Т о ш к е н т «m e r I y u s»

Қабрист онда уи га н кум -кук м айсалар 
К иприкдайин маъсум, м аъю с тизилган. 
Баргларт ш г учи д а ш абнам пю мчилар 
К уз ёш идай мунгли, гам гин сизилган.
Дилором Абдурахмон
М айитни «Т ез ёрдам » га соли б олиб кетдилар. Ф о р м а кийган 
м ел и са й и ги тлар эса су р и ш тн р у в и ш лари н и б о ш л аб ю б о р и ш д и . 
М ар х у м н и н г к и м л и ги н и хеч ким б и л о л м ад и . Ё н и д а на бир хат- 
х у ж ж ат бор, на б и р м ан зи лгоҳ. Ф акат гў рковн и н г ў ғл и :
- К ечаги ж ан о зага к ел ган одам эди, - д ед и . - К у н бўй и ш у 
аҳвол ўтирувд и.
- К е ч а ? К еч а ки м н и олиб к е л и ш г а н д и ? -к а л а в а н и н г б и р учи 
то п и л ган и д ан ж о н л ан и б с ў р ад и м ели са йигит.
244

---

Ў ғл и н и н г ўр н и га, бу с а ф а р гў р ко вн и н г ўзи ж аво б ки лди .
- К а р и м а к а н и н гқ и зи д ей и ш д и . Б и ри н ч и ту п и к д аги . Ё ш ги н а 
экан. Р оса қи ём ат б ў лд и . Т ў х тан г... ш уни эри б ў лм аси н ян а. Боя 
б и р йи ги т сўраб кеганди. Қ аб р и сто н д ан у й и га қ ай тм аган м и ш . 
Б ош ка хотин олган экан . Ў ш а н и н г у каси « п о ч ч ам н и то п и б б ера- 
сан л а» д еб азах о н ад а р о с а тў п о л о н кўтари б д и . Ҳ ой , м усулм он , 
к еч а каб ристонд ан ҳ ам м а кай тган д еб т у ш у н ти р и ш и б д и , ту ш у н - 
м асм и ш . Б у ск д аги л ар га и ш о н м ай у й ичин и қараб ч и ққ ан м и ш ...
М елисалар сергак т о р ти ш д и . К арим ак ан и н г м ан зи ли н и ёзиб 
о ли ш ди -ю , гў р к о вга р аҳ м ат ай т и б , ж ўн аб кетд илар.
М ел и са й и ги тлар д ў к о н ё н и д ан т о р к ў ч ага б у р и л гач , бел 
бойлаб турган ларга кўзлари туш д и . Ҳ ойн а-ҳой шу уй б ў лса керак. 
Ф о т и ҳ ан и н г икки нчи куни б угун .
М ел и са-м аш и н а келиб тў т ьганидан ҳайрон К арим ака улар­
га пеш воз чикди. А м м о улар у з о қ у ш ланиб колм адилар. К уёвни нг 
м ан зи ли н и б и л д и лар у ж ў н ад и л ар .
- Э р тал аб ... одам келиб эди-я у л арн и к и д ан ! -х а ё л ч а н деди 
К арим ака. Бир ём он х аб ар н и сези б , ю раги уви ш д и .
- Озод! - хоти н и н и ч ақ и р д и у ич кари ки ри б . - А ё л и н и н г
ю гурги лаб ч и ққ ан и н и кўри б д ед и .
- К еча куёви нг у й и га б орм аб д и!
- В ой й !!!- о ғзи га д астр ў м о л ч а с и н и б о си б б ақ и р и б ю борди 
аёл. - И ш ки ли б т и н ч л и к б ў лси н -э! Т авба-ей , тавб а!. Э н д и шу 
ҳ ам б ор м и д и бизга! А ҳ м о қ б о ла-я, аҳ м о қ бола! -д е д и у. К ей и н
ёди га бир ним а ту ш ган д ай х а в о т и р л ан и б сўради . -М е л и с а л а р
нега келиш иб д и?
- Э р т а л а б к и зи н гн и к аб р и т е п а с и д а б и р о в ў т и р г а н м и ш . 
Б ори б қараш са, ў л и б б ў лган экан.
- А ст ағф и р у л л о ҳ ! Ў з и н г аср а -е ! - О зо д а ая «ув» то р ти б
й и гл а б ю б о р д и . Н аҳ о т , к у ёв и б ў л с а -я ў ш а о д ам . Б о я қ и ш -э , 
ч и долм ап ти -д а! Ч и н д ан ях ш и кўр ган эк ан -а!. У э с а м аза- б е- 
м аза гап л ар би лан ун и у зи б -у зи б о л ган д и . Я н а « б о п л ад и м м и »
д еган д ай ичидан яй р аган д и . Бу ш ў р ли к н и н г дар д и и ч и д а экан-е!
- М усибат келса, кўш а келад и , д ега н л а р и ш у м и к ан -а? Бу 
д у н ё д а ни м а кўрд и у б е ч о р а !-д е б й и гл ад и О зо д а ая...
Бу пай тд а бўлган иш лардан м у т л а к б ех а б а р Х о л и д а ж ахд 
о т и га м и н ган ди . Ҳ о м и л ад о р х о т и н и н и я м ў й л ам ай д и бу одам . 
Ў л ган н и н г к ети д ан ў л и б б ў лад и м и ?! К еч аси ту р и б к етган ч а бир
245

