Т о ш к е н т «m e r I y u s»

«Кўпчиликка мавжудликнинг 
маъносини қабр англатади...»
Абул Аъло ал-М ааррий
Бу б ед аво д ар д га ч ал и н га н и м га ан ч а б ўлд и. Г ўё ал л ақ ан д ай
о н г л и ж о н з о т л а р т а н а м г а и н қ ў й г а н д а й , м е н и е б , б а д а н и м
ҳ и со б и га я ш аётган д ай . Т ун б ў й и а л о қ -ч а л о қ ту ш л ар кўрам ан , 
т у ш и м га ҳам ў ш ал ар к и р ад и , б и рам қ ў р қ и н ч л и к и улар!
К и ш и ўл и м и я қ и н л аш аёт ган и н и б и лад и , д ега н л а р и ҳаққ ас 
р ост. Б а ъ зи д а « б ал к и ...» д е г а н у м и д у ч к у н и « й и л т » эт а д и -ю , 
а м м о аёвси з о ғр и қ б у у ч к у н н и бир зу м д а ўч и р и б кўяди. Н и м а 
ҳ ам қи лард и м ; о см он - у з о қ , е р - қаттиқ. Д а р д б и л ан у з о к о ли ш - 
д им . М у ш тлаш авери б д аб д ала б ў лган боксчи д ай саф д ан чикд и м . 
Э н д и ни м а бўлса бўлар, д еб у за л а ту ш и б ётибм ан . Ҳ атто т у р и ш га 
м аж о л и м йўқ. Д у н ён и н г б еваф о л и ги д ан зорлан аёти р, д ер си з. Ҳ а, 
ч и н д ан ам ёш и м 22 д а, ҳ атто т у р м у ш га ч и қи б, ф а р за н д кў р и б
ҳам у л гу р м ад и м , ам м о зо р л а н и ш га вакт кай да, куч қай да! О дам
со ғ-с ал о м а т ю р га н и д а б у н и ў й л ар к ан , н о ш у к у р л и к қи л ар к ан . 
Ҳ о зи р ги а б го р а ҳ в о л и м д а х о ҳ и ш -и с т а к л а р и м ж у д а ар зи м а с ... 
Ж о н и м о гр и м аса эд и , б и р қ о ш и қ о в қ ат то м о ғи м д а н ў т сай д ч ... 
Б у н и н г б ах т эканин и б и л ган м и д и н ги з?!
А ста-секин б о ш и м гату ш ган кўрги ли кка хам кўникиб, охират 
ҳ а қ и д а ўй л ай б о ш л ад и м . Т и р и к ж он б о р к и , бу т ў ғр и д а ў й л ай д и , 
лёкин вақги қазой и н г етиб тур ган и д а б ош қача ў й ларкан сан киш и. 
У д у н ё н и н г б о р ли ги р о стм и к ан ?.. Д ў за х га т у ш сам хам м ай ли , 
ф ақат й ў қ б ў ли б к ет м асай д и м . Қ ар о е р д а хам ш у а л ф о зд а ёти- 
ш им н и ўй л асам , н аф аси м т и қ и л и б , ю раги м тў х таб қолади. А м м о 
у м аҳ ал б у н и с езм ай м ан , ч у н к и у н д а ў л ган б ўлам ан .
15

---

Б и лам ан , бу ш у о қ ш о м ю з б ер ад и . Б и р о к ҳечам ў л ги м кел- 
м аяп ти . И кки ку н д ан б ер и т у ш л а р и м о со й и ш т а б ў ли б қолди. 
Ф ари ш таларн и , нурли вод и й ларн и кўрам ан. А йн иқса, б и р ж увон 
к елаверади . « Қ ў р қ м а, б олам ! - д ей д и у гарчи м ен д ан а н ч а ёш
кў р и н са ҳам . - М ен ён и н гд ам ан !»
Бу нарса юз берадиган о қ ш о м менга ҳеч ким халакит бермаса. 
Ш у боис. б о ш и м д а ў т и р ган о н а м га қараб ж и лм ай ди м :
- Бугун тузукм ан , б о р и б б и р о з д ам олинг. К ерак б ў л сан ги з 
ч ақи рам ан ...
О н ам и к к и л а н а -и к к и л а н а д а ҳ л и з г а ж о й с о л и б ё т д и л а р . 
Ш ў р л и к н и н г и к ки й и лд ан б ер и у й к у с и д а ором й ўк. Ш у оқш ом
т и н и қ и б у х л аб о л салар б ў лар д и . Бу ж у д о л и к н и к ў т а р а о л м ай ­
д и л а р , д е б қ ў р қ а м а н ... О н а и зо р и м н и ў й л а б к ў зл а р и м ж и к к а
ёш га тў лд и . Д а ҳ л и зд ан эш и т и л га н о ғи р х ў р си н и ш ю р аги м н и
ў р таб ю б орд и . Т ун и б и л ан ҳ а м м а н и б и р-би р ёд га олди м . Б утун
ҳаётим ни эсладим! Х аёлан ҳ а м м а билан видолаш дим . Н азарим да, 
д унё эзгули кдан яралган дай . Қ ар и н д о ш -у р у глар , я к и н -й и р о қ д у - 
гоналарим - бариси оз-оздан б ўлса-д а, яхш и ли к ки ли ш ган менга. 
Б аъзи да кўри н м ай кетган д у го н ал ар и м д ан ўп к алаб қўярд и м . Бир 
ш аҳарда яш аб туриб , йи ллаб кўри ш м ай м и з-а?! М ан а эн ди туш ун - 
д и м ки , б и р -б и р и м и з б и л ан к ў р и ш м асак ҳам , ф и к р ан б о ғл ан и б
т у р ган эканм из. У л а р м ен га, м е н эса у л ар га су ян ар кан м ан . М ени 
кеч и ри н г, си зл ар н и ж у д а э р т а т аш л аб кетяп м ан ...
Т о ғам р а ҳ м а т л и , а с л и д а з и г и р ч а ё р д а м л а р и т е г м а с а -д а , 
б ақ и р -ч ақ и р қилиб д а л д а б ў л ар к ан л ар . Г арчи м ени д еб ҳеч ким 
б илан у р и ш и б -тал аш и б ю р м аган б ў лсал ар -д а.
- С ени ким хаф а қ и л са м е н г а айт, ж иян! - д ей и ш л ар и н и н г 
ўзи кўн гли м н и т о гд ай к ў тар ар к ан .
Э нди эса ў ш а кўринм ас ри ш таларн и узиб кетяпм ан. Қ анчалар 
яш агим келаётган ини б и л сан ги з эди... К аравоти м атроф и бирдан 
ё р и ш и б кетд и. Б о яги а ё л п а й д о б ў лд и . К ў з қ ам аш ад и су л у в - 
л и ги д ан ... У н и кў р и б д и л и м д аги гаш л и к х у р с а н д ч и л и к билан 
қори ш и б, ҳ ад и к пай до б ў лд и .
- Ухла! - д ед и у. - Ў л и м у й қ у га ў х ш ай д и асли.
- Г у л и , б о л ам ! - о н а м гўё к ў н г и л л а р и с е з г а н д а й м ен и
чаки рд и лар. Ш у б о и см и , т у й қ у с пай до бўлган нур у сту н хам, 
аёл ҳам и зеи з ғо й и б б ўлд и.
- О йи, ухлаяп м ан . М ен яхш и м ан ! - т е т и к гап и р и ш га у ри н и б
д едим .
16

