Т о ш к е н т «m e r I y u s»

«Эй, дарвеш, шуни ҳам эсичгда 
шутки, анбиё ва авлиёнинг уруж и 
табиий ўлим юз бергунга қадар содир 
бўлади. Бошқалар т абиий ўлим дан 
кейин кўрадиган нарсаларниулар таби­
ий ўлимгача курадилар... »
А зи з у д д и н Н а с а ф и й
Ҳ аво ян а б удут. Ш ам ол эсяп ти . Х у д о н и н г кун и-да. Ш ам о л д а 
д ар ах тл ар м аҳ о б атл и ч ай қалади . Д у н ё уй ғун ли ги р у ҳ и яти га оқи б 
ки ради . У н и н г у ч у н б у д а р а х т л а р од д и й эм ас. У л а р н и н г хам 
ж он и б ор, у л а р н и н г ҳам у л у ш и б о р бу д у н ёд а. У л ар си з д у н ён и
тасав в у р к и л и ш ки й и н . З еҳ н и н и со л са, д ар а х т л а р н и н г ҳ ам ў зи га 
я р аш а х у л қ -ат в о р и б о р экан. Б и р о в и ш ўх, б и р о в и вазм ин ... Бир 
кун и ш аф т о л и зо р д ан ў т и б кетаёти б , гар о й и б м а н за р а га д у ч кел­
д и . К еч куз эд и ч ам аси . Ч о р -атр о ф д аги д ар а х т л а р н и н г б ар гл ар и
қури б, т ў к и л и б к етган . Ф ақ ат ў р т а д а ги с и ям -яш и л б ў ли б яш н аб
ту рарди. Б и р ги н а д ар ах тн и н г о м о н қо л и ш и , кам о л га ет и ш и уч ун
ш у н ч а д а р а х т к у р б о н б ў лган д и . Б у н д а ах и р ан ави б и р ч ек кад а 
м у н ғай и б ту р га н к ў р и м с и зги н а б у та н и н г ҳам ҳ и с с а с и бор-ку! У
ҳ а ё тд а б ал к и ў зи д ан ҳ е ч н и м а қ о л д и р м аган д и р , ам м о ў р т а д а ги
и лд и зд о ш и н и н г яш н аб т у р и ш и у ч у н у ҳ аёти н и курб он қи лган ди . 
Д ем ак , б еж и з я ш ам ад и у хам . Б у д у н ё д а к и ч и к к и н а х а с н и н г хам
ў з ў р н и , в ази ф аси б ор, б и р о н за р р а йўқки , у к ер ак си з б ўлса... 
Ҳ аётн и н г м азм у н и ҳ ам ш у эм асм икин?! Б и р ги н а и н сон кам олотга 
ети ш и у ч у н м и н гл аб к у р б о н л ар б ер и л ад и ...
У қай си т о и ф а га ки р ар э к ан -а? Н у р у л л о ҳ к о р и у ф к к а назар 
таш лад и . Бу қад ар гў зал м а н зар ан и ян а к аер д а у ч р ат и ш м ум ки н . 
О см о н га к ў з т а ш л а ш и б и л ан х о т и р ж а м л и к ва к у в о н ч кам р ай д и
д и ли н и .
Т и л л ар ан г х о ш и я л и п ар к у б у л у т л ар к и зги ш , б и н аф ш ар ан г 
ту сга ки рган , о см он у н га ру х и й д у н ё м ан зар ал ар и н и эслатган дай
б ў лад и . Т и р и к л и к т а ш в и ш л а р и д а н ф о р и г д у н ё н и н г қ ан ч ал ар
гў зал ли ги н и о д ам зо т қачон ан гл ар ки н ?!
Э ш и к т а қ и л л а б , х а ё л л а р и п ар о к ан д а бўлд и . Г ар ч и у Т ош - 
к ен тд ай ш ах р и ази м д ан ш у х и л в а т д а й ж о й га яш и р и н и б о л ган
60