---

кун ўтд и , ҳали йўқ. Бир оги з тел еф о н хам ки лм ай ди . О й-куни 
яқин б ў л са б у н и н г. Ш уларн и уЛлаб Х о л и д ан и н г ю р а п ; си қ и лд и . 
С ал и м а ая ҳа:л ў ғл и д ан х аво ти р о л аётган д и . К ел и н и н и н г rapc- 
ту р с қ и л аётган и д ан ту ш у н ар л и ҳам м аси . Ў ғл и ў ш аёк д а ю рса, 
б у н и н г ж и н и қўзи й верад и . Ў ғл и га ҳам ақл ки рм ади ҳ еч. Э р тага 
ота б ўлад и , ю р и ш и бу. А м м о у л а р н и н г ҳеч би ри ём он хаёлга 
борм асд и . А зах о н ад а ётволи б х и зм а т қи ляп ти , д еб ў й л аш ар д и . 
Т ўгри -д а, у й д ан с о п п а -с о ғ , и к ки оёғи б и л ан ч и қи б кетган б ўлса, 
яна ни м а д еб ў й л аш си н . Б и р о вн и н г и ч и н и б и ров кўрм аса, ичи 
адойи там о м б ў лган и н и қ ай д ан ҳам б и л си н л ар .
К у ти л м аган д а д ар во за т а ги га м аш и н а келиб тў х тад и . С ал и ­
м а аян и н г ю раги бир о р зи к д и . Б ах ти ёр и м келди д еб ў й лад и у. 
Д ар во зан и о ч и ш га ю гурд и. А м м о не кўз б илан к ўрси н ки , эш ик 
т а ги д а и к к и та м ел и са йигит турарди .
- Н им а б ал о бўпти яна? - м е л и с а л ар га савол назари би лан
каради у. К ей и н эри ни ч ақ и рд и . -Д а д а с и , эш и к к а каран г, м ел и са 
келди!
Н арим он ак а эгн и га ен ги л кам зу л и н и илиб та ш қ а р и га ш о- 
ш илди.
- Н им а ra n ? - йиги тлар б и л ан кўр и ш ар к ан ҳ ай р о н б ўли б
сўради у. -Т и н ч л и к м и ?
- Б ахти ёр М и рраҳи м ов ш у ер д а ту р ад и м и ?
- Ҳа! - ян а ҳай рон б ўлд и ота.
- Б и з б и л ан б о р и ш и н ги з керак!.
- Н ега? - Н арим он ака гар ан гси б т у р и б колди.
- Биз би лан ю ринг, ў ш а е р д а т у ш у н ти р ам и з! - д ед и м ел и са 
йи ги т бир аёл га, бир о т ага караркан.
- Болам , н и м а ra n б ў ли б д и , ай т и н г ю р ак н и си к м ай . Б ахти ё­
рим т и н ч м и ? -д е д и С ал и м а ая.
• 
М ели са йи ги т индам ади. Н и м а д ей и ш и н и б и л м ад и чоги.
- Т и н ч л и к ...-д е д и у ковогини у й и б . А м м о ту р к -тар о в ат и д ан
ти н ч л и к эм асли ги ш ун д о кки н а ан гл аш и л и б ту р ар д и .
- Б и т т а - я р и м т а с и м и н а м м у ш т л а ш и б д и м и я н а !. Б у р у н - 
ги с а ф а р ҳ а м к а л т а к еб к е л г а н д и ў ш а т д а н . Б а р и б и р о ё г и н и
т о р т м а й д и бу...
- К ў п гапирм а, уй га кир! - кўч ал и к костю м ини ки йиб чиққан 
ота хо ти н и н и к о й и д и .-Б у л а р н и и ш лари кўп , вақти н и оли б ним а 
к и ласан ? И ш и н гга бор...
246

---

- А д аси , ў ш атд ан т и л п о н қилинг. У н гача ю раги м ёри ли б
ўлам ан .
- Б ўп ти , б ўпти, - зар д а қ и л д и ч о л, м ел и са й и ги тлар билан 
олд и н м а- кетин м аш и н ага ў ти р ар к ан .
- Б ах т и ёр б и р и ш кал қ и л и б д и м и ? - с ў р а д и о т а м аш и н а 
ў рн и дан қўзғалгач. А м м о й и ги тл ар ж ўяли б и р н и м а д ем ад и л ар . 
С ав о л га с а в о л б и л ан ж авоб қи ли ш ди .
-Ў г л и н г и з ... кеча ж ан о зага б о р ган м и д и ?
- Ҳ а, б о р ган д и , - ж а н о за н и н г б ун га н и м а ал о к аси б о р экан 
д еб ў й лад и чол.
- К ейи н қ ай тм ад и м и ?
- Й ўқ?! - ян а ҳ ай р о н б ў лд и ота.
- Б и р о д ам н и м о зо р б о ш к д ан т о п и б о л и ш ган , - у зо к д ан ra n
б о ш л ад и йигит. -Ш у ... сизнинг ў ғл и н ги з э м асм и к и н , д еб гум он 
қи ляп м и з.
- Ў з и соғм и ?
- С o r эм а с -д а ота!
- И ч ган м и ?
- Й ўғ-э...
- Б еҳ у ш м и , у н д а? - Ҳ ай р о н б ў лд и ота. М ел и са йи ги т ним а 
д ей и ш н и б и л м ай колди. К ейин:
- У ндан х ам баттар! - д ед и б о ш и н и эгиб.
- Б аттар д ега н и н ги з ни м асс и?
- У ўлган!
- Ё раббий ! А стаф и руллоҳ! Т уф -туф ... Б и тт а-яр и м т а алкаш
ўл и б қолгандир. Ж ан о зага со п п а-со г ч и қ и б кетувди. А д аш яп си з, 
ўғли м ...
- И л о й и м , а д а ш г а н б ў л а й л и к , о т а ! Бу б и р г у м о н д а ... 
Г ў р к о в н и н г ў ғл и к е ч а ж ан о зага кел ган д и , д ед и . К ун бўй и қабр 
т е п а с и д а ў ти р ган м и ш . Э р таси га эр т ал аб ҳ а м ш у аҳ во л м и ш . А л- 
каш -п ал к аш м и к и н , д е б ел к а с и д а н ту р ти ш са, й и қи л и б ту ш и б д и . 
Ж он и у зи л ган экан , ота!
Н арим он ак ан и н г л а б л ар и қ и м ти л д и , п еш он аси т и р и ш д и . 
Ю р аги н и т о ш б о сд и гўё. К и м д и р « б у сен и н г б о лан г, б у Б ах ти ­
ёр!» д еётган д ай ю р аги гу п и л л аб у р и б кетд и. У зун ас ф а л т йўл 
ҳ еч қачон т у га м а й д и га н д а й си қ и л и б , кетд и , атр о ф д а визи ллаб 
у ч аётган м аш и н ал ар гаш и га теги б , асаб и н и б аттар кай ради.
247