---

- У к о л вақти б ў лд и , ш ек и л л и . О ғр и м аяп ти м и ?
О вози м чиқм асин , д еб б о ш и м н и ё с ти қ би лан б у р к аб олди м . 
И ч и м д а н о ти ли б келаётган зар д о б н и ю тиб д ед и м :
- О ғр и м аяп ти , ойи ж он . Ҳ е ч а м оғр и м аяп ти .
- З о р а т у з а л и б кетсан г-а, б о л а м ! - у м и д л ан и б д ед и л ар онам .
- А й тган и н ги з келсин! О г р и с а ч ақ и рам ан , б ем ал о л у хлай - 
веринг!
- У хлаяпти д еб хи ж о л ат ч ек м а, б олам ! Д ар р о в чақи рги н . 
Ни,via, б и т та укол!
Ш ундан кейин онам у й қ у га кетдилар. Т еп ад ан ян а нур устун 
т у ш д и , бояги аёл пайдо б ў лд и .
- У х л а , ухла! У й куда ж он ч и қи ш и о со н кечади .
У й к у га т о л и ш га у р и н а м а н , ичим б ў м -б ў ш ... к ў р қ аяп м ан . 
Ж а р л и к к а к у л аётган д ай , б о ш и м ч и р и л л аб ай л а н а д и -ю , чўчиб 
у й ғо н и б кетам ан.
- Б ун и н г ҳеч ҳам қ ў р қ и н ч л и ж ой и йўк, о п п о ғи м . Чўчима!
- С и р а ... с и р а ў л г и м к е л м а я п т и . Қ ў р қ а я п м а н , ж у д а
қўрқ аяп м ан ! - ў п к а м тў ли б д е д и м мен. - Ҳ али ёш м ан , ахир...
А ёл и н д ам ад и . К ў зл ар и м а ъ ю с л а н га н д а й т у й и л д и . Балки 
А зр о и л д еган лар и ш удир, аёл ки ёф аси д а кў р и н аёт ган д и р м енга. 
Д е м ак , б ош қ а илож им йўк экан . А л ви д о , ҳаёт! А лви д о, онаж он! 
Б еваф о қи зин ги зни кечири нг. С ўн гги к у н д а с и з н и алдаб қўйдим . 
Б и р кун б ў лса-д а, у м и д л а н и б ухланг, д ед и м -д а! Ҳ ам м а гапла- 
р и м н и а й т га н м а н , б и л а с и з. Ю м -ю м й и ғл а г а н д и н г и з ў ш ан д а. 
«С ен ў л м ай сан ! - д ега н д и н ги з. - А гар ш ун д ай б ў лса, б у д у н ёд а 
ад о л ат й ў қ ж а н , дей м ан . А х и р , ёл ғи з б ош и м б илан о таси з катта 
қи л ган м ан сени. Б и р о в л ар н и к и д а ҳ о в л и су п у р и б , қоп орқалаб
катта ки лган м ан , болам . Ё л ги зу м и д и м с а н , болам . С ен си з қандай 
яш ай м ан !»
Ў й лари м х и ралаш ди , х а ё л ҳам , ти р и к л и к ҳам м и ям д а чапла- 
ш иб кетди. Бош им « ч и р -ч и р » а й л а н и б ч о ҳ га қулай б о ш л ад и м . 
У н и н г э с а ту б и йўқ... А тр о ф и и зу л м а т б осд и . Зи м и сто н ! Ў зи м га 
н и м а б ў лаётган и н и ту ш у н м ая п м ан . Ў зи м н и ўн гл аб ололм ай м ан . 
М а за м қ о ч яп т и , д еб ў й л ад и м . Б алки ў л и м д ега н л а р и ш уди р... 
А м м о мен б о р ли ги м н и с е зи б т у р и б м а н -к у , ҳ а т то ф и крлаяп м ан .
С ек и н -аста атр о ф ё р и ш а б о ш л ад и . У й д аги ҳ а м м а нарсани 
б ем алол к ў р и б ту р и б м ан . Ҳ атто ту м б о ч кам усти д аги тун ги чироқ 
ҳам кўзлари м н и қам аш ти ряп ти -я! А на, д о р и л аЕШМ-Хам ж ой и д а
17
A lisher N avoiy 
n cm id asi
О ' с л е 1:.i'c tс n МИ.

---

т у р и б д и . Д ем ак , ти р и к м а н ҳал и . Б еи хти ёр бу ф и крд ан қувон и б
кетдим . Ш у н д аги н а к ар аво тд а у й қ у д а ётган ж и см им га кўз т аш - 
ладим . У хлаяп м ан , ш ек и лли ? Ю злари м д ан кон кочган, роса озиб 
кетиб м ан. Ш у п ай т касали м эс и м га ту ш д и . О р ад ан қан ча вақт 
ўтди , б и р о к о ғ р и қ х у р у ж қи л м аяп ти -к у ! Б у ян ги л и к д ан кувон и б
кетдим , балки ч и н д ан ҳам т у за л и б кетарм ан.
В у ж у д и м к а н д а й д и р е н г и л б ў л и б қ о л д и . Ж о н и м
о гр и м аётган и д ан б ў л с а керак. А ста ў р н и м д а н қ ў зғал д и м . Ў н 
беш ёш л и к чоглари м эси м га т у ш и б кетди. Д ои м р ак е туш ги м
келаверарди. В у ж уд и м д а бар ал л а м усиқа ян грар, хо н ад ан хонага 
ўтиб, гир ай лан и б рақс т у ш а к етарди м . О кк у ш д ай кен г кулоч 
ёзиб, уч м ок ка ш айланардим . Б орли ги м н и чулғаган кувонч парвоз 
қи лган и чорларди мени! Х у д д и ў ш а п ай тд аги д ай ен ги л сезди м
ў зи м н и - х он ад ан х о н а га ў ти б , рақс т у ш а к етд и м . Қ ан д ай яхш и 
ж он им о гр и м аётган и , р о ҳ ат-к у бу!
Д а ҳ л и зга ў таёт и б , у х л а ё тга н о н ам га к ў зи м т у ш д и . Е чи н - 
м абд и лар ҳам , у с т и л а р и га ен ги л кўрп ачани т аш л аб , о м о н атги - 
на ёти б д и л ар . Ч ақи рса, д ар р о в т у р ам ан д еган л ар -д а! Э рталаб
х у р сан д қилам ан. А хи р, мен ту залд и м -к у ! Ў ш а о гр и қ эд и мени 
ҳолдан то й д и р ган . Э н д и и ш таҳам оч и лар, б и р н и м а есам м и к ан ? 
О нам роса хурсан д б ўлард илар. Ҳ атто зарурат уч ун туролм аётган
одам , б ем алол о ш х о н а га ў т д и м . О нам ху ш х ў р б ў лси н , д еб кар- 
тош кадан котлет пи ш и рган ди лар. Ҳиди бирам ёки м ли ки , лекин... 
козон н и оч и ш и м б и л ан к ў н гл и м суст кетд и. О д ам л а р н и н г ш ун и
ейиш и галати тую лди. И ш таҳ ам йўқолди?. Кейин х о н ам гаў т д и м . 
Қ арасам , ж и см и м ў ш а а л ф о з д а - у й к у д а . Э ссиз-э! Т уш кўраётган 
эканм ан-д а! Й ўқса, н ега ж и см и м м ен д ан ай р и ёти б д и . Ш у боис, 
ҳеч ерим огрим аяпти. Э нди ни м а килсам экан? Ж и см и м га қан доқ 
ки р ам ан ? М ай ли , м ай л и , к а р ав о тд аги ж и с м и м н и н г о ё қ у ч и д а 
ў ти р ам ан . Э р тал аб к арасам ў р н и м д а ётган б ў лам ан . У й го н ам ан - 
да! Ш ундай ў й д а б и р ч ек к ага ў т и р д и м . Ж и см и м ҳ ал и ги ёт и ш д а 
ёти б д и . У ф -ф , кутиш б и рам зер и к ар ли ки ! Бояги аёлн и эслади м . 
Қ аёққа ғой и б б ў лд и ? Э -ҳ а, а х и р , мен ту ш кўряп м ан . Ш у алф оз 
қ ан ча ў ти рд и м , б и лм ай м ан .
- Гулхумор! - к у т и л м аган д а он ам ш ах д би лан ў р н и д ан тур- 
ди . - Э нди у к о л и н гн и қ и л м асак б ў лм ай ди , болам ! О г р и м а с а ҳам
ки либ қўям ан . К ей и н қи й н ал и б ю рм а! Қ ў л и м н и ю в и б келай...
О нам ш ун д ай д еб ю в и н и ш х о н аси га ў тд и лар .
18

