . А й н и д ам д а на қай ғу в а н а қ у вон чн и
ҳ и с этарди м . - Қ а н д а й яхш и! М е н и н г т ў й и м б ў ляп ти м и ?! Б и л - 
ган д ай д у го н а м н и о л и б кел и б м ан -д а. Бу - М о х и гу л ! - он ам га 
у н и тан и ш ти р д и м .
О н ам у н га б еп ар во қ ар аб сў р ад и л ар :
- У ё қ д а қ и й н ал м аяп сан м и , б о л ам ? Н и м ал ар н и кўр д и н г?
- О й и , у ё қ н и н г ҳ ам ў з и г а я р а ш а т а р т и б -қ о и д а л а р и б о р
эк ан ... К ў н и к ая п м ан . М о ҳ и гу л б и л а н т а н и ш га н и м я х ш и б ўлд и, 
б и р -б и р и м и зга д ал д ам и з.
Е н ги л т а л п и н и б о н ам н и қуч д и м . Ю зл ар и га ю зи м н и б оси б
д ед им :
- С и зн и б и р ам ях ш и кў р ам ан к и ! - кей ин у ч и б х о н а ай л а- 
н аёт ган М о х и гу л га қ ар аб д ед и м : - Б у қи з ети м , ҳ еч к и м и йўқ. 
О й и ж о н у н г а х ам Қ у р ъ о н ўқинг!
42

---

Ш у пай) - лам у й го н и б кетд и . ў р н и д ан т у р и б , « б о лам » л аб
й и гл ад и л ар . Ч о п и б Ш аҳ н о за х о л ам кирди:
- Я н а й и ғ л а я п с и з м и , З а р о ф а т о п а ! Қ ў й и н г э н д и , о п а , 
йиғлам анг. К асал б ў ли б коласи з...
- Ҳ е ч ки м га ф ар зан д д о ғи н и кўрсатм асин, - д е д и л а р онам кўз 
ёш лари н и артиб. - М ар ҳ у м л ар т и р и к , д еган и ш у-да! Т у ш и м га ки­
рибди ж и ян инг. О п п о к кў й л ак д а х о н ад ан хон ага ўтиб ю рган м и ш . 
Х у р сан д м и ш -э!.. « О й и , т ў й и м б ў л я п ти м и » , д ей д и ! Н и м ал ар н и
кўрд и н г д есам , у д у н ён и н г ҳам ў зи га яраш а тарти б -қ ои д алари бор 
эк ан , д ей д и . Ё н и д а б и р қиз б и л ан к ели б д и . И см и М о ҳ и гу л м и ш . 
Д у го н ам ет и м , о й и ж о н , у н га ҳ ам Қ уръ он ўкинг, д ей д и .
- В ой, қаран г-а! - Ҳ ай р атл ан д и Ш аҳ н о за холам . - Т ўйи м
б ў л я п т и , д е й д и м и , а ? - х о л а м н и н г ҳ ам к ў зл а р и ж и к к а ё ш га
тў лд и . - Т ў й и н и к ў р сак б ў л м а с м и д и , ш ўрли к-ей . Ж ан н атлард ан , 
ато этси н , и л о й и м , опа!
Б и р п а с д а у й х о т и н - х а л а ж г а т ў л д и . Б о ш д а н - о ё қ о қ л и - 
б о с д а г и о т и н о н а м г а кў п г а п и р д и . Й и ғ л а ш г у н о ҳ л и г и н и , р у ҳ
б е з о в т а л а н и б , у д у н ё г а к е т о л м а й қ о л и ш и н и , б о р а р м а н зи л и н и
т о п о л м а й с а р о с а р к е з и ш и н и т у ш у н т и р д и . М а в л у д ў қ и л д и , 
Қ у р ъ о н т и л о в а т қ и л и н д и . Ў ш а п а й т д а б у о в о з л а р қ у л о ғ и м г а
м у с и қ а д а й э ш и т и л а р д и . У д у н ё б и л а н б у о л а м н и б о ғ л о в ч и
и л о ҳ и й м у с и қ а ... М о ҳ и г у л ҳ а м б и р ж о й д а т у р г а н ч а қ о т д и . 
Қ у р ъ о н ў қ и ё т г а н л а р у з р а қ у ш п а т и д а й э м и н -э р к и н у ч а б о ш л а ­
д и . Т и л о в а т н у р и д а н к о н и б , м а р ҳ у м а я н а д а г ў за л л а ш и б к етд !
1
. 
М ен ў з ч еҳ р а м н и к ў р о л м а й м а н , р у ҳ и м е н г и л к и ... Ч ир а й л а н и б
р а қ с т у ш г и м к е л а д и м и - е й ... О н а м г а т у ш у н т и р а м а н , ў л и ш
қ ў р қ и н ч л и э м а с э к а н , д е й м а н . Қ а й т а г а я х ш и , б и р а м я х ш и к и ... 
О л и б к е т а м а н о н ам н и ! Бу ф и к р и м н и М о ҳ и г у л г а ҳ а м а й т д и м . 
У и н д а м а д и . Б и р о з с у к у т д а н с ў н г к ў ш и б к ў й д и :
- Б у н и н г илож и б ў л га н и д а , д у н ё д а ти р и к л ар қ олм асд и .
Н и ҳ о ят м ав л у д ту габ , о р т и м и зга қай тад и ган б ў лд и к . Т у гу н -
л а р т у ш я п т и , у р -су р , тў п олон .
- М е н г а ҳ а м б и р о н н и м а т у г и б б е р и н г л а р ! - д е й м а н
ҳ ази л л аш и б . М о ҳ и гу л к у л ад и , у й д а г и л а р э с а эш и т и ш м ай д и .
О нам к ў н гли м д ан ў т а ёт га н и н и сезган д ай , ю гу р и б т а в ан х о - 
н ага ки рди лар:
- Ҳ а й , м о з о р б о ш и га ҳ а м т у г у н қилинглар! - д е д и л а р ҳорғи н . 
- Э сд ан ч и қари б кўй м ан гл ар .
41

---

«Т угун қи ли ш ар экан! Б и з к ет а в е р а м и з у н д а! - М оҳиг}-л га
ю злан ди м м ен. - Б олага ҳ ам ў ш а н д а н б ер ам и з» .
А ёл л ар га «кўрсатм а» б ер и б ч и қ қ ач , он ам >n-ia ки риб ётдилар. 
М е н у кии.шни қучоқлаб, икки ю з л а р и д а н ўпдим . О нам кўзлари ни 
б и р о ч и б к а р а д и л а р у , а м м о ҳ е ч н и м а с е з м а д и л а р . « Я қ и н д а
у ч р аш ам и з, о н аж о н ! У н дан кей и н ҳ еч қач он аж р ал м ай м и з!» , -
ў зи м ч а п и ч и р лад и м м ен. К ей и н М о х и гу л и к ки м и з икки куш д ай 
каб ри стон сари п арвоз қи лди к.
К ел сак, каб р и сто н д а т у м о н а т. Т и р и к л ар м и , м ар ҳ у м л ар м и , 
б илиб б ўлм ай ди. А м м о то б у т к ўтарган , бел боғлаган ларн и кўриб, 
«ҳа, я:ан о за экан !» д еб ў й лад и к.
Қ а б р и с т о н д а к и з и қ б и р о д а т б о р : м а й и т к ў й и л а ё т г а н д а
м ар х у м л ар ж ам б ўли ш ад и . Я н ги к ел ган н и кутиб т а н и ш и б оли - 
ш ади.
Б и з ҳ а м м а р х у м л ар с а ф и га қ ў ш и л д и к . « О т и н аёл эк ан !»
д ей и ш д и б ар ал л а. С аф и м и зга я н а б и р о в қўш и ли б д и !
А м м о р у х п сл ап о н лар и н и о л д и р ган куш д ай б езо в та уч ар д и . 
У м ар х у м л ар н и н г «Х уш кели б си з! Х уш кўрд и к!» қ аб и л и д аги
-хазин қ ар ш и л аш лар га п арво ҳ ам қи лм асд и .
- М ен и т и р и к к ў м и ш я п т и , т и р и к к ў м и ш я п т и ! - д е р д и у 
и зи ллаб . - Ш ў р л и к тан ам , сен и л а х а д г а л о й и қ к ў р и ш д и м и ? Чи- 
д о лм ай м ан , чидолм ай м ан !
М а р ҳ у м а к ў з ў н г и м и з д а ў з г а р а б о ш л а д и . Ю зл ар и а ж и н - 
л ар д ан кат-қат б ў ли б кетд и , гўё ю з и г а т ў р л и н и қо б т о р тган д ай . 
Я п асқ и б урн и ичига б оти б , л а б и га б и р и к д и . Б ад б у р у ш ю зи д а 
м итти т у гм а ч а д а й п ар д а қо п л аган к ў зл ар и ги н а қолди. К ам п и р- 
н и н г аҳво л и н и кўри б, м а р х у м л ар хам ў зл а р и н и ч етга то р ти ш д и . 
« О ти н га ў х ш ам ай д и -к у , ҳ еч !» ў й л а д и м м ен ҳам х ай р о н бўли б.
Ш у куни б и р у л ам о н и хам келти ри ш и б д и . М архум лар ёғилиб 
кетди. Қ арангки , о д ди й ги н а каб р и сто н га бош к а каб ристонлардан 
хам кели ш и б д и . У л а м о га д а р а х т г а ғу ж кў н и б о л ган қ у ш л ар гач а 
сал о в ат ай тди . А тр о ф и н и э с а кў зн и к ам аш ти р ар д а р а ж а д а н ур- 
ёғду қоп лаган ди .
- Х у ш келибсиз! Хуш кўрд и к ! - д е й и ш д и м арх у м л ар .
- Ў ли м ҳақ, б и р о д ар л ар . Ч и н у й и н ги з м уборак! - д ед и л а р
у ки ш и ҳам .
Бу м ан зар ад ан кўн гли м н и б и р с а р х у ш л и к эгаллади .
Б и л ам ан , м ар х у м л ар у л а м о д а н кўп н ар сал ар н и с у р и ш ти р и б
44