---

бўлса-д а, б ар и би р о д ам л а р у н и и зл аб т о п и б кели ш ади .
А й в о н д а Қ у р ъ о н м у т о л а а қ и л и б ў т и р г а н ш о г и р д й и г и т
И к р о м ж о н д ар р о в б о р и б э ш и к н и очди. Бу с а ф а р у н д ан и л и н ж
излаб келган ё ш г и н а қи з экан. Ё ш и г а я р а ш м а г а н ҳ о л д а ж и дди й , 
ж у д а ч арч аган, р уҳи си н и қ. Қ о р а к и й м а га н бўлса-д а, азадорд ай
м о там сар о . Қ и зн и кў р и ш и б и л а н о к д ар р о в ҳ а м м а с и н и ту ш у н д и . 
К ўз о л д и д а т ў ш а к д а ётган ё ш г и н а ж у в о н нам оён б ўлди. В акт и - 
қазоси я қ и н г а ў х ш ай д и . А т р о ф и н и ф а р и ш т а л а р ўр аб оли ш и б ди . 
А р м о н л а р и кўп ш ек и л л и , бу д у н ё д а н у м и д и н и узолм аяп ти .
- С и з д а н ё р д а м с ў р а б к е л д и м , - д е д и қи з х а з и н т о в у ш д а . 
- К е ч э ш и т и б м и з д а р а г и н г и з н и . Ш у н д о қ б ў л с а я м ... н о у м и д
ш а й т о н д е й д и л а р . О п а м , гу л д а й о п а м н и н г с ў л и б б о р а ё т г а н и н и
к ў р и б ч и д о л м а я п м а н . Э н д и 3 6 га к и р д и л а р . Ў н г у л л а р и д а н
б и р г у л л а р и ҳ а м о ч и л м а г а н . Т у р м у ш г а ч и қ қ а н д и л а р , п о ч ч а -
м и з б о ш қ а с и г а у й л а н и б , о п а м н и т а ш л а б к е т д и . Ф а р з а н д ҳ а м
к ў р м а д и л а р . Э н д и эс а ... - қ и з й и ғ л а б ю б о р д и , г а п и р о л м а й
қ о л д и . - Ж у д а а з о б ч е к я п т и , ш ў р л и к . К а с а л х о н а д а н а л л а қ а ч о н
ж а в о б б е р и ш г а н . Н и м а қ и л и ш н и б и л м а я п м и з . Ш и ф о х о н а д а
ё т и б , м у о л а ж а о л г а н и д а , ҳ а р қ а л а й , у м и д и б о р э д и . Э н д и
б ў л с а . . . о п а м н и қ а н д а й а л д а ш н и б и л м а я п м и з . Б и р б о р и б
к ў р и н г , д о м л а . У м и д б ў л м а с а я м ... к ў н г и л у ч у н .
Қ о р и индам ади. Д е р а за д а н о с м о н г а т и к и л га н ч а т е к қолди.
- Б и р н а р с а н и т у ш у н и ш и н г и з н и и с т а й м а н , с и н г л и м .
Ҳ а м м а м и з г а у м р ў л ч а б б ер и л ган . К и м эртароқ, ки м эса к еч р о қ
кетади. Ш ш о п а м и з г а б и т и л г ан и д а н б и р кун ҳам о р т и қ яш ам ас 
эк ан м и з, - м у б ҳ ам ж а в о б к и л д и д ом ла.
- У м и д борми, д ом ла, у м и д б о р м и ? - нажот истаб сў р ади қиз.
«Ҳ а, б ор!» д е й и ш и н и қ а н ч а л а р и с т а й д и бу қиз.
- К е ч а м ен д ан м у з қ а й м о қ с ў р а д и л ар . « С и з г а м у м к и н эмас!» 
д ес а м , « М е н б ар и б и р ўламан-ку, о хи рги м а р т а б ў лс а я м шуни 
еги м к еляпти» дед и лар.
- О д а т д а о ғ и р ё т га н б е м о р н и н г б а р ч а и с т а к л а р и в о ж и б
қ и л и н а д и . Ҳ а м м а у м и д ё л ғ и з О л л о х д а н . О п а н г и з н и н г б и р
а р м о н л а р и б о р экан. У к и ш и ш у ҳ а қ д а к ў п ў й л ай д и л ар , а м м о
ай т о л м а й д и л ар . Ш у н и б и л и н г н и м ал и ги н и . Ҳ о зи р м у ҳ и м и шу. 
Қ и ё м а т қарз б ўли б қолм асин яна.
- К ў р г а н и б о р ас и з м и ? - с ў р а д и қи з кў з лар и м ў л ти р а б . -
Борасиз-а!
61