---

« У й ғон ам ан , у й ғо н и ш и м керак !» - зў р и қ и б ўй лард и м м ен. 
Ж и см и м атр о ф и д а ги р -ги р а й л ан д и м . К ў зи м н и ю м и ш га у ри н - 
д и м . А м м о кўзим ю м и л м аёт ган д и . Ш у н д аги н а д аҳ ш а т б илан... 
ў лган и м н и ҳис этдим . Н аҳотки , ўлган булсам ! Й ўқ, бу т у ш ,т у ш ... 
Ҳ о зи р уй ғо н ам ан . О н ам ... у й ғо т а д и л а р . К ейи н к у л а-к у ла тун ги
сар гу заш тл ар и м н и гап и ри б б ер ам ан .
О нам т у н ч и р о қ о л д и д аги д о р и л а р н и к авлаш ти рди лар.
-У х л а я п с а н м и , ҳой! Т у р а қол... укол қ и л м ай м и зм и ?
Ў зим э с а с а р о с и м а л а н и б ж и с м и м га кўз таш л ай м ан . У й ғона 
қолсам -чи?!
- Тур, ҳей! К ейин у х л ай в ер асан ! У ззукун ухлайсан-ку, б о ­
л а м ...- о н а м ш и ш ад аги д о р и н и ш п р и ц га т о р т и б , ж и см и м га яқин 
келди. - У х л аяп сан м и ?! - а в в а л и г а ҳ а й р о н б ўлд и. К ей и н би рдан
ш ош иб қолди: « Б у н ақ ау х л ам асд и ҳеч?» Д овди раб қолганларидан 
қўлларид аги ш п р и ц ҳам т у ш и б кетди.
- Г улхум ор, б о лам ! - бу ў и и р и к м е н у ч у н ҳ а м ҳ у к м д а й
янгради. Д ем ак, мен ўлганм ан! Б езовталан и б , ўзим ни ҳ а р ё н ури б
у ч д и м . Т ан ам га ки ри ш га ҳ а р а к а т қи л д и м , беф ойда!
О нам ж он ҳо л атд а к ў р п ам н и очиб, м ени си лки тд и лар.
- Б олам , к ў зи н гн и оч! - ю з и м г а ш ап ати лаб урд и лар. - Ж он 
б о лам , м ен и қўрқитм а! Ҳ ой , ки м бор! Ш аҳн оза!!!
Ш аҳ н о за холам ч оп и б х о н ага кирди.
- « Т е з ё р д а м » г а т е л е ф о н қил! - и з и л л а б й и ғл аган ч а д ед и л ар
онам . - Ҳ ой , ан қ ай м асан г-ч и ! Г у л и о ғи р л аш и б колди! Б олам , 
болам ...
Ў з л а р и э с а т а л м о в с и р а б ш п р и ц г а д о р и т о р т а р , ш п р и ц
қ ў л л а р и д а н т у ш и б к е т а в е р а р ... Б ў м -б ў ш х о н а л а р и ч и д а зи р
ю гури б:
- Ё р д а м бери нглар! Ҳ о й , ким бор! - д е я и зи ллард и лар. - Ё р -
д ам н и кутм а, Ш аҳн оз! Б ор, Р у х с о р а о п ан гн и чақир!
Х олам ял ан го ёк п астки қаватга чопди лар. Қ изиғи, буларн и н г 
ҳ ам м аси н и мен кў р и б -б и л и б т у р и б м а н . Ю раги м д а кан д ай д и р
б ў ш л и қ , л о қай д л и к . Ф ақ ат о н а м н и ю п атги м келади.
- М ен, ах и р , ў л ган и м йўқ. М ан а, ён и н ги зд ам ан , йи ғлам ан г! 
- д ей м ан б ақ и р и б , ам м о э ш и т м а й д и л а р м ени.
Й и ғл аб б о ш и м н и с и л а й д и л а р , қ ў л л а р и м н и у қ а л а й д и л а р . 
Т егм асал ар -ч и , дей м ан!
- Г у л и , к ў з и н г н и оч, болам ! Я хш им ан, дегин! У й ғона колгин!
19

---

Ш о ш и б Р у х с о р а о п ам к и р д и х о н а г а . К е т и д а н Ш а ҳ н о за
оп ам б и л ан « Т ез ёр д ам » д а к ел ган ш и ф о к о р л ар ки ри ш ди . Ш у 
ҳам он ам га тасал л и -д а! О н ам н аж о т б и л ан у л а р га б оқад и . Гўё 
улар мени т и р и л т и р и б б ер ад и ган д ай . Ҳ о зи р о н а м н и н г н азд и д а 
оқ х ал ат к и й ган л ар ҳ ар н арсага қо д и р - у л а р га т о п и н и ш га т ай ёр
ту р и б ди лар.
О қ хал ат ки йган ш и ф о к о р л ар ш о ш а-п и ш а ваҳи м али а с б о б - 
лари н и олиш ди .
- С и з а н а в и ёк к аў ти н г, хола! Д ер азалар н и оч иб ю борин глар, 
- б у ю р д и ш и ф о ко р йигит.
К и м д и р к етм а-кет укол қи лди , к и м д и р к и сл о р о д л и ёсти к
ту ти б , кў к р аги м н и у кал ад и . А м м о д о р и л ар т а н ам га ш и м и лм ай - 
ди. Қ ай ти б чиқаверд и. П е ш о н а -ю кў л л ар и м га сим ўраб , ки чи к 
«телеви зор»ни ёқиш ди. У н д а б и р ги н а ч и зи қ ҳ у ш т а к чалиб ўтади. 
Бу н и м ан и н г б ел ги си эк ан и н и б и л ам ан , к и н о л ар д а кўрган м ан . 
Ю рак у р и ш д ан тў х тад и , д еган и. Й и ги т м ен га қараб х ў р си н д и , 
чеҳраси м отам саро:
- Х ола, б ар д ам б ўли нг! К ечга қоли бм из...
- Б о л а м ! - онам ўки раб ю б орд и . Ў зи н и у с т и м г а о т и б , айтиб
й и ғл ад и : - Ғ а ф л а т д а қ о л д и м ! Н у р и д и й д а м , ёл ғи зи м ! С ен си з 
қ ан д о к қи лам ан . Қ ан д ай яш ай м ан , войдод!
Д о д -ф ар ёд д ан қ ў н и -к ў ш н и йи ги лди . Б о я ги н а о су д а х о н а- 
д о н ар и н и н г у я си д ай б есар ан ж о м . О н ам га су в сеп и ш ган , укол 
қи ли ш ган . Х о л ал ар и м т у гу н л а р н и ти тган , б и р й и глаб , бир пи- 
ч ирлаш и б, н и м ал ар н и д и р м а с л аҳ а т қи лиш ади.
Э н га ги м н и , о ё қ л а р и м б о ш м а л д о қ л а р и н и б о гл а б , ю зи м га 
о қ сурп т о р ти ш д и . Д о д со л и б й и глаётган , ў зи г а келолм аётган
онам ни хонадан оли б ч и қи б кетиш д и.
- М арҳум а б езо вта б ўлад и ! Ё м он б ўлад и ! -т у ш у н т и р и ш д и
у н га. Ў зи м э с а б у л а р н и н г б ар и н и м аъ ю с, к а н д а й д и р б езо в та 
кузатиб т у р и б м ан .
Ж и см и м атроф и н и ўр аган аёл лар ж ў р о в о зд а «лои ло ҳ а» н и
айтиш ади. Қ ўш икд ай эш и ти лади м енга. М уни с оҳ ан г вуж уд и м га 
оқи б ки ради . Қ ан д ай яхш и! Ш у н д аги н а б езо в тал и к т а р к этади 
мени.
Қ изи ғи, мен х атто у й л ар и д ан ш о ш и ли б ч и к и б , б и зн и ки га 
келаётган қ ар и н д о ш л ар и м и зн и ҳам кўри б ту р и б м ан . О н ам н и н г 
Э р ки н д а ту р ад и ган то гал ар и б ор. Ж у д а кари б қолган лар. Бекор
20