---

б и л и ш н и и с т а ш а р д и . А м м о я н ги ҳ о л а т г а к ў н и к си н л а р д ея , у 
ки ш и н и ёл ғи з қ о л д и р и ш д и .
М ар о си м га ал аҳ си б , б о л ан и б у ту н л ай у н у ти б м ан ! Т у гу н и м
к ел ган м и к ан ... М о ҳ и гу л а л л а қ а ч о н қ аб р д ад и р . Б и зн и к и га б о ­
риб к ел ган д ан кей и н у ҳам ғал ат и б ў ли б қолди. М о зо р б о ш и га 
ет ар -етм ас Ш аҳ н о за х о л ам б и л ан о й и м кў р и н д и л ар . Қ ў л л ар и д а 
катта тугун . К а сал х о н ад а ёти б, зери к кан о д ам як и н л ар и н и қан от 
қоқ и б ку ти б о л ган д ай , х у р с а н д б ў ли б у л а р га п еш во з ч икд им . 
Д ў п п ай ган қабрим т еп аси д аги т и л о ватл ар н и эш йтиб, сел бўлдим . 
У л ар эс а й и ғи дан ў зл а р и н и т у ти ш о л м ай д и . М ен и к ў р и ш м аяп ти . 
« Й и г л а м а н г л а р !» д е с а м ҳ а м э ш и т и ш м а й д и . « Б о л а м б еч о р а! 
- ў й л ад и л ар о н ам . - Б и р у ю м т у п р о қ қ а ай л ан д и -я!» . Ш у н д ай
х а ё л л а р б и л а н й и ғ л а б - с и қ т а б , т у г у н н и к ў т а р г а н ч а к е т а р г а
ч о глан д и лар.
- Ш а ҳ н о з а , бун и гў р к о в н и к и га таш лаб ўт!
М ен ҳ а й р о н б ў лд и м .
- Т у г у н м енга-ку, ойи! - д е б ю б ори б м ан .
Т у гу н н и н г к ети д ан п ар в о з қи лди м .
Г ў р к о в т и л о в а т қи л и б т у гу н н и оли б қолди. М ен э с а ўғри 
м у ш у кд ай п ай т п о й л ай м ан . А х и р , б о л ан и н г қ о р н и н и т ў й ғази ш
к ер ак . О ш х о н а д а ги с т о л у с т и д а т у р га н т у гу н н и о ч и б , н он н и
с у р ам ан , д е б т у ш и р и б ю б о р д и м . М уш ук м ен и к ўри б, х у р п ая 
б о ш л аган д и , т е п к и еб қолди-ку!
- Б ал о га й ўли қ қур! - гў р ко вн и н г хоти н и ш у н д ай бақ и р д и к и , 
қўрқ қан и м д ан ж у ф т ак ро стлаб қолд и м . - М уш у ги н ги зн и каранг! 
Н о н га теги бд и !
Ҳ адем ай кеч ки риб қолади. Ш ош и ли ш и м керак. Борсам , бола 
эн ди уй ғонган экан. Л а ҳ а д н и н гу ч б у р ч и га у ч т а ш ам ёқиб қўйдим. 
Қ и зи қ б ў лд и - ш ам га к аф т и м н и т у тган д и м , «гуп » эти б ён д и . 
Т о п ган -ту тган и м н и б о л а н и н г о л д и га қў й и б овқатл ан ти р д и м .
- С и з м е н и н г о й и м м и с и з ? - к у т и л м а га н д а с ў р а д и бола. М ен 
ҳ а й р о н бўлдим .
- Б ун и с е н г а ки м ай тд и ?
- У хлаб ё т га н и м д а -ч и , к ў п п а л а б о ла келди. Б и за-ч и , си м га 
о си л и б ў й н ад и к . К ей и н ш ам о л д а уч д и к , м азза бўлд и -д а! Ў ш ал а- 
чи, сен ў л ган сан , д ей и ш д и . О й и , м ен ў л ган м ан м и ? - с ў р ад и у 
м ў л т и р а б . - Я н а у л а р а й т и ш д и к и , бу е р д а ҳ а м м а н и н г о й и с и
т о п и л ар к ан . С и з м е н и н г о й и м с и з - а ? .
45

---

- Ҳ а , болам! - д е д и м қандай ж авоб қи лиш ни б и л м а й .-О й и н г
б ў лган и м уч ун ё н и н гга келд и м -д а, то й ч о к.
- М ени яхш и кур аси з-а? Э н д и кетиб қол м ай си з-а?
- Ҳ ечам кетм айм ан! - ш у т о б м ен д а « б о л а н и н г о н аси йўк 
эк ан -да», д еган ф и кр туги лди .
- О й и , ў л га н и м я х ш и б ў п т и , у н д а . С и зн и т о п д и м -к у ! -
гў д ак н и н г бу т а х л и т ж аво б и д ан кўнглим б узилди .
- У нақа д ем а, т о й ч о қ ! С ен ҳали к и ч к и н асан , кўп нарсани 
б и лм ай сан ...
- Б илам ан! У д у н ё д а х ам м ан и н г о й и си келиб, о см о н га оли б
кетади. С и з би лан о см о н га к етам и зм и ?
- Ҳ али кетм айм из, болам .
- М ен и -ч и , б о ғч ад а М ам л акат оп ам б о р ла, - м актан д и у. -
Бир м арта д ев о р д аги т о к к а т и қ ад и ган б ор-ку, ш уни к урсатн б , 
б ун га т е гм англ ар д еган л ар . А н о ви Р у ст и к -ч и , ш у сим ни т еш и к - 
ка ти к и б кур, д ед и . Б ан д и н и л а тт а б и л ан у р а д и -д а , «ти к» д ед и . 
« Т и к м ай м ан !» д еб й и глад и м . У м ени у р д и . У р и ш и б б ер аси з-а, 
ой и ун и ! Р у ст и к м ен и д о и м у р а д и . К е й и н ў ш а сим ни т о к к а
ти қ қ ан д и м , «гуп» эти б олов ч икди. Ш ундан кейин қарасам , уч и б
ю рган эканм ан. О й и , то к урса, од ам у ч ад и га н б ў л и б кол ад им и?
- Ҳ а, уч ад и ган б ў ли б қолади.
- А н о ви б о л а л а р б и л а н -ч и , т о к к а о с и л и б ў й н ад и к -к у , бу 
саф ар олов ч и қм ад и -ю , ойи . Н ега?
- Б и лм асам , болам . У хла, кеч б ў ли б қолди!
Б о л а у х л а г у н и ч а ян а ан ч а ж ав ради . Э р и н м а й тин гладим . 
А й н и қса, М ам л акат о п аси н и кўп эсл ад и . С о ги н га н кўри н ад и . 
Б о л а у х л а гач , г ў р к о в г а у ч р а ш д и м . У т у ш и д а ҳ ам каб р л ар н и
кўрар эк ан . Д аҳш ат! Қ а б р и стон ад о ги д ан то п д и м ун и . Х аёлан 
гўр кавлаяпти. Қ и й н ал яп ти , ш ек и л л и , кетм он у р и б «Қ андай осий 
б ан д а экан !» д е б қўяди и чида. А в в а л и га сал о м б ер д и м . М ен га 
ҳ ам д ар д л и к би лан т и к и л ар к ан :
- Н и м а ю м у ш и н г и з б о р э д и , с и н гл и м ? - д е б с ў р а д и . -
Я к и н л ар д ан б и р о в ваф от этд и м и ?
М ен бош ч ай қад и м .
- И кки кун аввал т о к урган б о лан и к ў м ган м и д и н ги з?
Г ўрков кетм он ини қўй иб, м ен га аж аб л ан и б ка ради.
- Ҳ а, н и м а эд и ? Е ти м б о л а н и а й т я п с и зм и ? Р оса ж ан ж ал
бўлувди!
46