---

- Ў ғ л и н г и з н и н г б и рон б сл п ш а р и б орм и д и ?- оғир ж и м ли кн и
бузи б сўради м ели са йигит. —М асал ан , холим и. д о ги ми б о рм и ди , 
б ад ан и да?
О т а ў й л ан и б колди, кей ин б и р д ан ж он лан ди .
- Ҳ а, б о р !-д е д и ш ош ган ч а. - Б ў й н и н и н г п асти д а ту к л и холи 
бор. А сли исмини Х олдорвой кўй иш им керак эди. О наси Б ахтиёр 
қўям и з д еб т у р и б олган. - Х о л и б о р м и , т о п и л ган о д ам н и н г? -
сўради ота у м и д лан и б .
- Б о р ш ек и л л и ... а н и қ б и л м а й м а н ,- м авхум ж авоб ки лди 
м ели сан ер.
М аш и н а б и р б и н о к ар ш и си д а тў х тад и .
Й и ги тл ар отан и д аҳ л и зд а кол д и р и б , ўзл ар и ич кари кириб 
кетиш ди.
Н ари м он ота атр о ф га ал ан гл ад и . М ел и сах о н а эм ас ш ек и лли
бу ер.
А к л и етд и б у н га . А т р о ф д а о қ х а л а т к и й га н л а р ю р и б д и . 
Б и рон б ал н и сам и к и н , ў й л ад и у . О тад а ян а у м и д у й ғо н д и . Ў ғли
балки б етоб ди р... Т ў ғр и -д а, с о б и к келини Р аънон и ж у д а яхш и 
кўрард и . И ккин чи х о ти н га у й л а н га н и д а ҳам ун и т аш л ам ай м ан , 
д еб т у р и б олган. В ой, у н и н г сў кк ан л ар и ... ан а оқи бат. О тан и н г 
ю раги си қ и л и б кетди, икки кўзи эш и к да, й и ги тл ар н и ан а чикар, 
м ан а ч и қар д еб ўсал б ўли б п о й лад и . Ю раги н ак то м о ги д а у р аёт- 
гандай наф ас о л и ш га қў й м асд и . В ой, ч и қ а қолсач и -я?
Бир п ай т эш и к д а т ан и ш м ел и са йи ги т пай до бўлди.
- О т а... к и р и н г !-д е д и у с е к и н . Уни ет ак л а б катта х о н ага 
о л и б ки риш ди .
Ў ртад аги б алан д катд а у с т и г а о қ ч о й ш аб ёп и лган м урдан и 
кўрд и-ю , о тан и н г кўз олди т и н и б , и чи ағд ар и лаёзд и . О ёги д ан
м ад о р кочди. Аранг, ам ал л аб у н и н г т е п а с и га борди.
М ели са ч о й ш аб н и н г б и р у ч и н и кўтар и б оч иш и б и л ан ота 
б ақ и р и б ю борди.
- Ё Р аббий! Болааам !
Бу Б ахти ёр эди. Ю зи д ан қон коч ган , со ч л ар и т ў зи б ёт ган и га 
қарам ай, ун и д ар р о в тан и д и . О т а б ош и н и ч ан гал л аган ч а ҳўн граб
ю борди.
- Н и м алар ки либ қўйдинг, болам ?!
М ели са йигит Н ари м он о тан и т а ш к а р и га о л и б ч и кд и , дори
ичирди. О та ҳ ам он ў зи г а келолм асди .
248