---

а й т и ш и б д и -д а т о гам изга! Ў ғи ллари икки том о н д ан у ш лаб олган, 
« ж и гар и м » лаб йи глаб к еляп ти лар. У ки ш и н и ш у аҳ в о л д а кўриб, 
ў р тан и б кетдим .
- М е н и н г гў р и м гату ш ган болам ! - д е б ҳам м ани йиглатдилар.
А на, Г у л н о р а ҳам к ели б д и , М о ҳ и р а, М у н и р а оп ам - ам а- 
ки м н и н г қи злари. Ҳ ам м алари й и ғл аш яп ти . Н и гора-ку хун бўлиб 
ш и ш и б кети б ди . Э ш и к т а г и д а т у м о н а т бел б о глаган . Т о галар и м , 
а м а к и л а р , у л а р н и н г ў г и л л а р и ... Т о б у тк а ш л а р и м й ў қ д е б ку- 
ю н м асам ҳам б ў лар экан. Ҳ ам м ал ар и йи глаш яп ти . М и м и ттой
ж и я н л а р и м н и а й т м а й с и з м и ? ! Й и г л а м а н г л а р , д е г и м к е л а д и
қ ам м ал ар и га. М ен ў л м а га н м ан , ахир. Б ул ар н и т аш л аб , қ ан д о қ
кетам ан?! Й и гл аётган л ар у зр а п ар и лл аб у ч д и м . Я на, ян а уч д и м , 
каф асдан чиққан қуш дай. Н им а қи лам ан энди! Ж и м бўли ш са-ч и , 
ўй лаб о ларди м .
О н ам ёти б колд и лар. Т о б у тн и кў тар и б о л и б ч и ки ш ган и д а 
қ ам сў н гги бор ж и см и м би лан хай р л аш о лм ад и л ар . « Н и м а қилай, 
онаж он! М ен га қолса, ш ундай б ўлси н д еб м ан м и ?! К етм ай м ан , 
х о зи р ж и см и м н и кузати б б о р ам ан -у , ён и н ги зга қай там ан ... »
* * *
- П иррон , сен ў л ган м и д и н г? -
сў р ад и л ар ф айласуф д ан .
- Б и л м а д и м ,- д ея ж авоб қи л д и у.
« Ҳ ақ и қ ат м ан зар ал ар и » ки тобидан
Т у м о н ат одам . Б и рлари олиб , б ирлари кўй иб қаб ри стон сари 
о д и м л аш ад и . Т о га-ам ак и лари м й и гл аган ч а о л д и н д а б о р и ш яп ти . 
« О п ам н и н г ёл ги зги н аси яш аса б ў л м асм и д и ?!» д ей и ш ад и -д а!
Ў зим эса т о б у т и м ён и д а у ч и б боряп м ан. Ҳ а, биз С агбон м озо- 
рига кетяп м и з. Х и л х о н ам и з ш у ер д ал и ги н и б и ларди м . Б и р-и кки
бор он ам би лан б и р га б у в и м н и н г қ аб р л ар и н и зи ёр ат қи лган и
к ел ган д и к . Қ аер га кел аёт ган и м н и б и л сам -д а, гаш л и к қи й н ард и
м ен и : б его н а ж о й д а, м ай и тл ар о р аси д а... Ў зи м н и н г хам м ай и тга 
ай л ан ган и м н и си р а тан олгим келм асди .
А на, С агб о н қаб ри стон и . У зу н м аш и н ал ар ки риб ч и қад и ган
йўл, й ўлн и н г икки ч ек к аси га қ атор д ар а х т эк и лган . Д ар ах тл ар
о р т и д а э с а к ў р ган д а этн и ж у н ж и к т и р и б ю б о р ад и ган қ аб р л ар
21

---

д ў п п ай и б ту р и б д и . Б у л а р н и а й т м а г а н д а , бу ж о й гу л зо р у д а - 
р а х т зо р н и н г ў зг и н а с и . М а р ҳ у м л а р н и н г и с т и р о ҳ а т б о ги . Т у ­
м о н а т о д ам . Қ а б р л а р т е п а с и д а и к к и -у ч т а д а н о д ам т у р и б д и . 
Б у н а қ а с и н и к ў р м а г а н м а н ҳ е ч . Ў р т а д а г и у зу н , к а тт а й ў л ҳам
о д а м л а р б и л а н т ў л а . У л а р с у в о с т и д а ю р га н д а й с е к и н х а р а к а т
қ и л и ш а д и . К ў п и н ч а б и р н у қ т а г а к а д а л и б т у р и ш а д и . А й н и
ч о гд а у л а р н и н г м а р ҳ у м л а р э к а н и н и х а ё л и м г а х ам к е л т и р м а - 
я п м ан . Ч у н к и э р к а к л а р қ о р а к и й и м д а , а ё л л а р э г н и д а х а м х ар
т у р л и к ў й л ак . Ш у с а б а б я н г л и ш д и м ч о ги . И л г а р и л а р и б у ту н
к а б р и с т о н д а б е ш -о л т и т а г и н а о д а м н и у ч р а т а р д и н г и з . Б у н и с и
эс а ... Ҳ а й р о н м а н ... М а р х у м л а р д а р р о в м ен и ў р а б о л и ш д и .
- Х у ш келибсиз, хуш кўрдик! - д еб карш илаш ди. Ким эканим- 
ни. ни м а вокеа ю з бер ган и н и су р и ш ти р и ш д и . К ў зл ар и д а м ех р ва 
айни чогда кандайдир м унг бор. К ў п р о қ б оқий лик куй ини ти н гла- 
ётган га ўх ш аш ад и . А й р и л и қ б и л ан б о қ и й л и к ён м а-ён ю рарк ан . 
У л ар ф ано д у н ёси б и л ан в и д о л а ш и б , б ак о о л ам и га ў ти ш ад и . 
Ў ти ш д авр и ру ҳ и ят у ч у н қ и й и н к еч ади хам и ш а. К ў зл ар и д аги
м ун г балки ш ундан ди р. Я н а б и л м ад и м . М ен эса у й га ш ош ард и м . 
Д ар д и хаср ати м д а ф иғон ч ек аётган о н аж он и м ҳузурига!
А тр о ф и м д а ги р д и к ап алак б ў л аёт ган м ар х у м л ар га х ам эъ ти ­
бор қи лм ай , к аб р и м га т у ш д и м . М ени б у ви м н и н г оёги т а р аф га
қ ў й и ш д и . Қ и зи ги , ер о с т и н и ҳ а м , у с т и н и ҳ ам б и р д а й к ў р и б
т у р и б м ан . С у як л ар н и н г х о л ати , қи н ги р -қ и й ш и қ , у и ш л и -ти ш си з 
ж аглар, сар гай ган -ко р ай ган су якл ар ... кўри б б езо вта у ч а кетд и м . 
Қ аб рга хам ту ш ги м келм ади. А м м о бир ф и кр си р а т а р к этм асд и
мени: ж и см и м га кириш им керак. «Н ега, ахир?!» Ҳ айрон б ўлам ан 
ян а. А хи р, у н и ер га қ ў й и б б ў л и ш д и -к у ! Б е ф о й д а эн д и , б ар и
б еф ой д а... Ш у т о б о н ам ё д и м г а т у ш и б , қ ай ти ш га ч о гл ан д и м . 
А на... ш у ердан ҳам к ў р яп м ан : ш у н д о қ к и р авер и ш д а « Т ез ёр ­
д ам » ту р и б д и . У й га п о р и лл аб у ч д и м . Б о р сам , о н ам ч и н д ан ҳ ам
о ғ и р л а ш и б қ о л и б д и л а р . У к о л қ и л и ш а ё т г а н д и . У х л а т а д и г а н
д о р и б ер и ш и б д и . « У х л аган л ар и яхш и ! У й қ у л ар и д а ҳ ам м аси н и
т у ш у н ти р и б қўям ан! Ў л м а га н и м н и ҳам !»
У й қ у д а г и о н а м н и н г р у ҳ и қ о ш и м г а к е л д и . « М е н и
к ў р я п т и л а р !» д е г а н ф и к р д ан б и р а м қ у в о н д и м к и ! Б и з у ч р а ш и б
т у р с а к б ў л а р к а н .
- Гули! Б о л ам , ш у ер д ам и сан ! К и й и м и н г ю п у н -а? М ан ави
ш о л р ўм олн и ел к ан гга т а ш л а б ол. Г ап қай тарм а! - х у д д и ҳ еч
ни м а б ў лм аган д ай д ед и лар.
22