---

- У ш а б ола т и р и л ган ! У ни қ а зи б ч и қ ар и б о ли ш керак. Қ абр 
т о ш и 971. Ў ти и ам ан , у н и қутқари н г!
Ш у н д ай д ея о р т и м г а қ а й т д и м . Г ў р к о в б у ға л ат и т у ш д ан
у й го н и б лол қ о л ган д и р , б еч ора. Э р та га кўзлари м о ш д ай оч и ли б , 
ку р ган т у ш и н и ҳ а м м а г а а й т а д и . И ш қ и л и б , А за м а т ж о н о м о н
қо л си н -д а! Й ў л д а к е т а ё ти б к е ч а г и н а қ ў й и л га н у л а м о м о зо р и
ў з и д а н н у р т а р а т и б т у р г а н и н и к ў р д и м . Б о ш и с а ж д а д а . Ш у
ў т и р и ш д а у м ен га д у н ё т и л с и м и г а а л о к ад о р д ай , си р л и ва ту ш у - 
н арси з б ў ли б ту й и л д и ! У н га ҳ а в а с и м ортди.
* * *
Қ а б р и с т о н д а м а р х у м л а р с а й р қ и л и ш я п т и , т у н я р м и д а н
о қ қ а н к ў р и н а д и , б и р о қ б у о л а м д а к у н -т у н н и н г ф а р к и й ў қ -
п а р д а о ч и л и б ё п и л г а н д а й r a n . В а қ т н и н г т у г а н м а с л и г и ҳ ам
қўр қ и н ч л и , ҳам зер и к ар ли . 1 у н д а ух л аб , к у н д у з б ед о р б ў ли ш га 
ў р ган ган и м и зд ан м и , к и ш и н и н г д ам о л ги си келад и . А м м о буни 
қан дай б аж ар и ш н и б и л м а й с а н , ки ш и . А қ ал л и кўз ю м олм асан г! 
С у к у тга чўм и ш д ан ўзга ч о р а й ў қ . М у д о м қаб рлар азо б и н и торта- 
ё т га н л а р н и н г хази н « о х -в о ҳ » и э ш и т и л и б ту р ар д и . Д ў зах и й ҳам , 
ж ан н ати й хам азоб чекади : д ў за х и й о си й ли ги у ч у н , ж ан н ати й
у н и н г азо б лан аётган и н и к ўри б ... Э н г оғи ри шу. Г о х и д а ён ги н ам - 
д а М оҳигул и н гр аган и д а азоб ч ек ам ан , ам м о ёрдам беролм ай м ан , 
ово зи н и эш и ти б , ж и м ёт и ш га м аж б у р м ан . Я н а ш ун и б и л ам ан - 
ки, б и з м ар х у м л ар х е ш -а қ р а б о л а р и м и зга ж у д а ў р ган и б қолган 
бўлам из. Б аъ зи д а ҳатто ти р и к л ар ораси д а ш у ал п о зд а яш ай вериш
м у м ки н д ай ту й и л ад и . Ҳ аёт т ^ т а г а н ж о й и д ан д ав о м эт и ш и ке- 
ракд ай . Ч унки б и з б о ш қ а ч а яш аш қ ан ақ а б ў ли ш и н и б и л м ай м и з. 
А б го р кам п и р ки м л ар н и д и р қар ғай д и , сў ки н ад и , ах в о л и га қараб 
б ў лм ай д и ун и н г. А н ав и ёш й и ги т ў зи н и осган , д о и м с ев ги л и си - 
нинг у й и га р аво н а бўлади. Б и ли ш и м ча, у бир аёлни қатти қ севган, 
аёл эса у н д ан ўн ёш к а тт а б ў л га н . О та-о н аси у н и н г у й л а н и ш и га
р о зи л и к б ер и ш м агач , аёл б о ш қ а о д а м г а т у р м у ш г а ч и қ и б кетгап , 
ал а м и га ч и д о л м аган й и ги т э с а ў зи н и о сган . Қ аб р и сто н д аги беш
яш ар қи зч а уй и д ан бери к ел м ай д и . Т у н д а кети б , ўр то қ л ар и билан 
у л а р н и н г т у ш и д а ўй н аб к ел ад и . Ҳ а л о к а т га у ч р аган аёл ҳам бор. 
У й и д ан т е з-т е з х аб ар о л и б ту р ад и . А й н и қса, б и р и ш б и л ар м о н
й и ги т ҳ а м м а га кал ак а б ў л а д и . Б е ш -о л т и т а ў зи га ў х ш а га н йи - 
ги тларн и эр гаш ти р и б ю р ад и . У л а р х ар кун и б о зо р га ч о п и ш ад и .
4 7

---

ў зл ар и ч а б о р и б бир ай л ан и б к ел и ш ад и . Бу к и ш и м қўл тел е ф о - 
нидан сим қоқ и б ч ар ч ам ай д и . Қ аб р и сто н д аги ў р т а й ў л га ту ш и б
олиб , у екд ан бу ёқ қ а ю рган и ю рган . Т е л е ф о н д а қ и зч аси би лан
гаплаш и б ту р ар м и ш , д еб эш и тд и м . Ж у д а яхш и к ў р ар к ан қи зн н и . 
Қ изи 4 ёш да. Х у л л ас, и ш б и л ар м о н ва у н и н г ш ер и к л ар и кеч а-ю
кун дуз сав д о би лан бан д: б и р о в н и н г сав д о си га ёр д а м л а ш и ш са , 
б о ш к а б и р о в н и к и н и б у зи ш ар эк ан ... Ҳ а, ч и н д ан ам к аб р и сто н
бир ғар о й и б ш аҳ ар ... Бу ерд а гурли т о и ф а га д о й р о д ам л ар н и
у ч р ат и ш м у м к и н . Ҳ ат то о д а м г а ў х ш ам а га н л а р н и хам . Ч унки 
к о р а-к у р а н и м ар сал ар ҳам к ў зга т аш л ан и б қ о л ад и , гохо. У л ар
ким д еб сў р аган д и м , ў ғр и -қ о ти л л а р д ей и ш д и - к ў злар и б еж о , 
қо зи қ ти ш л а р и л аб л ар и н и т у р ти б ч и кхан , ву ж у д и б ех ал о ват... 
О ти н н и н г ш у лар га қў ш и л и б к етган и н и кўри б х а й р о н колд и м . 
У м ум ан , бу ер д аги ҳ о д и сал ар н и ту! [унтири ш ки йин . Ш у п ай т 
қулоғи м га б ў ғи к йи ги то в у ш и ч ал и н ган д ай бўлд и :
- Н у р и д и й д а м ! У й и м н и н г ф ар и ш таси ! С о ги н д и м -ей ...
З о рлан ган й и ги дан кўн гли м б узи лди . Й и глаётган он ам эм ас- 
м икан, д еган ў й д ан сескан и б , си р ғал и б та ш қ а р и га ч и кд и м . О нам
қ аб ри м н и қу ч и б й и ғлард и . Ў зи м н и қўй ган и ж ой то п о л м ад и м :
-Т у р и н г , туринг, ойиж он! М ен, ахир, ён и н ги зд ам ан ! - д е д и м
куй ини б. О н ам бир н и м ан и сезган д ай р ў м о л л ар и н и т ў ғр и л аб , 
атр о ф и га к ар ад и л ар , ам м о кў р м ад и л ар м ени.
- Қ а р о е р д а ё т и ш и н г г а к а н д о қ ч и д а й , қ ан д о қ ! О л и б кет 
м ениям !
Ш и ш и б, т о в о н л ар и ири б оқаётган ж асад и м га кўз таш л ад и м . 
«яхш и ҳ ам кў р о л м ай си з, о н аж о н ! - д ея х аёл и м д ан кеч и рд и м , 
- н аҳ о т б у н и н г б ах т эк ан и н и т у ш у н м асан ги з» . Н е қ и лари м н и
б и л м ай , ат р о ф л а р и д а п ар в о н а б ў лд и м . И б о д а т д а ў т и р ган у л ам о
х ам м аси н и к ў р и б -б и л и б ту р ар д и . Ё р д ам сў р аган д ай у н и н г атр о ­
ф и д а чарх у р д и м . У т и л о в ат к и л а б о ш л ад и . М у си қ ад ай овози 
«оҳ-воҳ»ларни б оси б кетди-ю , кабристон илоҳий сукун ат қаъри га 
ч ў м д и . О н ам ҳ ам ж и м и б к о л д и л а р . Т и л о в а т т у га га ч х о р ги н , 
м аъю с кай ф и ятд а у й га йўл олди лар. А лбатта, он ам н и ш у аҳволда 
т аш л аб к ў ёл м асд и м . О р т и д ан ш ам о л у ч и р га н я п р о к м и с о л п и р- 
пи раб у ч д и м . Г ап л аш и б о л м асам б ў лм ай д и , ш ек и л л и . К ей и н ги
п ай тл ар д а о н а м н и ўзи м б и л ан о л и б кетиш п а й и г а т у ш г а н и м сир 
эм ас. Б оз у сти га, м ар ҳ у м яқ и н қ ар и н д о ш л ар и д ан б и р и н и ў зи б и ­
лан о л и б кети ш и м у м к и н л и ги н и эш и ти б , к у в о н ган и м ҳ ам рост.
48