---

- О та, одам од ам га ў х ш ай д и . Ми ию ни ни кўрм ад инги з-ку, 
ҳали..., - у н и овутган бўлди йигит. Л еки н ота ноум ид кул силтади . 
Чунки б у б ар и б и р х еч н и м ан и ў згар ти р м асд и . М ел и с а н и н г узи 
ичкари ки риб кетди. С ал ў тм ай ран гги ў згар и б чикди.
- Е л к аси д а холи б о р э к а н !-д е д и у секи н .
- О та, б ар д ам б ўли нг! - Н ар и м о н ота ян а х ў н гр аб йи глад и .
- Б у не кўрги ли к бўлд и, б о л а м ! - м е л и с а г а караб д е д и у .- Х о -
т и н и х о м и л ад о р эди. Ў н й и лд а эн ди ф ар зан д б ўлувд и . К урм ади -я 
б о л аси н и н г р ухсори н и . Н аси б қ и л м аган экан. Қ ўш ган и би лан
қ ў ш м азо р б ўлд и -я...
М ел и са й и ги т у н га а ч и н га н ч а и н дам ай кутди. Ҳ о зи р отага 
ҳ у ж ж а т х ақ и д а гап и ри ш о р т и қ ч а д а й т у ю л д и . Л е к и н иш , и ш - 
д а!. Ҳ у ж ж атси з ҳ о зи р ў л и к н и ҳ а м кўм олм ай д и . Ҳ у ж ж ат б ў лса, 
о д ам си з б ў л м а с а йўқ.
- Э н д и о т а, б у ёғи х у ж ж а т л а р б и т г у н ч а б и т т а -я р и м т а н и
ч ақ и р и н г ён и н ги зга!. У й га х а б а р б ер и ш керак...
О т ан и н г қ ў л и га тел еф о н ту тқ а зи ш д и .
Ю раги зи л -зам б и л . Бу х аб ар н и у л а р га қ ан д о қ ай тад и ? Н и м а 
д ей д и ? О наси ним а қилади эн ди ? Ё л ғи з ўғил эди-ку! Т обуткаш и... 
ота а р а н г рақам терди . Я х ш и я м к и т е л е ф о н и и келин и олди .
- А лйў... Х оли д а... келин?! - у гап и ролм ай й и гл аб ю б орд и . 
- Б ах ти ёр д ан ай р и ли б қ о л и б м и з, б олам ! А я н ги зга ёти ги би лан
а й ти н г! Қ ў н и -қ ў ш н и г а ч и қ и н г ... Й и гл ам ай ra n им ни эш и т и н г
аввал, ҳо й к е л и н !. Т ай ёр гар л и 
к
кўравер и н гл ар . Д и л ш о д то ган ги з 
би лан Д и лм у р о д бу ёққа келиш син . М ош ин керак. Ҳ ам м ага хабар 
бери йла! Й и глам ан г д ед и м -к у , к ели н , - қатти к р о қ гап и рд и Н ар и ­
м он о т а .- Ҳ о з и р б о ш и н г и з г а т у м о н а т ёги лади . У ёқ- б у ёги н ги зга 
қ ар аб қ ў й и н г у н д ан кўраси .
О та ш ун д ай д еб гў ш ак н и қўй д и -ю , ян а сим қокди . Ж и ян и
Д и л ш о д га! М аш и н а би лан те зд а ет и б к ели ш и н и б у ю р д и . К ел и - 
н и га и ш он м ад и .
Ў л и м н и н г т ў сат д ан келган и ём о н .
Т ў й м а с л ах а т б и л ан б ў л а д и , ў л и м к у т м ай д и , кун ни ҳ ам , 
аҳ в о л и н гн и ҳ ам ҳ и со б га о л м ай д и . У м ар ҳ у м н и ч и қ ар и ш ҳақ и д а 
ў й л ам аётган д и . А ввал ун и бу е р д ан о л и б кетиш керак. К асал
од ам ў л са, осон эк ан . К е к с а б ў л сая м й ўри ғи б ош қа. С о п п а- соғ 
о д ам , акс б ў ли б кў ч ад а ўлса, б у ям ём он б ў лар к ан . Т ек ш и р и ш
кер ак м и ш . Б алки б и р о в қасдцан ў л д и р ган д и р , д ей д и б у м елиса.
249

---

К уни б илан шу ерд а қо л и б к етади ш еки лли . У йи глар, м уш - 
ти н и т у ги б у ёкд ан бу ёқ қ а ю рар, б ар и б и р б ў лм асд и . Ў ти р ган
ўрн и ти к ан , ю р ган й ўли то ш эди. В акт утм асд и . С оат ми,тлари 
б и р ж о й д а т ў х таб колган д и .
Ш у п ай т ж и ян лари хон ага ш и тоб би лан ки риб кели ш д и .
- Т и н ч л и к м и , тога?! Н и м а ra n ?
Н а р и м о н а к а , ш у н д о к о г и р - в а з м и н о д а м , ж и я н и н и н г
б ў й н и д ан қу ч и б й и гл аб ю б орд и .
- Б ахти ёрд ан ай р и ли б к оли бм и з...
Д и л ш о д ж и ян и - о п а с и н и н г у гл и , д а р р о в и ч к ар и ки р и б
кетд и. М ели са-ю , д ў х ти р л ар и б и л ан гап лаш и б , и ш н и ҳ а л ки либ
чиқди. Н арим он ак ан и н г ў зи ш алви раб ту ш д и . А троф д а н и м алар 
б ў лаётган и н и ан глаб хам о л о л м асд и
Ҳ али аза эълон ки л и н м аган и б си с т аш к и эш и к ёп и к , узоқ- 
як и н к ар и н д о ш л ар ш ош и б к ел м о к д а эд и л ар . Л еки н и ч к ар и д а 
б и р д и л ги р л и к , б и р а с а б и й л и к б о р эди. О д ам л ар ш и ви р л аш и б
гап л а ш и ш а р , о р а -с и р а й и ги о в о зи э ш и т и л и б к о л ар д и . Г ар ч и
а й т и л м аса-д а, Б а х ти ёр н и н г к аб р т е п а с и д а қай ти ш қ и л ган и н и
ҳ ам м а б и л и б бўлган д и .
О р а -с и р а қ ў н и -қ ў ш н и к и р а р , ш у н д а и в и р -ш и в и р га п л а р
б о ш л ан и б коларди.
- Раъно келин бор эди-ку, ў ш а ўл ган м и ш . К ўзи о ч и қ кетибди. 
Буни ҳам ў ш а олиб кетди, д ей и ш я п т и . М озорд а ўли б копти...
- Вой т ав б а-ей , эн ди бу келин ж и н н и б ўляп ти ?!
Х олида м ер о вси р аб к о л ган , С ал и м а ая эса н и м а д еяётган и н и
билм ас, атр о ф д аги л ар н и н г и м л а ш и га карам ай;
- Қ ў ш м о зо р б ў лган б о л а м -е й !-д е б б ақ и рард и .
Я н ги к у д ал ар Х о л и д а о ғ и р о ё к б ў л га н и у ч у н « ч и л л ал и к »
к и зи м и зн и оли б кетам из, д е б т у р и б о л и ш д и . К елин йи глар, кет- 
м ай м ан , д еб т и х и р л и к к и лард и .
- Б и р й и л х а м э р л и к к и л м а г а н к и ш и г а а за т у т и б , н и м а 
к и ласан ? - ж ерк и д и ун и он аси . - С ен и х о ти н ў р н и д а кўрган м и ди 
ҳ еч ? Тур, кўзингни с и й д и ги н и оки зм ай! - Х отин куда атай лаб, 
т ек к и зи б гап и рд и . Г арчи х о зи р ги н а-к у д у р ат л ар н и н г ф у р сати
б ўлм аса-да, ёш ги на қ и зл ар и н и н г бева колгани алам қилаётганди. 
У стига-устак куёвларин инг б у н дай и н аҳм окон а ўлим ин и хеч ҳазм 
ки лолм аётган ди лар.
250