---

- О н аж о н и м ! - д о и м ги д ай б ў й и н л ар и д ан қуч оқлаб ўп д и м . 
И л гар и л ар и ш ундай қи лсам , м е ҳ р и м т о в л ан и б кетарди . Э нди 
эса... қан д ай д и р х о ти р ж ам л и к , ички со ки н л и ги м м ени ҳайрон 
колд и рд и . Ў згар и б м ан -д а м ен ҳ а м ! А ввалги Г у л х у м о р эм асм ан - 
м и? Н аҳ о тк и ? Н ега?
- Ў л м а г а н экансан-ку, болам ! Ю раги м н и ёрдинг-а!
-Ў п м а г а н д и м , рости б и л ан . М ен т у зал д и м , ойи , қаранг!
- Ч и р о й ли б ўли б кетган и н гн и ! Ў зи м ў р ги лай сенд ан! Э нди 
м ени к ў рк и тм ай сан -а!
- Ё н и н г и з д а м а н - к у ! Д о и м ё н и н г и з д а б ў л а м а н . Ф а қ а т
си з к ў р м ай си з-д а, м ени. О й и , ф а к а т й и гл ам ан г, ж о н ой и ж о н , 
йи ғл ам ан г. Й и гл асан ги з, ч и д олм ай м ан .
Г а п и м о х и р и г а е т м а й , о н а м у й г о н и б к е т д и л а р . Т у р и б
ў ти р ган ч а й и ғл аш га т у ш д и л ар яна:
- Э й худойим , ш у н д о к гулни қаро ерга л о й и к кўрд и н гм и -я!
М ен ян а б езо втал ан и б , у ч а б о ш л ад и м . Н и м а ки лсам эк ан -а,
о н ам н и кан дай овутай...
Д ар д д ан адой и гамом б ў л ган во л и д ам га яна у ко л қи ли ш ди . 
Ш аҳ н о за х олам о н ам н и н г т е п а с и д а колди.
Ж у д а х а ф а б ў л и б кетд и м . А хи р, бу ёги н и м а б ў л и ш и н и
б и лм асам . Гўё бир уйдан б ош қ а у й г а кўч аётган д ай . Л оақал б и тта 
д ас т р ў м о л ч а о л о л га н и м йўк. Бу м аж б ури й кўчиш ... У сти га-устак 
ў ш а у й д а к и м л ар би лан яш аш и м н и , так д и р и азал и м д а яна ни­
м ал ар ёзч ч га н и н и б и лм ай м ан . А м м о бир н ар сад ан х у р сан д м ан : 
мен а х и р т и р и к м ан , ф и кр л аяп м ан ! Бир кун м ас бир кун ти р и к
эк ан и м н и о н ам га хам и сб отлаб б е р а олам ан...
Т у ш л и к в а қ т и б ў л д и , ш е к и л л и , к ў н и - к ў ш н и д а н о ш , 
м о ш х ў р д а ч икди. У н и к о сал ар га сузи б и ч и ш ди , кейин К уръон 
ў к и ш д и ... Ш у н д а г и н а т а о м г а б е ф а р к б ў л и б қ о л га н и м н и ҳ и с
қ и л д и м . А с л и д а ҳ а м м а р ҳ у м г а т а о м к е р а к м а с . Ш у в а қ т д а
о в к ат л ан и ш и м к ў н и к м ага а й л а н га н , х о л о с. Т у н д аги вокеалар 
ёди м га т у ш д и . О н ам пи ш и рган ко тл етл ар н и ем оқч и б ў лган и м , 
рақс т у ш ган и м . Ҳ а, ай тган ча, қ о зон н и кўрм оқ чи эдим . О ш х о н а 
т ў л а одам . Ж и ян л ар и м хи зм а т д а , к ел и б -к ет у в ч и л ар га м о ш х ў р д а 
су зи ш яп ти . Ҳ ам м аёқ ал ғо в -д ал ғо в б ў ли б кетган , х еч н и м ан и т о ­
пиб б ў лм ай д и . Б и зн и н г козо н н и каер га қ ўй и ш и б ди экан?! А на, 
и ш к о п н и н г т е п а с и д а т у р и б д и . Б о р к уч и м н и тў п л аб , к о зон н и н г 
коп коғи н и а р а н г о ч д и м . Қ ў п о л л и ги м д ан қоп кок п а с т гат а р а қ л а б
23