---

Қ андай яхш и, он ам би лан ян а б и р га бўлам и з, д еб ў й л ар д и м . М ен 
учун ф ано дунёси билан б а к о д у нёс и ўртаси д а ч егара қолм аганди.
Ш аҳ ар к ў ч а л а р и д а н гўё о н а м н и т а ъ қ и б қ и л га н д а й у ч и б
б о р яп м ан . Н ега ш у н д ай к и л аётган и м н и ў зи м ҳам б и л м ай м ан .
О нам кўп каватли б и н о д а ги у й и м и зга к и р и б кет д и л ар . Б о ­
ли д ам о р ти д ан у й г а ки рди м . А м м о м ени Ш аҳ н о за х о л ам кутиб 
олди . О п аси н и к у т а-к у т а м е х м о н х о н ад а у х л аб к о л ган д и . Э ш и к- 
д а н к и ри ш и м б и л ан ё н и м д а қ о з и р б ў л д и . Т и р и к л и к ч о ғи м д а
куч оқ очиб, и к ки ю зи м дан ч ў л п и л л ати б ў п и б , к у т и б о л ад и ган
холам мен б илан х у ш лам ай ги н а салом лаш ди . Х олам ў ш а-ў ш а-ю , 
ам м о н и м аси д и р б ўлак ча, б его н а эди унинг.
- Н ега келд и н г? Н ега ' ад еб к ел авер асан ? - б и р и н ч и саво л - 
л ар и ш у бўлди.
Б у с а в о л д а н д и л и м ў к .и д и . Г а р ч и ў з г а р г а н б ў л с а м -д а , 
ў л г а н и м н и т а н о л г и м к е л м а с д и . Ҳ а т т о м а ж р у ҳ г а х ам « С е н
м аж р у ҳ сан !» д е б ю зи га ай тм ай д и л ар -ку ! О ги р ботад и.
- С и з л а р н и со ги н ган м ан . О н ам б и л ан гап л аш ги м к е л я п т и ,-
дед им пари ш он. К ейин ичкари йўналдим . Х олам орти м дан кирди. 
А взо й и б узуқ. К ўри б ҳ ай р о н б ў лд и м . А х и р , у л а р ҳ ам а й р и л и қ
д ар д и ни м а эк ан и н и б и л ад и лар -к у ! У ч т а ф ар зан д б и л ан ёлги з 
қолган лар. Н ахот м ен и т у ш у н м асал ар !
- С е н ўл ган сан ! - д ед и л ар ш а р т т а .- К е т б у ердан! Ў л ган сан , 
кет, ту ш у н д и н гм и ?! - д е д и л а р ж ахд билан. М е н г а д ағд а ға қи либ, 
х о н ад ан куви б со л д и лар .
Б ош и м эги л д и , ғам га б о тд и м . Қ а н ч а л ар б его н а л а ш и б ке- 
т и б м и з . М ен эн д и о д ам э м а с м а н м и ? М ен м а р х у м м а н ! Б у н и
т у ш у н и ш и м к ер ак эд и ал л ақ ач о н , б у н га к ў н и к и ш и м к ер ак эди, 
аллак ачон ! Д и л и м х у н б ў ли б к аб р и ст о н га қай тд им .
Қ ан д ай и н д и л та н г аҳ в о л д а бў лм ай , гў р к о в н и н г уй и о лди дан
ў таёти б , А за м а тж о н н и эсл ад и м . Т о н г б ў зар и б қоли б д и . Ҳ о зи р
б о м д о д н и ў к и с а к ерак . К ей и н ... к ей и н хаб ар о л ам ан ун д ан !
М ар х у м л ар кабр т е п а с и д а ў т и р г а н ч а я р а т га н га ҳ а м д ай ти - 
ш ади. Д и л и б о д ати бу. Ф ан о д у н ё с и д а баъ зи л ар о д ам л а р кўрси н
у ч у н и б о д ат қ и л и ш са , бу е р д а у н д а й қ и л и ш н и н г и л о ж и й ўқ. 
Д и л д ан н ам о зў қ и ёл м ай д и ган л ар , тах тад ай қотиб т у р авер и ш ад и . 
Ч ин д у н ё и б одати ш унака.
Н а м о з п а й т и с а м о д а н б и р м у с и қ а э ш и т и л а д и . С е ҳ р л и
о ҳ ан ги и л а бу кўҳн а о лам н и м а д ҳ этаётган д ай . Е тти қ ават осм он
49

---

қ аъ р и д аги о л а м л а р д а н , руҳ и й д у н ё н и н г
x v p y
ғ и л м о н л а р и д а н
д ар а к б ер аётган д ай . Ш у н д ай к езл ар калб н и ў р т а б ю б о р гу вч и
к у й га ҳ а м м а се л б ў ли б колади. М ен хам каб рим у зр а гизз" бу- 
киб ў т и р га н ч а Х у д о д ан гу н о х д ар и м н и к еч и р и ш и н и сў р ай м ан . 
Қ ар асам , М о ҳ и гу л н и н г ҳам б о ш и эги к , м у си қ а ти н гл аяп т и . К а- 
рахт аҳволда. М у си қ ати н ган и д ан кейин ҳам м архум лар ан ч а пайт 
ш у о ҳ а н г т а ъ с и р и д а қо л и ш ад и . Б у таб и и й . У й д аги во қеал ар н и
эслаб, ян ад а м аъ ю слан д и м . Ч унки м ар х у м а эк ан и м н и ю зи м га со- 
л аётган д ай эд и бу куй. М ар ҳ у м а б ўли ш асли д а ях ш и м и -ём о н м и , 
б ун га ақлим етм асд и .
- Бугун х аф ар о қ м и си з? - сў р ад и М оҳигул ҳолатн и ту ш у нол- 
м ай. - Ҳ еч н и м а азо б б ер м аяп ти м и ?
- У й г а б о р г а н д и м , - д е д и м м а ҳ з у н . - Х о л а м ҳ а й д а б
ч и қ ар д и л ар . С ен ў л га н с а н , д ед и п ар . Қ ат ти қ б о тар к ан о д ам га. 
Ў зи н гн и к и ў зи н гга б егон а б ў л и б қоларкан...
- Э , н и м аси н и ай таси з! М ана, с е н си з б и р ку н ҳам яш олм ай - 
м ан, д еган Т о ш тем и р ак ам б и р о й д а бир м ар та ҳ а қ и м га т и л о в ат 
қи л и ш га я р ам ад и л ар . К ў н гл и м б и р н и м ан и сези б ю ри бд и . Т ун ов 
к у н и х аёл ан у й га б о р и б к ел д и м . Ҳ ам м аси н и кў р д и м ... А м м о
б и р о в га ай т о л м а й м а н . Ў л д и н г-ў ч д и н г эк а н -д а !... Х а б а р о л и б
к ел сам м и к ан ?
М оҳигул ш аф ф оф х о л атд а б езо в та п арвоз қилди - уй и том он 
у ч д и , ш ек и л л и . У н и ку зат аёт и б , йўл б о ш и га ч и қ и б қар асам , бир 
к аб р н и н г т е п а с и д а о д ам ғуж ! ҳ а р д а м х а ё л л и к к у р с и н , каб рн и
о ч и ш аётган и н и у н у ти б м ан -к у !
М асж и д д ан о д ам ч ак и р и ш и б д и , б о л ал ар у й и д ан , м и л и ц и я- 
д ан , йўл ёқ аси д а Т е з ё р д ам м аш и н аси ҳам т у р и б д и . Г ў р к о в т ер - 
лаб-п иш иб, кетм он д а л о р си л л ати б т у п р о қ н и чи қари б таш лаяп ти . 
О д ам л ар эса ч ек к а-ч ек к ад ан у н г а т а н б е ҳ б ер и ш ар д и :
- Ҳ о й , м у су л м о н , бекор қ и л ас и з-д а , ш у н и . Б е м а за т у ш га
и ш он и б, м арҳум н и б езо в та қ и л и ш ях ш и м и ?
- Н и м а б ў л и б д и ? - сў р а ш а д и воқеад ан б ехаб ар «то м о ш а- 
б инлар».
- Г ў р к о в т у ш к ў р г а н м и ш . Т у ш и д а б и р о п п о қ к и й и н г а н
қиз кўри н и б д и . Т о к у р ган б о л а т и р и л д и . У н и н г гў ри н и оч инг, 
д еган м и ш .
- А стағф и руллоҳ!
Г ў р к о в и н д а м а с , а т р о ф д а г и л а р г а п а р в о к и л м а й т у п р о қ
50

---

т о р ти ш д а д ав о м этар д и . Б аҳ о р б ў л и ш и га к арам ан . т ер га б отган. 
к ў к ен ги л ч о п о н и н и эн дп ниш у р ган маП салар у с т н га таш л аб
кў й ган д и . Т ер л аган и и сси к д ан эм асд и . Ҳ о зи р кай м ан зар ан и
кў р ар к и н м ан , д еган х ав о т и р д а б ў л са керак. Қ абр о ч и л и б . лахад 
ичига тў ш ал ган пахтал и к к ў зга таш л ан д н . А т р о ф д а ги л а р ж ўр 
овозда: - С уб ҳон оллоҳ! - д е б ю б о р и ш д и . Б о л а ў р а л га н каф анлик 
ечи лган . у н и к ў р падай кнлиб у с т и г а т а ш л а б олган дп . А зам атж он
б еҳ у ш ё т ар д и . Р ан ги д о к а д ай о п п о к . к ў з о с т п л а р и к о р ай ган . 
Г ў р к о в у н и л а х а д д а н т о р т и б о л г а н и д а х а м м а я н а « ох» у р и б
ю б орд и . Б о л ан и ч о п он га ураб . ч ек к а р о к к а о л н б ч и ки ш д и .
О д ам л ар гуж бўли б. ун и у р а б о л н ш ган . м а р х у м л ар хам ибо- 
д атд ан ч алги б . вокеан и кузатнш ард и.
- Б о л а т и р и к э к а н м и , т и р и к м и ? - ч е к к а -ч е к к а д а н ш уни 
сўр аш ар д и .
- Х у ш и д ан кетп б ди м и ?
Т ез ёр д ам ш и ф о к о р л ар и к у т ч л а р и н и кў тар ган ч а. ч о п и б ке- 
лнш ди . К им д и р б о л ан н н гт о м и р и н н текш и рд и . ким дир кўзларини 
йприб кўрди. Ш ош а-п и ш а болага снм у най ларн и ул аб таш лаш ди. 
Ў ш а ал п о з ун и зам б и л га со л и б олн б к етп ш д и . У л ар н и н г д ар - 
д и -ф и к р и б олад а. А тр о ф д ан ёғп л аётган са в о л л а р га х ам ж авоб 
қи л и ш м асд п . Бунга вакт кетадп . д еб ў й л аш ар д и .
- Ҳ а в о етп ш м ай . б ў ғи л н б колган . - д е д п ки м ди р.
- Қ ў р қ и б , ю р а гп ч и к и б к е т г а н д п р . - о д а м л а р ў з л а р и ч а
в о к е а н и ч з о х л а ш г а у р и н и ш а р д и . М а р х у м л а р э с а ян а х а ё л га
т о л ган д и л ар , н и м ан и д и р ку т ган д ай ... Ш у пай т к ў н гл п м га бир 
и ш т и б о ҳ о р а л а д и . М ен б е з о в т а л а н и б к о л д и м . Н ега у б ех у ш
ё т и б д и ? Д е м ак руҳи та н а га кай тм аб д и -д а?!
К еч гач а и зи ллаб. б о л а н и н г ру х и н и ах тар д и м . У й га хам б ор- 
м ади м , ҳ атто . Б о л ан и н г та к д и р и у ч у н м ас ъ у л д е к х и с ки л ар д и м . 
ў зи м н и .
Ҳ о р и б - ч а р ч а б , л а х а д г а к а й т д и м . К е л с а м . М о х и г у л
й и ғл аган д ай ў ти р и б д и . С и р ғал п б . у н и н г ё н н га ў т д и м . Ж асад и - 
ни кўри б, к ў н гл и м ағд ар и лд п . Ҳ а. б еч о р а у ст у х о н л а р и кўрп ннб 
қоли бд и -ю ... М о ҳ и гу л м ен п п ай қ аса-д а. азб арой п ази ят ч ек кан и - 
д ан қай р и л и б хам қарам ад и . Л а т н ф тан аси х п р а л а ш га н . ч ехраси
рангпар... А гар рух пзтиробда колса. ш унака бўлад и. кувон ган ида 
э с а латп ф ганаси н у р л ан н б , я н ад а гў зал лаш п б кетади.
- Т п н ч л и к м п , М оҳигул! - т а ш в и ш л а н и б с ў р а д и м ун д ан .
51