---

- Ў ш а хоти ни ни ш у н ч а л и к ях ш и кўрар эк ан , ни м а ки ларди 
б о ш қ а у й л а н и б , сеп и ям б ах т и қ ар о қилиб... Б о л аси н и я м кўрм ад и
м ана! - д е д и онаси.
Б и р ч е к к а с и Х о л и д а д а н қ а м ай б ўтд и . Б и р о в н и н г о ш и га 
қ о ш и қ солган асли у э м асм и ? Б ахти ер о ч и ғи н и ай тган д и ун га. 
« Х о т и н и м н и т а ш л а м а й м а н » д е г а н д и . Х о л и д а б у н и у й и д а ги - 
л а р д а н яш и рди . Б у гап га п ар во ки лм ай т е ги б ол д и . Б о л а т у ги б
б ер сам , м ен га ч и п п а ёп и ш ад и , д е б ўйлад и . К ал та ў й л аган экан. 
А х и р и к к и -у ч т а б о л ал и к э р -х о т и н л ар х ам а ж р а ш и б ё ти ш и б д и - 
ку! Д ем ак ... ra n б о л ад а эм ас! У б и лм ай д и ган ян а н и м ад и р бор! 
М у х а б б а т д е г а н л а р и ш у м и к и н ?! Ў ш а с у я к -с а ё қ н и н г н и м аси н и
я х ш и кўр ган экан . Д ў м б и л л а га н Х ол и д а қ аёқ ц аю , ў ш а тан н о з 
и ти р и қ и қаёкда!
Бу эса... Х о л и д а ази з бир н арсаси д ан а й р и л ган д ай ичи ёнар- 
д и . Э ри ўлди , о д д и й г и н а ў л с а ҳ а м м айлийди-я! А н ави н и си билан 
кетд и . Ў л и ги х ам у н и ки эк ан , қар ан г. Х ол и д а а х м о қ эр м ен и к и
д еб ю р авер и б д и . А с л и д а у б его н а аёл н и н г эр и эд и ва о х и р и гач а 
ш ун д ай б ў ли б қолди.
У ш у н и с и га ч и д о л м а ё т га н д и . Т а к д и р у н и н ега б у н ч а л а р
к ат т и қ ж а зо л аган и га ҳ еч т у ш у н о л м аёт ган д и . Ч и н д ан ам к етган и
ях ш и . Бу ер д а ко л и б н и м а кар о м ат к ў р сатар д и эн ди. О д ам л ар - 
н и н г н и гоҳи ч ақ и б о л яп ти . « Б у н га қ а н д о қ т а ъ с и р қи л и б д и ?» д еб
ҳ а м м а си б и р ч и ғи р и к д ан ў тказяп ти . Б у н ч а т о ш б а ғ и р б ў л м а с а б у
одам лар! Н им а б ў л га н д а х а м ў ш а о д а м билан б и р йил яш ад и , бир 
й и лд ан б ер и ў р ган и б қол ган экан . К ўнгли х у в и л л аб қолди. Б ари- 
б и р у м и д и б о р эди-да! Б ола т у ғи л са, ў загар ад и д еб ўй л аган д и . 
Н аси б қ и л м аган экан.
Б иров у д ед и , б и ров бу д ед и , ам м о Х оли д ан и ота- он аси олиб 
кетд и . А зага ҳ ам ў зл ар и к ел д и л ар у , Х о л и д ан и к ел ти р м ад и л ар .
У ёк д а эс а м ар х у м Б ах ти ёр н и н г х а т -ҳ у ж ж ати б и ти ш и қ и й и н
б ў лд и . Э р тал аб д ан б о ш л ан ган д и л х у н л и к к е ч га ч а д ав о м этди. 
Б у н ақ а п ай тд а м ел и са хам , д ў х ти р л а р ҳам ў зи д ан к ў р қ ар экан. 
П у л га хам кўн м ад и , т е к ш и р а м и з д еб т у р и б ол д и . К у н д о ш и н и н г 
у й и д аги л ар « заҳ ар б ерган д и р » , эм и ш . Қ и зи н и н г касал и т у ф ай л и
ай б л аб , к а с о с о л ган б ў л и ш л а р и м ум ки н , д е й д и . Л е к и н Н ар и - 
м он ота б и л ар д и , қ у д ал ар и у н д а й к и ш и л ар эм ас. Ў қ и м и ш л и , 
м у су л м о н , пок о д ам л ар . Ф ак ат к е л и н н и н г т о ғ а с и б ем аъ н и , ўп к а
251