---

т у ш и б кетд и . М о ш х ў р д а с у зи л ган к о с а л а р н и н г б и р -и к к и таси
чи л -ч и л бўлди. Ж и ян лари м би р -б и р и н и ай б лаб, ур и ш а кетиш ди. 
К и м д и р м у ш у к д еб ў й л ад и ҳатто:
- П и ш т - э , пиш т! - д еб б ақ и рд и а м ак и м н и н г кизи.
- Д о м д а м у ш у к ни м а қи л ад и , о всар. Я на б еш и н ч и қаватда!
- Қ о зо н н и н г ко п қо ғи н и я х ш и ёп м аб си злар-да!
А м а к и в а ч ч а , т о г а в а ч ч а л а р и м б и р -б и р л а р и г а а й б т и р к а б
ж и ғи л л а ш и ш а д и -ю , ш у е р д а л и г и м н и п а й қ а ш м а й д и . К о т л ет - 
л а р га келсак, ҳ ам м а котл ет ж о й -ж о й и д а т у р и б д и , б и р о н таси н и
ҳам ем абм ан . Ў ш а н д а ё қ ж о н и м ч и ққ ан -у , бун и ў зи м б и л м аган - 
м ан . Э н д и т у ш у н я п с и зм и , т и р и к л и к б и л ан ў л и м н и а ж р а т и ш
қ и й и н л и г и н и ! А х и р , к о т л е т л а р н и к ў р и б р о ҳ а т л а н г а н и м н и
айтинг! Я на ш ун ақа б ўляп ти . О д ам л ар н и н г б уғи ч и қ и б ту р ган
м о ш х ў р д ага қатиқ, оз-м оз о ш к ў к соли б и ч и ш а ё тга н и н и кўри б, 
м аза қи ляп м ан. Бу ж у д а қ и зи қ ҳолат. У л ар еса, м ен еган д ай - 
м ан . Г ўё о ги з у л а р н и к и , қ о р и н э с а м ен и к и . Қ \гр ъ о н т и л о в а т
қ и ли н ган д а, яна хам х у зу р л ан ам ан . Б о ш и м д ан қу й и л ган нур то- 
вони м га кадар сингади. А ргам чи учаётганд ай рохатлан ам ан ; янги 
ҳ о л ати м га кўн и к и б қо л д и м , ш ек и л л и ... Ў л и м у н ч а я м д ах ш а т л и
эм асга ўхш ай ди . Ф ақ ат т у н д а к аб р и сто н га бо р и ш и м к ер ак экан... 
ш униси к ўрқ и н чли ... С ў р о қ -саво л б ўларм и ш , ж и с м и м га кирар 
эканм ан...
П астгат у ш д и м . Ҳ овли т ў л а бола! «Д айди болалар, ш екилли. 
Б у ер д а н и м а қи л и ш яп ти ?» х ай р о н б ў лд и м . Қ о р а-қу р а, қар о вси з 
қолган болалар.
- Н им а қ и л яп сан л ар бу ер д а? - ў зи м ч а « б ақ и р и б » берд и м . 
- Қ ани, ж ўн аб қолл ар и н г-ч и ?!
У лар ки м га гап и ряп сан дей и ш м ад и . Бун дан б аттар аж аб лан - 
д и м . К и р -ч и р қўллари н и д у о га о ч и ш я п т и . А хи р, б у л а р к аф ан си з 
кў м и л ган гўдаклар-ку! Т аш л аб кети лган , а б о р т қ и л и н ган , ҳ атто
исм х ам к ўй и лм аган у ларга. Қ у р ъ о н тал аб , д у о и зл аб кели ш ган
улар. Д ем ак , улар таъ зи я ж о й л ар д а д у о и злаб ю р и ш ар к ан -д а, 
д а р б а д а р ... У ч -т ў р т т а л а ш и б у й м а -у й и зғ и б ю р и ш а д и . К ў зг а
к ў р и н м ай л и к о п с и н д и р а д и га н т ў п о л о н ч и ш у л ар -д а! Н а р и ги
д у н ё г а к е т и ш н и х а ё л л а р и г а ҳ ам к е л т и р и ш м а й д и . А й н и қ с а , 
эл ектр с и м и б илан ў й н аш и ш н и ях ш и к ў р и ш ад и . К и м л ар гад и р
сим қоқиб , сў зл аш и ш ад и хам . Г ап лари п о й и н тар -со й и н тар , шу 
б о и с у л а р би лан сў зл аш ган о д ам «Б и р о н « п си х » си м қо қ яп ти » , 
д еб ў й л ай д и . Ҳ ам м аси т у ш у н ар л и ... Б еб о ш рухлар...
24

---

О н а м н и н г т е п а л а р и г а б о р и б , п е ш о н а л а р и д а н у п д и м -д а , 
й ўли м га р аво н а б ўлд и м .
Ж и см и м ёди м га т у ш и б , ў р т а н и б кетд им ... А гар ҳо зи р ун и н г 
и ч и д а б ў лган и м д ам и , о ҳ, й и гл ар д и м , ш ун д ай й и глард и м ки ...
Б у т о ги д а н у зи л ган я п р о к д а й п и р п и р аб қ аб р и ст о н т о м о н
у ч д и м . Ш у н д ай уч аяп м ан к и , « ги р -ғи р » ш ам ол, қуёш нури ялаб 
ў тяп ти . М аш и н ал ар н и н г «ги з-ги з»и , о д ам л ар говури эш и ти лади . 
А м м о м ен у л ар га эъ ти б о р қи л м ай м ан . Ч унки м ен га д ах л и йук. 
Ф а қ ат ў ш а а б го р вуж уд и м к е р а к м ен га. А қ л -ҳ у ш и м ж о й и д а, 
б и р о к ж и см и м га ки риш ф и к р и д ан қай тган и м йўқ. Ҳ али о н ам ­
ни ти н ч л ан т и р и ш уч ун бу м ен га ж у д а керак. А м м о он ам м ени 
ш и ш и б , т о в о н л а р и ё р и л га н т а н а д а к ў р с а л а р , к ан д ай аҳ в о л га
т у ш и ш л ар и н и та са в в у р ҳам ки лолм ай м ан ...
Қ а б р и с т о н и н с о н ж и с м и н и н г , р у ҳ и н и н г ҳ а м с ў н г г и
қў н алгаси д и р , б алки . С ам о қ ў й н и д а б и тта-и к к и та ю л д у з кў р и н а 
б о ш л а г а н г и р а - ш и р а п а й т . Ш а м о л д а д а р а х т л а р в а ҳ и м а л и
ч ай қ ал ад и . Д у н ё д а а б а д и й л и к в а м е ъ д а га у р а р д а р а ж а д а бир 
х и л л и к х у к м р о н л и ги н и т а ъ к и д л а ё т га н д а й о ги р ва вазм и н т е б -
ран ад и . П астд а д ў м п ай ган қ аб р л ар ҳам ш ун и д ар а к л а б ту р ад и . 
М у н тазам л и к б елги си . Бу қаб р эм а с гўё, эвр и ли ш , ч ек си з эври - 
л и ш л ар д а н д алолат.
Қ аб р и сто н ўти ш м ай д о н и га ў х ш ай д и - ик ки олам ту таш ган
ҳуд уд.
М е ҳ м о н га о тлан ган ки ш и эск и к и й и м л ар и н и ечи б, ян ги ла- 
р и н и ки ..ган и каб и, м а р қ у м л а р н и н г р у ҳ л ар и ҳам су я к -саёк к а 
ай л ан ган тан ал ар и н и ш у ер га т а ш л а б к ети ш ади . Қ аб р и сто н н и н г 
н охуш то м о н и ш ун д а... А м м о ян ги л и б о сд ан кўра эск и -ту ск и уй 
к и й и м и н ги з к ан ч ал ар кулай эд и -я?! Э сиз-е!
Т у н д а ҳ у в и л л а б ё т г а н қ а б р и с т о н қ ў р қ и н ч л и . А з б а р о й и
м а ж б у р б ў л га н и м д а н к ел д и м -а! Қ а б р и с то н т ў л а о д ам , аж аб! 
Б алки б и р о р -б и р б еч о р ан и о л и б к ел и ш ган д и р яна. Й ў қ, у н ақ ага 
ў х ш ам ай д и . Ҳ ар б и р қабр т е п а с и д а б еш -о л т и тад ан о д ам , о п п о қ
к и й и м л ар га б у р к ан ган . М аш и н а ки рад и ган ў р т а й ў л д а ту м о н ат. 
К у н д у зи , ҳ а тто ж а н о за п ай ти ҳ а м б у қ ад ар гавж у м б ў лм ас бу 
ж ой лар. Т и р и к л и ги м д а қаб р и сто н н и м ан гу уй қ у д аги сал тан ат га 
ў х ш ат а р д и м . Д о и м о с у д а л и к ҳ у к м р о н эди. Ч етдан қ ар аган д а 
ш у н д ай к ў р и н ар к ан -д а! А с л и д а м а р х у м л ар и ст и р о ҳ а т б о ги д а 
с ай р қи л и б ю р ган од ам л ар н и эсл ати ш ад и .
25