---

- У уй лан и бд и !
- У й лан ибди ?! - ю раги м ш у в эти б кетди. Г арчи бу т аб и и й
ҳол б ўлса-д а, ю р аги м ғаш лан д и . А ёл л ар у ч у н б у н и н г қ ан ч ал и к
оғир эканини биларди м . М оҳигул э с а Т о ш те м и р акасин и ж о нидан 
о р ти қ кўрард и. Бу ш ўрли к ҳ ам б и р нарсани , ў л ган и н и тан олги си
келм аётган ди . А х и р ёш б ўлса, хотини ў л ган б ўлса, у й л ан ад и -д а!
- Х о т и н и м ен и н г л и б о с л а р и м н и ки йиб олибди . Қ у лоғи д аги
о лти н с и р ға ҳам м еники! - Ҳ и қ и л л аб й и ғл а га н га ў х ш аш овоз 
ч иқарди.
- С е н ўлсанг, мен ҳам ўлам ан. Ч идолм айм ан, д ерд и . Ёлғончи! 
Қ и р қ и м ч и қ м а й у й л а н в о л и б д и . Х о т и н ҳ а м т о п и л а қ о л и б д и . 
М оччағар! К ун и н гн и кун дан кў р сатм асам ...
- Қ ўй и н г-э! У лар б ош қ а, си з б о ш қ а эн ди! Б алк и охи р ати н - 
гизни б ер ган д и р , худой и м , с аб р қилинг!
- С а б р қи л и б б ў лад и м и ш унга! У н и н г хоти н и б ор, т у ш у н яп - 
си зм и , х о т и н и бор! Э , си з қ а ё к д а н ҳ а м б и л ар д и н ги з!
У ш у н д ай д ея асаби й қўл си л тад и . Б езо в тал ан и б у ч д и . Ш у
кетган ч а д а ф бўлд и .
М е н г а у н и н г «э, си з қаёк д ан ҳам б и л ар д и н ги з!» д ега н и алам
қи лди . « И ш қ с и з эш ак, д ар д си з кесак» д ем о қ ч и б ў лд и , ш еки лли . 
Ч ин данам ... Ҳ ам и ш а б и р у м и д б и л ан яш ард и м : « М ен га ҳам атал- 
гани б о р д и р ...» д е б ў й л ар д и м , ам м о у м р и м кути ш б и л ан ў т д и -ю , 
л екин кутганим келм ади. М ан а энди ку ти ш н и н гҳ ам м аън оси йўқ.
Т у н ги и б о д а т б о ш л ан д и . Қ а б р и с т о н га су к у н ат ч ў к и б , азоб 
ч е к а ё т г а н л а р ҳ а м б у м аҳ ал т и н о л и ш а д и . Я р а т га н д а н м а д а д
к ути ш ад и , б и р ам я х ш и ки ... Ш у п ай т д а л л и -д е в о н а б ў ли б ю р ган
о т и н а ё л г а к ў зи м т у ш д и . Д а ҳ ш а т , с о ч л а р и ё й и л г а н , к ў з л а р и
ч ақ ч ай ган ... И б о д ат б о ш л ан и ш и би лан у ҳ ам ж и м б ў лд и . К ўр- 
к ў р о н а б ў л са-д а, и б о д ат қи л ган и ф о й д а б ер и б к олд и , ш ек и л л и . 
А м м о б у а ё л н и н г ў з зу р р и ё д л а р и га к ў р сат аётган ҳ у н ар л ар и н и
б и ли б , м ар қ у м л а р ҳ а й р о н қоли ш д и .
И б одат т у га ш и б и л ан у я н а ж у н б у ш га келди:
- Т и р и к к ў м и ш д и м ени! Т и р и к т у п р о қ қ а ки р д и м -ей !!!
А м м о у н и т и р и к к ў м и ш м аган д и . Б у н и м а р х у м л ар б и л и ш ар - 
д и . Ш у н га қ ар ам ай , ў ғи л -қ и зл ар и н и ш у н д ай д е б ай б л аб , ҳ о л и - 
ж о н и га қўй м асд и . Ҳ ар куни бори б, тў п о л о н қи лар экан. А й н и қса, 
т у н д а! Д ер азал ар н и ш ақ и р л ати б у р ар к ан ! « Т и р и к кў м и ш д и !»
д еб ч и н қ и р ар к ан . У н и н г д аст и д ан к е н ж а т о й қи зи н а о в қ а т ея
52

---

о л ар к ан , на су в и ч аркан . Д у х т и р қизи ш у эк ан -д а! « С ен и олиб 
кетам ан !» д ер экан унга.
В о қ еа б у н д ай б ў лган . Р и с о л а т оти н д ей и ш ар д и у н и . Э л-ю р т 
и ч и д а ҳ у р м атд а, и ззат д а б ў л га н . В ақ ти д а о л и б -со тар л и к қи либ, 
б о лал ар и н и ёл ғи з б о ш и б и л ан ў с ти р ган . У м р й ў л д о ш и саратон
х а с та л и ги га у ч р аб , 4 2 ёш и д а в а ф о т этган экан . К ари м ак а д е- 
ган л ар и д ў х т и р б ў л и б , ф а р за н д л а р и д а н б и р о н т аси ш у касбни 
эгал л аш и н и о рзу қ и лард и . К е н ж а то й и Н а с и б а о таси ў л ган и д а 
и к к и ёш д а эди. О т а м е ҳ р и га қо н м ад и . У х ак д аги хи к о ялар н и
эш и ти б катта б ў лд и . Х аёл и д а у н и ал қад и , у н га ў х ш аги с и келди. 
Б алки ш у саб аб д и р , д ў х т и р л и к касб и н и тан лад и .
Х у ллас, эри ў л гач , Р 'с о л а т о п а и к ки ў ғи л , икки ки зн и ок 
ю ви б, о қ т а р а б , ў қ и тган , у й л и -ж о й л и ки лган . У ярим кун ту ш д ан
кейин м актабд а д ар е б ерар, т и гач а б о зо р д а н арса сотард и . О ила 
тебрати ш т а ш в и ш и д а катта ўғил ўқ и м ад и . О н а н и н г ён и га кирди. 
Б озорд а о н аси га кўм аклаш д и . О н а к ек сай гач, у н и н г ў р н и н и эгал- 
л ади . Р и со л ат ая гап га ч еч ан , ш ад ц о д ги н а аёл эм асм и , эск и ч ага 
ў қ и б , с а в о д ч и қ ар д и . Х о т и н л а р и ч и га к и р са, ҳ а м м а н и о ғзи га 
қ арати б ў ти р ар д и . Ҳ ад и сд ан , Қ у р ъ о н д ан ў қ и ган л ар и н и сўзласа, 
о д ам л ар ж он қ у л о қ б ў л и б т и н г л а ш а р д и . Н и ҳоят, б и л и м д о н л и ги , 
гап га ч еч ан л и ги т у ф ай л и у Р и с о л а т отин н о м и н и олди ва эл-ю рт 
и ч и д а м а р о с и м л а р га б о р и б м а в л у д ў қ и й д и ган , ҳ а т м и Қ уръ он
қи лад и ган б ў лд и . А й н и қ са, о қ р ў м о л ў р аган и д ан кей ин Р и со л ат 
о т и н ф а р и ш т а ги н а а ё л га а й л а н д и . О д ам л а р о р а с и д а ҳ у р м а ти
о ш ган д ан ош авер д и . У ҳ ар б и р сў зи н и н г б и р и д а:
- Э , о т и н л а р д ў з а х н и н г э н г т у б и г а т у ш а д и . С и з б и л м ай
қи ласи з гуноҳни , биз би ли б қи лам и з. О д ам л ар га гапири б, ўзим и з 
ам ал қ и л м ай м и з, - д ер д и х и ж о л ат п а з ж и л м ай и б . Ш у н д ан кейин 
аёл лар ун и ян а ҳ ам ях ш и кўри б к ети ш ар д и . Ч ун к и у б ош қ а отин- 
л а р г а ў х ш а б т и л ё ғл а м а л и к қи л м аётган д и -д а! ҳ ад и си ш ари ф д аги
ҳ и к о я л ар н и ш ун д ай ки ф ти н и к е л т и р и б с ў зл ар д и к и , ат р о ф д аги ­
л ар у н и сел б ў ли б ти н гл а ш а р д и . Э ш и ти ш и м ч а, у и сси қ -со в у қ
қи л ган экан . Э р л ар н и х о т и н л а р га , х о т и н л ар н и эр л ар га и си тм а 
қ и л ган д ей и ш ад и . Г ар ч и о и л ан и сақ л аб қ о л и ш савоб б ў л са ҳам , 
б ақ о д у н ё с и д а гунохи азим эк ан . Ч унки б ес ў р о қ ҳеч ки м н и н г 
т а қ д и р и га ар ал аш и б б ў лм ай д и . Г а и б у н д а ҳ ам эм асд и р балки. 
О ти н аёл эск и ч ан и ўқи б ў зл аш т и р ган б ў лса-д а, он ги ўзгарм аган . 
У қ а л б а н о л и б -с о т а р л и г и ч а к о л г а н ... Д у о л а р и н и с о т и б кун
53