---

й и ги тл ар д ан эди. Б ар и б и р ... б и р о вн и ў л д и р и ш га қўли б орм ас 
ҳар қалай...
М ай и т м ел и сах о н ад а б и р кун қ о л а д и га н б ў лд и . Х о н ад о н
э га л а р и н и н г эса ичи у зи л д и к у тавер и б .
Н ари м он ота қайтди. Э ш и к л а н г о ч и к , уй ёқавай р о н о д ам га 
ў хш ард и . Б етар ти б ҳ ам м аёк . С а н д и қ л а р о ч и л ган , уй эгал ар и бу 
а х во л б ў лган и уч у н б о ш -б о ш га ко в у ш м асд и . Ш у кун и гаом илга 
кўра у й д а о в қ ат қи л и н м ад и . Қ ў н и -қ ў ш н и ч ел ак д а м о ш х у р д а. ош
ч и қард и . К ел и б -к етгу вч и л ар х ам ш ун д ан то ти н д и л ар .
Қ арин дош -уруғ бир бўлиб, м ар о си м н и н г м аслаҳати килинди. 
Ж и га р и н г и з д а н а й р и л с а н г и з -у , я н а к е л и б -к е т г у в ч и л а р у ч у н
о л и н ац и ган н о з-н еъ м атл ар р ў й х ати н и ки лсан ги з. Н аи лож , о д а- 
т и м и з ш у н ақ а экан-да! Ў з б е к н и н гт ў ! и хам , азаси хам о ш -су вси з 
ў тм ай д и эм иш .
Б и р о қ С а л и м а ая б у н д а й и н м а р о с и м д а к а т н а ш а о л м а д и . 
И чкари у й д а хчёли кочган б и р ах во л б ў ли б ётар д и ... бу пай тд а 
эса м архум не қ и лари н и б и лм ай уй м а-у й сар о сар кези н ард и . Бир 
кўнгли Раънода, б и р кўнгли бу ё к д а эди.
Н и м а б ў л ган и н и ўзи т у ш у н м а с , л ек и н бу хукм ад о л ат л и
т у ю л ар д и ўзига. Т и р и кл ар б и р кун и н и к ў р и б кетади . о та-он аси
хам кў н и к ар бу й ў қ о ти ш га. Л е к и н Р аъ н о ... У к о р о н гу л и к д ан
қўрқади-ку!
- Қ а б р ичи қор о н ғи , к о п -к о р о н ги !-д е б й и ғлад и у. Ш у б о н е 
ё н и д а колди. Д алда б ў л ар м ан , д ед и . У м ум ан Раъно ў л ган и д аи
к ей и н , бўш и д и ш га ў х ш аб к о л д и . Ф и к р и х ам . ў зи х ам т ў зи б
кетди. Л еки н ... ў л ам ан д еб ў й л ам аган д и . Ў л и м ш ун ақа осон - 
м и, э к а н ? Қ а ч о н ў т га н и н и б и л м а й ко л и б , р о з и -р и з о л и к хам
ти л а ш м а д и бундоқ. Ф ак ат қиб қўй ган иш идан у ял д и . О н аси га. 
бир ч еккаси Х оли д агаям ач и н д и . А м м о ўш а п ай тда, бу ҳ ак д а 
ў й л о л м асд и , бу к ў н гли га си ғм а с хам эди. Э н д и эса кеч... Ҳеч 
н и м ага у л гурм ад и -я...
А р в о х аста он аси ётган х о н а га ўтд и . Б и лад и , онаси м удраб
ў ти р и б д и . У х л аб у х л о л м ай д и , б ед о р б ўли б б ед о р эм ас. Б ун ака 
холат гап л аш и ш уч ун кулай. У н и кўри б курк и б х ам к етм ай д и . 
Т уш кўр яи м ан д еб ў й л ай д и . О н аси ун и кўри ш и билан калкиб 
о ёкк а турди . Б оласи н и н г б ў й н и л ар и д ан ачом лади.
- Б ахти ёр, болам !!! - Э н г а зи з нарсаси то п и л ган д ай д ед и у.
252