---

Я н ги ги н а д ў п п ай ган қаб р и м т е п а с и га кели б , л аҳ а д га т у ш - 
д и м . Қ ў р к м ад и м . Ё н и м д аги с у я к -с а ё қ л а р г а ҳам к ў н и к и б м а н . 
Ж и с м и м н и к ў р и б , э з и л и б к е т д и м . О ҳ , м е н и н г қ ў л л а р и м , 
оёқларим . К ўзларим , гавҳарлари м ... Т уп роққа тўлдим и -я?! Ў ҳ-ҳў, 
ро са ш и ш и б м ан -к у ! Ё ри л гу д ай . М анави рўм ол то м о ғи м н и б ўғи б 
таш лабд и-я! И лож и м канча, м аж б у р м ан -д а ш у ал ф о з ёти ш га. Ти- 
ри к л и ги м д а қаро ер га ки р и ш и м н и эсласам . и к ки қай та ў л ар д и м . 
Э нди эса ж и м ги н а ёти б м ан , м ана.
Бир маҳал лаҳад ичи ёр и ш и б , қабр осм он би лан ту таш д и гўё. 
Н азар и м д а ён и м д а икки од ам п ай д о бўлд и . Ё р у ғл и кд ан у л ар н и
ан и қ т и н и к кўри ш қи йин . Б и ри ок, бош каси кора л и б о сд а. Б улар 
м у н к ар н аки р м и ки н ?! С ў р о қ -сав о л б о ш л ан са к ер ак ...В у ж у д и м - 
ни кўрк ув, ал л аб и р л о к а й д л и к кам раб олди. Ч у н к и ... эн ди ҳеч 
ни м ан и ў згар ти р о л м ай м ан . К еч! Н и м алар б ў л а ё т га н и га рости 
ақлим етм ай ди .
Ш у то б осм он ки но эк р ан и га айлан д и . Б алки бу м и ям д а ю з 
б ер аётган д и р балки асл и д а ш у н д ай д и р , б и л м ай м ан . Қ аран гки , 
у м р и м м о б ай н и д а к ў р ган -к еч и р ган л ар и м б и р -б и р к ў з о л д и м д ан
ўта б о ш л ад и . Қ и зи ғи , б у м ан зар ал ар ўли м и м би лан б о ш л ан ган - 
д и . С ар ато в х астал и ги га ч ал и н ган и м , о н ам н и н г й и ғл аган л ар и , 
он кологи я ш и ф охон аси д а нур олган лари м . яш аб ко л и ш га ин ти л- 
ган л ар и м н и кўри б, д и ли м х у ф тон бўлд и . О д ам л а р га ях ш и л и к 
қ и л га н л а р и м н и к ў р г а н и м д а қ у ш д а й ен ги л т о р тд и м . Қ и зи ғи , 
к аб ри м га ту ш ган ҳ и л к атл ар гурзи б и л ан б о ш и м га у р м ад и л ар . 
М ен у м р и м н и гўё ки тобни в ар акл аган д ай кў р ар ва ўқ и р , қаерд а 
саво б у қ аер д а гу н о қ қ и л ган и м н и а н и қ -ти н и қ б и л и б ту р ар д и м . 
А й н и қса, қў ш н и м и з И см о и л ак а б и л ан б ў лган в о қ еан и кўри б, 
ўсал б ў лаёзд и м . У ялсам м ай л и эди, виж дон азоб и ём он ...
Ў ш а кезлари б у ҳ ак д а ў й л аган м ан , л ек и н ақ л и м ет м аган д и р
балки . А н а у... кў п и ч ган и д ан ю з тер и си қ орай и б , т и р и ш и б кет- 
ган. Б урн и со в у қ о л д и р ган д ай қи п-кизил. Й ўл и м н и т ў сган кўйи 
пул сўрайди.
- М и н г сўм б ери б ту р ...,- т и л а н ч и д а й қ ў л и н и ч ў зад и .
М ен эн сам қотиб ю зи м н и т ер с бурам ан .
- А роққам ас... ддорига! - ў й л а б топганидан хурсанд, б ақири б
ю б орад и .
- Х оланг касал. М и н г сў м б ўлм аса, б еш ю з сў м ги н а, бер, 
- к ў зл ар и м га м ў л тай ган ч а я л и н ад и у. О р т и м д ан д ай д и и тд ай
эргаш ад и .
26

---

О н ам н и н г гаплари ёди м да, п и ён и ст ал ар га пул бериш гуноҳ. 
Қ у л о ғи м га ку й и б ги н а олган м ан .
- Э , талаб ад а пул ни м а қи лади! - д е й м а н у киш ини йўли м д ан
куви б. - Ў зи р ў зғо р и м и з у ч м а-у ч бўляп ти -ку!
- Ҳ еч б ў л м аса 200 сў м и н г б о р д и р ?, - ш алви раб сўрай д и у.
- Бор, - д ей м ан каловлан и б . - Бу авто б у сга-да!
У м ў л т и р а га н ч а о р т и м д а н к ар аб қ о л ад и . Гўё м ен у н и н г 
б о р и ли н ж и н и ч ў н таги м д а оли б кетаяп м ан ... Ў ш ан д а ав т о б у сга 
ч и кқач, х у р сан д б ўлган м ан . А х и р И см ои л ака, к еч гач а ичм аса, 
сав о б иш қилган б ўлам анм и ?!
Б и р о қ... т у ш д а ў қ и ш д ан қай тсам ... П од ъ езд олди т у м о н ат
о д ам . Ш о ву р -ш у в у р б о си л м ай д и . Н и м а б ў лган и н и ю р аги м сез- 
гандай д ағ-д а ғ қалтирайди.
- А ли ак ан и н г ўғли И см оил, ў зи н и о си б қўйибди!
- А н а и ч к и л и к н и н г оқи бати!
- И к к и т а б ола н и м а б ў лад и эн д и ?
У й га ки ролм ай м ан . Қ о р о н ғи ҳ ам т у ш и б кетса-д а, со ву к д а 
д и й д и р аб , уй атр о ф и д а ай л ан и б ю раверам ан .
Ў ш а н д а к ў р м аган д и м , энди кўряп м ан . Қ о п -қ о р о н ғи хона, 
ш и ш и л ар б етар ти б сочи ли б ёти б д и . Д е р а за тар аф д а... И см оил 
а к ан и н г ос ил га н ж асади! Э гн и д а и л ви раган кизил тў р кўй лак, 
о қ а р и б , м ато си с и зи л и б к етган ж и н си ш и м ... Э сл ад и м ! Ў ш а 
кун и х у д д и ш у ки й и м д а эди... Б о ш и м га гурзи келиб т у ш ган дай 
ч и л -п а р ч и ч б ўли б кетдим .
Е рд а яхш и ли гу ём о н л и к н и аж р ати ш кийин экан . Я хш и л и к - 
д ан ём о н л и к к ач а бир кадам , д ей д и л ар . Н аҳотки , ар о к яхш и ли кк а 
х и зм а т қилса?! Қ андай қилиб, б у н га ақлим ет си н ? А х и р у ичса 
я ш аб қолард и-ку! Ж о н и га к асд қи л и б , гу н о ҳ га б о тм асд и . Т и р и к
Колса, б и р кун ах и р ин соф б ер ар д и худо, о и л аси га к ай тард и , 
б ал к и ... б и л м ад и м , билм адим .
У р у ғд а й со ч и л ган в у ж у д и м н и а р а н г й и ғи ш т и р и б олди м. 
Б и ри ок, б и ри кора л и б о с ки й ган ҳаёти м ҳакам л ар и б и р ни м а- 
л ар н и ёзи б -ч и зи б ч и ки б к ети ш д и . Қ ан д ай х у л о с а га келган л ар и
м ен га қорон ғу.
С ў р о қ -сав о л ту гад и ш ек и л л и , экран го й и б б ў лд и , ёр у гл и к 
сў н д и . Т у й к у с ё н и м д а к и м н и н гд и р б ет ў х т о в қи чқ и раётган и эъ- 
ти б о р и м н и тортд и . Қ ўрқиб кетдим . «Қ и й н аш яп ти , қи йнаш япти!» 
д еган ф и крд ан ч и л-п арчи н б ў лаёзд и м . Қ аб ри стон - су к у н ат сал-
27