---

к ў р ган ... А л б а п а , ақли за и ф а м ҳ а м м а н арса. а е т м аса-д а. - ар 
н ар сан и к о м и л и ш он ч б и л ан нйтитиим м у м к и н . Б у д унём инг 
б и з б и л м а й д и
1
ан , б и з к ў р м аган ў л ч о в л ар и , т ў л о в л а р и б ор. с . ли 
аёл а н а ш у тў ло в н и т ў лаяп ти . Ш у б о и с норози х ам м ад ан . Т ири к 
кў м и ш д и , д еб ўз ф а р зан д л ар и га т у ҳ м а т қи л и б ёти б д и . Бу ерд а 
ҳ а м м а б и р -б и р и д ан б охаб ар.
К е ч а ги д а о ти н а ё л н и н г к а р и н д о ш л а р и у н г а атаб х у д о й и
қи л и ш д и . А ёл эса б ун дан б ат га р д а р г а за б б ў лд и .
- М ен д ан к у т у л и ш м о қ ч и ! Н е г а х у д о й и к и л и ш а д и ? М ен 
ўлм аган м ан !
К еч к у р у н худ ой и б ў лган о т а у й и д а к и зл ар ёти б ко л и ш д и . 
О н а ваф от этган д ан б ери Н а с и б а ў зи г а к ел о л м ай д и . А й н и қса, 
у й д а б ўлаётган н о ти н ч л и к л ар у н и ў й л а н т и р и б қўй ган.
К ў зи н и ю м д и д егу н ч а о н аси т у ш и га к и ради . О п п о к х и ж о б
ў р аган , ф ар и ш т ал и к к и н а Р и с о л а т оти н эм ас, со ч л ар и ту зги ган , 
к ў злар и б еж о б и р аёл. У н и гўё к а л т и р о к т у т а ё т ган д а й , газаб, 
қаҳр т а н а с и н и б еад ад с и л к и та ё т га н д ай . Н аси б ага қараб нукул:
- М ени т и р и к кўм д и н глар! — д еб т а ъ н а қ и л авер ад и .
Н аси б а н егад и р ш у аёлн и он ам д е б ў й л а й д и . Н ега? Қ о зи қ
т и ш л ар и ўсган б и р б ад р ў й аёл у н и н г оти н аяси б улса-я?! Б ун га 
ўзи ҳ ам т у ш у н м ай д и .
Ў ш а куни, он аси о ғи р л аш и б қолган кун и ҳ а м м а ў ғи л -қ и зл а р
й и ғи лди . Ч и н ки ри б ети б к елган « Т ез ёр д ам » Р и с о л а т оти н н и н г 
ж он и у зи л ган и н и т а сд и қ л ад и .
«Т ез ёрдам д а» келган д ў х т и р л а р хам о и л а аъ зо л а р и га таъзия 
б и л д и р и б ч и ки б кетиш д и.
У й эгалари м ар ҳ у м ан и к ў м и ш га тай ёр гар л ик к ў р а б о ш л ад и - 
лар. П и к и ллаб, у н си з й и гл аш д и . Я қин-йиро.кдан к ар и н д о ш л ар
о к и б кела б о ш л аш д и . М ар х у м ётган у й га ки ри б , у б и л ан видо- 
л аш и ш ад и . К ей и н сал о в ат ў қ и ё тга н л а р к а т о р и га қ ўш и лад и лар. 
О н аси н и н г б о ш ги н а си д а к ен ж а қи зи Н аси б а ў т и р ар д и . Б и р нар- 
сал ар д еб п и чи рлаб й и ғл ар , м а й и т н и н г ю зл ар и д ан ч ў лп и л л ати б
ў п и б қўярди.
М айи т асрга ч и қари ладиган бўлди. М архум ан и н г ж они тунда 
у зи л ган б ў лса-д а, ч о ш го ҳ га б о р и б хам т а н а со в у м ад и . Буни Н а­
си б а сезди , д ў х ти р эм асм и?! П и ч и р л аб о п а с и га ф и к р и н и айтди.
- О п а , о й и м н и н г т а н а л а р и с о в у м а я п т и . Б а л к и . . .
ўл м аган д и р лар . «С к о р и й » ч ақ и р и б , я н а т е к ш и р и б кўри ш керак!
‘54

---

Б у я н ги л и к д а н о п а с и н и н г к ўзлари о л а -к у л а б ў л и б кетд и. 
Б ад ав л ат х о н а д о н га келин б ў л ган Ш ар и ф а о п а ўзи д ан ч ў ч и д и . 
Ш у н д ай м и ш -м и ш т а р қ ал са, қ а й н -эга ч и л ар и н и н г о л д и д а н и м а 
д еган одам б ўлад и . О н аси н и т и р и к л ай и н гўр га т и қ и б д и , д ей и ш - 
м ай д и м и ?! ,
Д ар р о в «Т ез ё р д ам » га қ ў н ғи р о қ қи ли н д и . З у м д а катта яш и к- 
д а ал л ам б ал о асб о б к ў т а р га н ч а у ч -т ў р т т а о қ х а л а т л и л а р ки риб
к ел и ш д и . М а р ҳ у м ан и ҳ ар к ан а к а с и га тек ш и р и ш д и . А сб о б д ан
ч и й и лл аб ч и зи қ ў т д и . Ю р а к н и н г т ў х т а га н и н и б и л д и р а д и бу! 
Т ан а ҳ ар о р ати 3 5 , 5. З ер о т и р и к о д ам д а ҳам ш у н д ай ҳ а р о р а т
б ў ли ш и м ум ки н . Бу эса д ў х ти р л а р н и ў й л ан ти р и б кўй ди . Н асиб а, 
у й эгалари ян а ҳ ам т а ш в и ш д а қоли ш д и .
- М ед и ц и н а т а р их иди б у н д ай ҳ о латлар уч р аб т у р а д и , - д ед и
д ў х зи р л а р д а н би ри Н а с и б а н и т а ш қ а р и га ет ак л ар к ан . - Б у қон 
т а р к и б и га ҳ ам б о ғл и қ . Ю рак гўх таган и д ан кей и н , о л ти сон и я 
вакт и ч и д а м и я ҳ у ж а й р ал а р и ў л а б о ш л ай д и . М ар ҳ у м а н и н г ю р а- 
ги т ў х та га н и га э с а с а к к и з с о ат б ў ли б д и . Я н а н и м ан и к у тяп си з... 
Ҳ ам к а с б эк ан си з, ў зи н ги з т у ш у н ас и з-к у ! У н и н г ў л га н л и ги н и
тасд и қ л а ш и м и зд а н б ў л а к и л о ж и м и з йўқ. Б ар д ам б ўли нг!
«Т ез ёр д ам »д а к елган д ў х ти р л а р асб о б -у ск у н ал ар и н и орти б
кетиш д и.
Н аси б а эс а т а н г аҳ в о л д а қолд и . Д ў х ти р л ар н и н г и ш и қи йин . 
Ҳ ам и ш а и к ки й ўлд ан б и р и н и т а н л а ш г а т ў ғр и келад и . Й ў л л ар
э с а ту ган м ас. Ў ш а и к к и та йўл. А й ҳ аш -у й қ аш й ў л л ар ч ек с и зл и к
қад ар т у таш ган . Э н д и -ч и , эн д и ... У о н а с и н и н г т а к д и р и н и ҳ ал
қ и ляп ти ... У ў л ган м и , ў л м а га н м и ?
Н аси б а эн ди қ аб р и сто н д ан қ ай тган ак аси н и и м л аб ч ақ и р д и . 
А каси м ар ҳ у м аср га ч и қ ар и л и ш и н и ай ти б , гў р к о в б и л ан гап л а- 
ш иб келган д и . А каси ҳ а й р о н б ў л и б , у н и н г қ о ш и га келди.
- Ҳ а, н и м а ra n ?
- Т ан а совум аяп ти . Т ан а со ву м асд ан м ар ҳ у м н и е р га қў й и б
б ў лм ай д и . Б алк и э р т а г а б о м д о д га ёки п еш и н га ч и кар ар м и з...
- Ж и н н и - п и н н и б ў л г а н м и с и з л а р . . . Ж а н о з а г а о д а м
ёғиляпти-ю !
- О д ам й и ги л яп ти , д еб о н а м и зн и т и р и к кўм ам и зм и ?
- Г а п и н г н и қ а р а , Н а с и ! М е н г а қ о л с а , о н а м н и т и р и к
к ў м ам ан м и ? Ў й л аб гапир. « Т ез ёр д ам » ч ақ и рд и н гларм и ?
- Ч ақи рди к...
55