---

- Т у з у к экан сан -а! Ж о н и м ч и кай д ед и -я ! - О н аи зо р б о ласи н и н г 
ў л ган и н и ту ш и га йўйди. А й н и ҳолатн и эса ҳ ақ и қ ат д еб туш ун ди . 
-Ж и н н и м и с а н ! О д ам н и ш у н ақ а қў р қ и тасан м и ? Бу ни м а қ и л и қ ?
Б ах ти ёр и н д ам ад и . Х ом уш эди, ж уд аям хомуш .
- О й и . . . - д е д и у о н а с и н и н г гап лари н и эш и тм аган д ай . - М ен 
кетяпм ан. Х аф а бўлм анг, ойи. Рози м ан , денг. Розим ан д ей колинг, 
- ял и н д и Бахтиёр.
- Ҳ ози р келдинг-ку, қ аёқ қ а кетасан яна? - о д ати ч а б оласи н и
тер гад и она. А м м о ў ғл и н и б у н ақ ан ги ял и н ч о қ л и ги ғал ати тую - 
либ ж и м б ўли б колди. Б ўй н и н и қ и си б гап и р и ш л ар и х ам ў зи га 
>о(ш амасди ҳеч.
А й н и қса, кей и н ги д о в у р сер зар д а бў ли б қ олган д и , Х оли д ага 
у й лангани дан кей ин. Ю раги бир ни м ан и сезиб «зирқ» этди. Бунга 
б ир б ал о бўлган!
- Б а х т и ё р ..., - о н а ни м а б ў лган и н и ў зи д ан сў рам оқч и бўлди. 
А м м о ҳ о зи р ги н а м улойим т у р ган ў ғл и б и рдан ўзгарди .
- К е ти ш и м керак... - д е д и у ш ош и б. -
У 
ку р қ яп ти . Б и р ўзи
қўркяпти. О й и , - д е д и ян а ra n б о ш л аб . - Д а д а м га ай ти н г, м ен и
С ағб о н га кўйиш син!
Б ахтиёр б о ш қ а ҳ еч ним а д ем ад и . Қ андай кути лм аган д а пайдо 
б ў лган б ў лса ш ундай ғой и б б ў лд и . С али м а ая т у ш и д а уй м а-у й
ю р и б ў ғл и н и р о с а қ и д и р д и . Б а х т и ё р н и н г ш и п п аги б о р м и ш у
ўзи й ў қ м и ш . Қ арам аган жоГи. колм аб д и . Б и р чеккаси ў ғл и н и н г 
х ай р л аш м ай к етган и д ан а ч ч и ғи ч и к ар м и ш -э...
А я б о си н қ и р аб у й ғо н и б к етд и . Т у ш и н и , Б ах ти ёр н и эсл аб
ў п к а с и тў лд и . Ў к р аб ю б о р м а с л и к у ч у н о ғзи га д аст р ў м о л ч аси н и
босди. К ей и н ў ғл и н и н г « С ағб о н га қ ў й и н г л а р ...» деган и н и эслаб, 
Н арим он акан и ч ақ и рти рд и .
Ҳ о р и ган , ғам б од а эри к ел и б , т е гр а с и га ў ти р ган заҳотп ая 
й и ғл аш га ту ш д и . 
" 
.
- Я н а ў ш ан и д еяп ти бу. - к ў з ёш л ар и н и б ар м о ғи б и л ан си- 
д и р га н ч а д ед и у. - Уни С ағб о н га к ў м ар м и ш м и з...
Н арим он ак а ҳай рон бўлд и . К ў н гл и га ғулу оралад и . Б о ш и га 
м у с и б а т т у ш и б , хотини эсд ан оғган бўлса-я!
- Ў ш ани , д еган и н г н и м асси ? Ў л ган од ам ларн и гап и ри б нима 
киласан ! - ж ер к и д и у.
- Э , - д ед и аёл кўл си л к и б , - ў л и б ҳам ти н ч и м ад и булар.
253

---

Ў ғл и н ги з т у ш и м га кирибди! - Ё т и ғи б и л ан ту ш у н ти р а б ош лади
ая. - М ан и С ағб о н га қў й и н гл ар д еб кетди. Р аън о... қо р о н ги д ан
қўркар эм иш ... Ш ун даям б и зн и эм ас. ўш ан и д еяп ти , - яна й и гл ай
б ош лад и ая.
- Э с и н г б о р м и , сен х о ти н н и н г! - у н и кой и д и эри . - Ш у 
п а й тд а я м ў ғл и н гн и ки зған асан м и ? Н и м а б ў л с а б ў л д и энди! О хи- 
р ати н и сў р а у н д ан кўраси , - мол ш ундай д ея ж и м колди. К ей и н
яна гаи б ош лади .
- М ен ҳ ам буни ў й л аган д и м , - са л м о қ и л а б д ед и ота. - Л е ­
кин... С агб о н д а ж о й йўқм иш . М а р ҳ у м а би лан б и р к аб р га кўйиш
м у м ки н м и ш фақат... У й и д аги л ар р ози б ў л са агар!
- И е?!- Ҳ озирги на йиғлаб ўти рган аёл бирдан хезланди. - Ў ш а
м егаж и н н и ён и га қ ў й д и р ар к ан м ан м и ? Ь и лам н и ш у ў л д и р д и -к у ! 
Ў ш ан га куй ди б ун и н ги з. Б о ласи н и ҳом , б и ззи ям ў й л ам ад и . А на, 
эн ди аҳвол. Б о ш и д а б и р ч ақ аси й ў қ ,т о п ган и н и ў ш а н г а т а ш п г а н . 
О хи ратда ҳ ам ч и р қ и р атси н м и эн ди! - б о б и л л аб б ер д и ая.
- Ҳ ой! - т а н б и ҳ б ерд и Н ар и м о н ота. - С ек и н р о к ... О д ам ­
л ар эш и тса н и м а д ей д и . Ў л и к н и о б ч и қ м а й т у р и б кў р сатаётган
м аш м аш ан гн и кара! П еш о н аси га б и ти лган и шу экан . Я хш иси 
Қ у р ъ о н и н гн и ў к и , р о зи м ан д е ги н , сў р о қ -с а в о л и о со н б у лси н
д еги н , ту проғи ен ги л б ў лси н д е , - Н ар и м о н ота охи рги сў зл ар н и
йи глаб гапирди. - М ен к у д ал ар би лан гап и р и ш ам ан . Р аъ н о н и н г 
кабрига кўй и ш у ч у н рухсат о ли ш керак...
- В о й , т ў б а , т ў б а ! А с т о п и р и л л о ! У л ар ҳ а м қ и зи к а с а л
бўлгандан б ери бизни каргаб ётган ди . Э нди қаб рга кўй ди радим и ? 
Қ ар ги ш га қ о л д и к . Қ ар ғи ш ги н ага қолдик... - д е б ёзғи р д и С ал и м а 
ая ў р н и д ан тураркан .
Н арим он ота индам ади. У ў ғл и н и н г ором и н и ўй лард и , ж ойи- 
д а т и н ч ё т с и н д е я ё т г а н д и . Ҳ а м м ау р и н и ш л ар и ш ун га эди-да! Ҳеч 
курса м ар ҳ у м н и н г сў н гги и л и н ж и н и б аж ари ш савоб-ку! Л ек и н
куд алари б ун га кў н ад и м и -й ў қ м и , б и лм ап ди . И ш о н и б -и ш о н м ай
у л а р н и к и га од ам ж ўн атд и . Д и л ш о д ж и ян и у л а р г а ҳ а м м а си н и
ётиги б и л ан ту ш у н ти р д и . Л е к и н ... каб р н и о ч о лм ай м и з, д ей и - 
ш ибди улар. М ар х у м а б езо вта б ўлад и, д еган м и ш л ар . Я нги қаб р 
о ч и л м а й д и , эм и ш . У я м м а с -б у я м м а с , и с т а ш м а г а н а в в а л б о ш . 
У ларн и п г х ам ли л и огри ган . б у л а р н и к и хам ... М ар ҳ у м л ар н и эса 
\ е ч Ким vii т м а ё з г п н д и .
254