---

тан ати , д ей и ш ар д и . Қ аёқд а, ан а си зга сукун ат! М ен га кабрдош
кўш ни ш екилли, худди биров бўғи злаётганд ай бақирди. М айи тн и 
ким ҳам б ў ғи зл ар д и . Л оп эти б м и ям га «каб р азоб и » д еган ф икр 
келди. Ҳ а, азоб лаш яп ти ! Б о р и б кар асам м и к ан ? Э , б его н ан и н г 
л аҳ ад и га кириш о со н м и ? Қ ў р қ и н ч л и -ку ! У ян а ч и н к и р д и . А ёл, 
ш ек и лли ... Ч и д о л м ад и м . Б алк и х у д о в ан д ш у ал ф о з м ени син а- 
ёт ган д и р . И ст ар -и с та м а й ё н и м д аги л а ҳ ад га ў т д и м . Қ ар ан гки , 
л а ҳ ад л ар н и н г ичи и л м а-теш и к б ўларк ан . К ав л аш ган д а д ево р и
ў п и р и л и б т у ш г а н м и , ни м а бало?! Ким экан у б ет о к ат? Қ арасам , 
қўш ни м ў зи м га ўх ш аган ёш ги н а қиз экан ш ек и л л и , у сти га-у ст ак
к а ф а н л а н м а г а н , к ў й л а к д а ё т и б д и . Т а н а с и б у з и л м а г а н ҳ а л и , 
яқи н д а к ў й и л ган га ўхш ай ди . Ж асад н и н г т е п а с и д а б о ш и н и ти к 
т у ти б т у р ган илонни к ў р д и м -у д о д л аб ю б о р аёзд и м . И лон ҳам 
м айли, м ай и тн и н г қорин т о м о н и д а бир ни м а ғи м и р л аяп ти . М ени 
ваҳим а б осди:
- Ё, О л л о ҳ , куд р ати н гд ан ! У т и р и л га н м и к а н -а ? ! Қ ў л и м и
қ и м и рлаётган ?
Ш у дам у ян а қи чқирд и. Қ орин т о м о н д аги ҳ ар а к а т л а р т ез- 
лаш д и . М ар х у м ан и н г ч еҳ р аси д а эса х о ти р ж ам л и к м у ҳ р л ан ган . 
У нда ч и н қ и р аётган ки м ?
- Ё рдам бери нг! Бу азо б д ан қутқаринг!
- К им си з, ҳ о й ? - қ ў р қ а-п и са у н си з савол б ерд и м м ен.
- Ш у м ай и т н и н г руҳим ан. К алам уш н и ҳайданг, б ар ак а топ - 
гур. Г ў р и н ги з н у р га т ў л си н , илоё!
Қ аран гки , кори н т о м о н д а қи м и р л аётган кал ам у ш экан. М а­
йи тн и к ем и ряп ти , б ем ал о л , ти ш лаб -ти ш л аб ! И лон э с а ч ақ и ш га 
ш ай , в и ш и л л а б т у р и б д и . М е н к а л о в л а н и б қ о л д и м . Қ а н д а й
ҳ ай д ай м ан , ахир. Т ош о т о лм асам , ёгоч кў тар о л м асам ...
Ў з и м ч а п у ф л аб к ў р д и м . Ў д а г а й л а д и м . К а л а м у ш г а эн д и
я қ и н л а ш га н эд и м , и л о н т а ш л а н и б қ о л с а б ў л а д и м и , б ақ и р и б
ю б о р и б м а н . Ҳ а р т у гу л и лон м а й и т г а т е гм а д и . А м м о т о м о ғи
ш и ш ган и га Караганда, к алам уш н и ю тд и-ёв. К ейи н си м и л л аган ч а 
пи нак б узм ай м ен и н г л аҳ ад и м то м о н ўтди . Ш о ш и б к о л ган и м н и
кўрсан ги з... У е р д а н и м а б о р экан?! Қ и зга эъ т и б о р ҳ ам қи лм ай , 
и л о н н и н г к ети д ан о ти л и б м ан . А м м о у қ и л п а н гл а ган ч а й ў л и д а 
давом этди.
- К етди м и ? - сў р ад и қиз.
- Д аф бўлди!
28

---

- Я н ги кел ган си з, ш ек и л л и ? - д ед и у м енга.
- К еча оп к ели ш д и . С и з-ч и ?
- Б еш ку н б ў лд и . Б еш к у н д а н б ери ш у аҳ во л . Қ а б р азоб и
д ега н л а р и ш у б ў л с а керак. Ж о н и м ч и қ ай д ед и -я! К ал ам у ш ём он
н ар са эк ан ...
М ен ў й л ан и б ко л д и м . Э р т а -ю кеч ш у ал ф о з ётав ер и ш керак- 
м и ? О д ам с и қ и л и б ў лади -ку!
- У й га б о р м а д и н ги зм и ? - с ў р а д и м м ен . - Ҳ еч б ў л м а с а ш у 
ат р о ф д а айлани нг...
- Б у ер с и зга и ст и р о ҳ ат б о ғи м и д и , б и р а й л а н с а н ги з б и л ар - 
д и н ги з. Г ў р и ст о н д е б б еж и з атам аган л ар .
- С ў р о қ -сав о л д ан ў т д и н ги зм и ?
- Ш у н и кути б ёти б м ан , - д е д и қи з. К ей и н қ ў ш и м ч а қи лди : 
- С ў р о қ -саво л и кан ака б ў л и ш и н и би л м асам . Г ў р б и р ёр и ш и б , бу- 
ту н ҳаёти м ки нодай кўз ол д и м д ан ўтди . Й и ғлай вери б қо н бўлдим .
- Ў ш а - д а , сўроқ-савол. К и м д а ч д и р эш и тган ди м : м ар ҳ у м н и н г 
бутун ҳ аёти к ў з о л д и д ан ў т и б , қач о н гу н о ҳ қ и л ган , қач он саво б . 
Ҳ а м м а си н и ў зи б и л и б ётар к ан .
- М ун к арн аки р келад и , ф а р и ш т а л а р кел ад и , д ей и ш ган ди -ку!
- К и м б и л с и н я н а ! А л л а қ а ч о н о н а м н и н г ё н и г а ж ў н а б
қ о л ар д и м . Ш у н га ҳ ай р о н м ан , - б и р о з су к у н а тд а н с ў н г қў ш и б
қў й д и м : - О н ам ч и д о л м ая п т и л ар .
- Э , к ў н и к и ш ад и , ҳал и . Ў л д и н г-ў ч д и н г, д ей д и л ар . Э сл ам ай - 
д и л а р ҳатто. А н а ш у н и си ё м о н ...
- ИсМ ингиз ни м а?
- М охигул.
- М оҳигул! М ен и к и Г улхум ор. И к к и м и з ҳ ам гул эк ан м и з. 
Н еч а ё ш д а эд инги з?
- Й и ги р м а беш да!
- Ё ш эк ан си з-э! К а с а л м и д и н ги з?
-
Э, 
а с т и сўрам ан г, с и и гл и м . Ҳ о зи р ҳ ам б и р о в н и н г гў р и д а 
ёт и б м ан , б и л сан ги з. Н а ю в и ш д и , н а каф ан л аш д и . Г у н о ҳ и м оги р , 
оси й б ан дам ан , - р у ҳ келиб ён и м га қ у н и ш и б ўти рд и . Ч и р о й ли қи з 
эк ан . Г ар ч и т у т у н д а й ш аф ф о ф т у с д а б ў л с а -д а , л а т и ф т а н а с и д а
ҳ ам қ о ш -к ў зл а р и б и л и н и б т у р а р д и . - М е ҳ р и б о н л и к у й и д а к атта 
б ў л ган м ан . О т а-о н ам ки м , б и л м а й м а н ҳам . Н и к о ҳ с и з т у ғи л га н
б ў л сам кер ак ... Қ и л м а га и и ш и м и з қ о л м аган ҳ и со б . Б и р о п а м и з 
б ў л ар д и , С у ю м а д еган . У н га а т аб ш еъ р ҳ ам тў қ и ган м и з.
29

---