---

- Нима деди?
- Ў л ган д ея п т и . ■
- Н аф ас о л м асал ар , ю р ак у р м аса, ў л г а н б у л а д и м и одам ...
Н аси б а « о н ам » л аб й и ғл аш га туш д и .
- Б ўп ти ! Я н а б и р т е к ш и р т и р и б кў р ам и з. Ш у н д ан кейин... 
агар у ҳ ам ў л ган л ар и н и т а сд и қ л а са , аср га ч и қ ар авер ам и з.
Б у саф ар Н аси б а п атал о го ан ато м , п р о ф ессо р Л ази з К ар и м о - 
ви ч н и чақ и рти рд и . Б ў л ган гап н и й и ғл аб ту ш у н ти р д и .
- Н и м а қ и ли ш н и б и л м аяп м ан ! - д ед и у.
С о ат у ч л а р д а Л а зи з К ар и м о в и ч ки р и б келд и . М ар ҳ у м ан и
қ ай тад ан тек ш и р и ш д и . Т ан а ҳ а р о р а т и 33, 5.
- Т а н а ҳ арорати ту ш яп ти ! - д ед и п роф ессор.
- Б аъ зи л ар н и н г т а н а с и сек и н со в и й д и . Б и р н и м ад ан ум и д
қ и лаётган б ў лсан г, у м и д и н гн и уз!
Х улоса ш ун д ай ян гр ад и , м а р ҳ у м а у ч у н э с а ҳукм !
* * *
Бу п ай тд а Р и солат оти н н и м а б ў л аёт ган и гату ш у н м аёт ган д и . ' 
Н ега кетм а-кет д ў х ти р л ар к ел и ш яп т и ? Н ега тан аси айри ёти бд и ? 
У н га н и м а б ў л д и ў зи ? К а с а л м и к и н ? К а с а л д и р б ал к и ... А й н и
ч огд а у н и н г ф и крлаш и , таш қ и к ў р и н и ш и ў згар и б борард и... Н ега 
б у н д ай б ў лаётган и н и ў зи т у ш у н м асд и .
Т а н а д а н ч и қ и ш и б и л а н у й б у р ч а г и д а с и ч қ о н п о й л а г а н
м у ш у кд ай сер гак ў ти р га н , ю з л а р и н и ж у н б о сган н и м ар сал ар га 
кўзи т у ш д и -ю , қ ў р қ и б кетд и . Б у ўш ал ар . Д о и м у л ар н и т у ш и д а
кўрард и. А ф ти ху н у к л и ги н и ...
- К ал и м ан гн и қай тар! К а л и м а қай тар ... - д ега н сас келди 
аллақ аёкд ан . Р и со л ат о т и н к а л и м а а й т и ш га у л гу р о л м ад и . Қ ора- 
кура ни м арсалар у н г а т аш л ан д и -ю , и ч и га с и н ги б кетди. Б у ун и н г 
гун охлари эд и... У н и н г зо ҳ и р и ш у н д ай ў зга р и б кетд и к и ... Т и ш - 
т и р н о қ л ар и ў си б , а л в аст и га а й л а н д и -қ ў й д и . А ёл ў зи га н и м алар- 
д и р б ў лаётган и н и т у ш у н и б ту р а р д и .' А со си й си , у ўл и ш н и , қаро 
ер га кў м и л и ш н и и ст ам аёт ган д и . И ч и д аги н и м ад и р б у н га қ атти қ
м о н ел и к қи лард и.
У ў ш а қ о р а-к у р а и н с-ж и н сл ар б и л ан м у л о қ о т қи л ган экан- 
да! У л а р к ў зи га н у р о н и й ч о л б ў л и б к ў р и н и ш га н д и аввали га. 
У л ар н и н г асл б аш ар ал ар и н и м а н а эн д и кў р д и ... У н и Й5жликка 
ч о р лаган ҳ ам ш улар... Н о гаҳ о н и й ў л и м д ан д о в д и р а б колди. Х у-
56

---

д о га гавба қилолм ади. О қи бат бу бўлди. Ў зли ги д ан чикд и в а у л а р
а м р и га бў й су н д и . Ж о н и ч и қ қ ан за ҳ о т и у н г а си н гган н и м ар сал ар
эс а у н и н г о с и й ф и крлари , ту ҳ м ат , ф и сқ у ф у ж у р д ан и б о р ат ф и кр 
б у лу тл ар и эди. Ҳ ам м алар и у н и к у ти б т у р и ш ган эк ан ...
Ш у л аҳ зад а у ҳ ам м ан и ём он кўри б кетд и . У ў л м асли ги керак 
эди! У ў л м ай д и , ўлм ай д и !
Р и со л ат о т и н б у ян ги л и к д ан қувон д и . А н ав и та сқ а р а л ар д а н
қу 
1
у л и ш н и н г я го н а у с у л и ш у, я ш а б қолиш !
О ти н қ у вват т ў п л аш н и б и л ар д и . Ш у б о и с т а н а с и га қ увват 
б ерд и . Т а н а со ву м ад и .
Қ и зи Н аси б а к ў м и ш м а р о с и м и н и қ о л д и р и ш га у р и н ган и д ан
х у р сан д б ўлд и. А т р о ф и д а йи ғи лган , ун и и скан ж ага о л ган н и м ар- 
салардан яш и ри н и ш га ж ой 
1
гзтарди. А м м о б ето қ ат б ў л а бош лади. 
Н и м ар сал ар у н и о ёғи д ан TOf ги б ч и қар и ш д и . Р у ҳ и о см о н қадар 
к ў тар и л аётган и н и , к и м л ар д и р у н и куч б и л ан то р та ё т ган и н и ҳис 
қи лди . К ей и н у н и қай б и р х и л в а т ж о й л ар га у ч и р и б кетиш д и.
В у ж у д и д ан ш ам о л ў т а р д и , у гўё ен ги л м а т о д а й ... У л а р га
қ ан д ай қар ш и л и к к ў р сати ш н и б и л м асд и . У я н а ҳ ам ю қ о р и р о қ
к ў т ар и л и ш н и , ан ав и л ар и ск ан ж аси д ан қ у т у л и б к е т и ш н и и стар, 
ам м о кучи етм асди. А йн и д ам д а б и р о в т и л и н и м и хлаб кўй гандай , 
о н г зан ж и р б ан д эти л ган д ай б и р о н д у о н и а й т о л м асд и , кал и м а 
қ ай та р о л м а с д и . С у в га ч ў к а ё т га н о д ам д а й ж о н ҳ о л а т д а су вн и
ш алоп латарди-ю , овоз б еролм асд и , ёрдам га ч орлолм асди . К ўнгли 
н о х у ш бир н и м ан и сезган д ай у ви ш ар д и .
Ҳ ал и ги л ар у н и қ ан д ай д и р ч ак а л ак зо р т о м о н су р га б к е т и ш ­
ди . Б и р и н и н г с о ч л ар и ёй и қ , б о ш қ аси н и н г қ о з и қ т и ш л а р и ўсган , 
я н а б и р и н и н г ю з л а р и к ў п ч и б т у ш г а н , д а ҳ ш а т л и н и м а р с а л а р
у н и ў р т а га о л и б , р о с а қ ў р қ и т и ш д и . У л а р зу в и л л аб кели б , у н га 
д а ф қ и л и ш ар , в у ж у д и т и л к а -п о р а б ў л а р д и ш у н д а. У ч қ у н д а й
м а й д а л а н и б , а т р о ф г а со ч и л ар д и . Ҳ а, б у н и т а н а д а ҳ и с қ и л и ш
м у м к и н б ў лган б и р о н та о ғр и қ қ а қ и ёслаб б ў лм ай д и . У су якл ар - 
н и н г о ғ р и ш и г а ҳ а м , т и ғ н и н г т и л и м л а ш и г а ҳ а м ў х ш а м а с д и . 
В у ж у д и н и н г о ғр и ш и б у л ар д ан ю з ч ан д о н б ат т ар -у баттар! Гўё 
и н со н н и азо б л аш у ч у н ўй л аб т о п и л га н ҳ а м м а қи й н о қ л ар б и р д ан
и с к а н ж а га о л ган д ай . Ш у б о и с у ҳ а м м а н ар сага та й ё р эд и . Ф ақ ат 
ан ав и л ар с и т ам қ и л м аса б ўлд и.
Л а т и ф .о л а м д а н и м ар сал ар б и р -б и р и га яқ и н к е л га н д а у л а р ­
н и н г қу в в ат м ай д о н и т у та ш и б кетад и . Ш у н д а қ и ёф ал ар и ҳам
б и р -б и р и га ў х ш аб қ о л ад и . У лар қ ан д ай д и р од ам си н гар и ф икр-
57