---

Н арим он о т ан и н г қадди б у к и л д и . С ун гги у м и д и хам пучга 
ч и ққ ан д и . М ар ҳ у м н и н г су н гги и стаги н и б аж ар и ш қам од ам га 
т аск и н буларкан-да! Н аи лож . Н и м а ҳ а м ки л ар д и энди! О ктепага, 
ў зл ар и н и н г х и л х о н ал ар и га қ ў й ди ради -д а!
С о ат ту н ги тў р тл ар б ў ли б к о л ган д и . « Т ез ёр д ам » м аш и н а- 
си ч и ро қл ар и н и ёқи б бу кўча т о м о н б у р и л д и -ю , эш и к т а ги д а
т ў х тад и . М а ш и н а к ел ган и н и б и л и б , э р к а к л а р н и н г т а н б и х бе- 
р и ш и га кар ам ай , у в в о с с о л ган ч а х о т и н -ҳ а л а ж х ам та ш к а р и га
о т и л д и . У с т и г а о к ч о й ш а б т о р т и л г а н м а й и т к а с а л х о н а зам - 
б и л и д а и ч к ар и га о л и н и б , аввал д ан т а й ё р л ан га н к ў р п ач ал ар га 
ё т к и з и л г а н и д а к и м д и р д о д л а д и , к и м д и р х у ш и д а н к е т д и ... 
Т о н ггач а сал о в ат ай ти л д и . Б ар ч а т а о м и л л а р и б аж ар и л д и . Б и р о к
м а й и т б о м д о д га эм а с . п е ш и н г а ч и қ а р и л д и . Ч у н к и б о м д о д га
у л гу р м ад и л ар . О д ам л ар о р аси д а эса х а р хи л м и ш -м и ш ю рар д и . 
Э м и ш к и , азага б о р ган куёвн и Р аъ н о к е л и н н и н г т о г а с и п и чок лаб
қўй ган м и ш . Ғ ассол м ай и т н и ю в аёти б п и ч о қ и зл а р и н и ў з кўзи 
би лан кўри бди. Т о ған и ўш а кун и ёк мелиса олиб кетибди. У ҳозир 
с ў р о қ б ер аётган м и ш ... Я н а б о ш қ а б и р о в л ар Б ах ти ёр н и кўчада 
ў л д и р и б к ети ш и б д и , д ей и ш ар д и .
У н и н г тан аси н и кўри кд ан ў т к азган ш и ф о к о р л ар а н и қ бир 
ф и к р а й т о л м а д и л а р . Ч у н к и ю р а к с о п п а -с о г , ф а қ а т у р и ш д а н
т ў х таган д и . Б и р о н та ҳ ам а ъ зо с и ш и к аст л ан м аган . М ай и тн и н г 
т е к
1
и и рувда у зо к у ш л аб т у р и л и ш и га ҳам шу саб аб бўлди.
Қ он т а ҳ л и л и о л и н д и , о ш к о зо н т е к ш и р и л д и . Ш у н д а ҳ ам
м ар ҳ у м н и н г ў л и м и саб аб л ар и ан и қ л ан м ад и . Б ал к и сев ги л и си га 
д ал д а б ў лм о к н и яти д а тан аси д ан ч и ққ ан р у х о р т и га қ ай то л м ай
колган д и р. Б ун и си эн ди корон ғу.
Т у ш га яқин ки зи л д у х о б ага ў р ал ган т о б у т азо т кўтари лд и .
О д ам л а р д е н г и з қ а л қ и т га н к е м а д а й , т о б у т н и қ ў л м а -қ ў л
қи л и б к ў тар ган ч а оли б к етд и л ар . О р қ ад а со ч л ар и т ў зи га н , бо- 
ш идаги рўм оли ер га т у ш га н б и р а л п о зд а о н аси қолди.
- К е т д и - я ! - д ед и у тел б ан ам о . - Р остдан ҳам кетди!
255

---

ГУЛХУМОРНИНГ КЕТИШИ