---

л аш м асд и . Ф и к р л ар и у зу к-ю лу к, б и р м а қ с а д га қар ат и л м аган ва 
ўзгарувчан .
- Қ и зи н гн и ч ақ и р , ч а қ и р !!!
- Ж он т а л а б қил, ж он, ж о н !!!
У л ар ш у н д ай д ей и ш д и -ю , ун и у й и т о м о н судр ад и л ар .
Э ш и гу о й н ал ар н и ш ақ и р л ат и б у р га н ф ақат у ги н а эм асд и . 
Н им арсалар д ер азал ар н и зи ри ллатар, у эса у й д аги л ар и д ан наж от 
к у тган д ай д е р а за г а ёп и ш и б ол ар д и . Қ и зл ар и т у н л а р и Қ у р ъ о н
ў қи б, б ах ш и д а қи ли ш ард и .
- К а м , кам , кам! - Ҳ а в о ет и ш м ай кол ган б ал и к д ай ю тоқ ард и
у. Б и р кун и қи зи Н аси б ан и н г ту ш л а р и га кирди. С оч лари тў зи ган , 
я л а н г о ё қ бир аҳво л д а. А ввал « со ғи н д и м , б о лам !» д еб қ и зи н и н г 
б о ш л ар и д ан си лад и . К ей и н ял и н и б ёлворди .
- У ё к д а қ и й н ал и б кетдим . 
I
v
’
c h
б и л ан к ета қол, ю рақол! 
Қ ўрқ ам ан , у л ар д ан қ ў р қ ам ан . М ен и ҳ и м о я қил! С ен ҳ ам м ад ан
кўра м еҳ р и б о н р о қ эд и н г...
О н а с и ш у н д а й д е я у з о қ л а ш д и . Н а с и б а э с а ш у к у н и к ў з 
ёш л ар д ан ёсти қ л ар и ш и л т а б ў л и б у й ғо н д и . К ўрган ту ш и н и опа- 
л ар и га гап и р и б б ерд и . Б у н и ай ти б , ў з и б ал о га қолди. Ш ар и ф а 
о п аси н и н г ж аҳ л и ч и қ и б кетд и . У н и н г н е га ж аҳ л и ч и қ қ ан и н и
Н аси б а ту ш у н о лм ад и .
- Ҳ а д е б ш ун и ўй л ай в ер асан м и ? М и ян гга қу й и б ол ган м и сан , 
н и м а бало! Т и р и л и б к ел а р м и д и л а р энди!!!
Н аси б ан и н г д и л и оғри д и . Ҳ ам м аси н и н г оиласи , б ола-ч ақаси
бор, таш ви ш и бўлак. Ў л ган н и н г ж он и кетади , д еб ш ун га айтсалар 
керак-да! О наси ти р и л и б ке л м а с а ҳ а м , хотираси, руҳи яш айди-ку!
Н аси б а и н д ам ад и . А м м о к е ч к у р у н ги о в қ а т м аҳ ал и Н а с и ­
б ан и н г к осаси ў з-ў зи д а н у ч и б к е т га н и н и ҳ а м м а кўрд и . О вқат 
и к к и н ч и м ар та с у зи л д и . Я н а ў ш а аҳ в о л т а к р о р л а н д и . Б у эса 
он аси д ан ай р и ли б , б ў зл аб қо л ган Н аси б ага қ а т г и қ т а ъ с и р қилди. 
Ҳ ў н гр аб й и ғл а б ю б о р д и . У н г а п ў п и с а қ и л га н Ш ар и ф а о п аси
ҳам п и лд и р п и с б ў л и б қолди. К еч аси я н а ў ш а аҳвол. « М и я н гга 
қу й и б о л г а н с а н !» д е г а н о п а с и « т у н г и зи л зи л а д а н » э с х о н а с и
чи қи б у й ғо н д и . Д е р а за га ёп и ш и б о л ган о н аси н и н г қў р қ и н ч л и
қи ёф аси н и к ў р д и -ю , ж он и ч и ққ уд ай б ақ и р и б ю б орд и .
- Н аси б а, ю р м е н б и лан ! Н аси ... - о н аси ч о р лар д и уни .
О ила аъзолари я н а эск и чага зўр б ери ш ди. А м алдор ўгил казо-
казо д о м л а л а р н и ч ақ и р и б , х а т м и Қ у р ъ о н қи л д и р д и , м ар ҳ у м ага 
ат аб қў й с ў й и л д и . А м м о у т и н ч и м а д и . Э ш и гу д ер а за л а р н и н г
58

---

ш ақирлаш и қолм ади. Ш ўрли к қи зга ш ун ча кў р ги ли кл ар етм аган - 
д ай , о в қ ат ҳам е ёл м асд и . К о н ф ет сў р и б кун к ў р ар д и . Б и р саф ар 
л и к о п д а о в қ ат и н и о л аётган қ и зн и н г ю зи га қ ар с эт и б ш ап а л о қ
т у ш га н и н и кўри б , ҳ а м м а ан гр ай и б қ олд и . Н аси б а о зи б -тў зи б
кетд и . К ўп хаёл с у р ад и ган б ў ли б колд и . Б у эс а о и л а аъ зо л ар и н и
я на ҳ ам т а ш в и ш га солд и . М а р ҳ у м а ж о н тал аб экан! Д аф н кун и 
Н аси б ан и н г о ёғи га ғи ш т ту ш и ш и д ан б о ш л ан ган м аш м аш а охир- 
оқи бат қи зн и н г авто ҳ ал о к атга й ў л и қ и ш и б и л ан тугад и . У туш ган
тр о л л е й б у с си м и д ан ч и қ и б к ет и б , с и м ёғо ч га б о р и б у р и л ган . Н а­
си б ан и н г ж а р о ҳ ат и о ғи р б ў л м а с а -д а, ўн кун к а сал х о н ад а стиб, 
м у о л аж а о л и ш и га т ў ғр и келд и . К а т та л а р д а н м ас л аҳ а т сўрали б , 
яна бир таом и л қилинди. Я ън и қ ў ғи р ч о қ ясалиб, у н га Н аси б ан и н г 
кўй лаги ки й д и ри лд и , кей ь , о н аси н и н г қ аб р и га кўм илди. Ш ундан 
с ў н г м а р х у м а кен ж а қи зи н и ю ш қ а б езо в та қ и л м ай қўй ди .
Б у б о қи й д у н ё га келиб ҳ^м ки ш и н и м а б ў л и ш и н и би лм ас 
эк ан , қар ан г. О ти н аёлга м ен ҳ ам ач и н ар д и м ... О л ам и ф а н о д а оқ 
р ў м о л л ар н и ўраб , Қ у р ъ о н д ан га п и р и б , ваъ зх о н л и к қ и л ган д и р , 
зоти м у ҳ т ар ам а б ў лган д и р . Б у е р д а у н ақ ан ги и к к и ю зл ам ач и л и к
к етм ай д и . С о х т ал и к н и яш и р гу в ч и ж и см и н ги з аб го р б ў л ган ч у н ­
ки. Ю зл ар и н ги зд аги п ар д ал ар си д и р и б та ш л а н га н . Ш у б о и с д и л
п о к и за б ўлси н экан , акс ҳ о л д а ки м ҳ ам ан ави а ёл д ек ваҳш атли 
к ў р и н и ш д а д ар б а д а р б ў л и ш н и и ст ай д и , д ей с и з. Ҳ ар ки м ҳам
ў зи д а н т и н си н экан.
И б о д а т га б ер и л и б , а ё л н и н г а т р о ф и д а к о р а -қ у р а н и м ар с а ­
л а р о ш у ф т а у ч и б ю р г а н и н и к ў р м а б м а н . А ё л н и ҳ о л и -ж о н и г а
қўй и ш м аяп ти -ку!
У л а р и зи л лаб п аст т а р аф га ел д и лар .
К ў к ч а д а ҳ а с и д а ж а р л и к л а р с е р о б . Ў ш а ё қ қ а у ч и ш д и -ё в ! 
Б ал к и ... А за м атж о н н и н г руҳи ҳам ў ш а ердад и р?!
Бун дай ўй лаб карасам , бу д у н ён и н г синоатлари, қон у ниятлари 
ё р у ғ о л а м н и к и д а н -д а м у р а к к а б р о қ қ а ў х ш а й д и . Ё р у ғ д у н ё д а
к ў р а р д и н г -б и л а р д и н г , ф и к р қ и л а р д и н г . Б у е р д а - ч и , б е г о н а
д у н ё д а ким дан н и м а ку ти ш н и б и л м ас эк ан сан . О д ам тои ф аси д ан
б ў л м аган н и м ар с а л а р -к у т ў л и б ёт и б д и . У л а р ки м , у л а р н и м а, 
м у д д а о с и қ ан д ай , ў й л а б ҳ ам т о п о л м а й с а н , ки ш и . У л а р сен га 
ём о н л и к и стай д и м и , я х ш и л и к м и , н о м аъ л у м . Ҳ ар қ ал ай , эҳ ти ёт 
б ў л ган яхш и , ч егар ад ан ч и қ м аган м аъ қул. Л е к и н у ҳ о л д а б о ла- 
ж о н и си н и , т о й ч о ғи н и к а н д а й т о п ад и ?! А н а ш у н и си корон ғи .
59

---

Д О Н И Ш М Л Н Д В А Ш О Г П Р Д