---

К ори жилмаЛди. Д а л д а б ер и ш учх н ш у н д ай килди.
- Албатта. б о р и б Ё си н н и ў к и б кўяман.
К и з кетгач. Н у р у л л о ҳ кори казо бўлган н а м о зл а р и н и ўки ди . 
У хеч качон б о ш к а л а р г а ў х ш аб , м е ҳ м о н н и ёлғи з к о л д и р и б , на- 
м о з г а т у р м а с д и . « И б о д а т п а р д а л и ! » д е р д и д о и м . И б о д а т шу 
кадар мукаддаскн. бирон п ш орасида ки м нин гд ир к о ш и д а ш ош и б
ў ки лад и ган нарса эм асди. И б о д а т м ахали у х а м м а н ар сан и у ну- 
тарди. Г арчи танаси б и л ан бу д у н ё д а яш аётган бўлса-д а, рухан 
у д у н ёга кў ч и б бўлганди.
А л б а т т а . к и ш и ў з - ў з и д а н т а к в о д о р б ў л м а й д и . Т а к в о д о р
б ў ли б ту ги л ади . д е й и л с а т ў ғр и бўлар...
У утган х аёти н и с а р х и с о б к и л ар экан, х а м м а си н и ан глай ди . 
Ҳа. ш ундай б ўли ш и керак эди, аслида.
Н у р у л л о х н и н г бобоси н и х о ятд а т ак в о д о р одам эди. В ақти д а 
х и н д сори сафар килган. бир п а й тл а р А б у Р айхон Б е р у н и й т урк 
ти л и г а ў ги р га н веда и л м и н и , ж ў г и л и к н и ў р г а н и б к ай тганди. Бу 
иймон нури га нх р кўш ганди.
Эс-эс б и л а д и , б о бо си б и л а г и г а и г н а с а н ч и б б у т о м о н д а н
чикарар, т е р и си н и ч им чи лаб , т ў ғн о ғ и ч хам кадаб кўяр, а м м о на 
оғри рд и кўли, на кон ч и кард и . Н у р у л л о х эса кўзлари каттариб, 
б о б о си га ҳ а й р а т л а ти к и л ар д и . Қ а н и й д и , у хам ш> н ак а килолса?! 
У б о ла л и ги д а н и м ж о н г и н а эди. С аб аб и т у ги л га н зах о ти онаси 
в аф от этган. ке к с а й и б к олган б о бо си б илан б у в и си у ни ам а л л а б
б о к и ш г а н д и . Б о б о с и Қ у р ъ о н о я т л а р и н и ў к и с а , Н у р у л л о ҳ н и
албатта ён и га ч ак и ри б о ларди . К а т та л а р н и н г ичида, боз у сти га 
эскичан и, м у с у л м о н ч и л и к н и ў р г а н и б ул гаётган и у ч у н у б о ш к а 
б олаларга ўхш амасди. Ҳ а м и ш а ў йчан ва м аъю с ю рад иган бу бола 
т ен г к у р л а р и г а ёкмасди. Ш у б о и с б о л а н и н г ж и с м о н и й заи ф л и - 
гидан ф о й д ал ан и б, ун и кўп к ал т ак л аш ар д и . У ҳ а м б о б о с и д а й
зўр б ў л га н и д а м и , а д а б и н и б ер а р д и анави л ар н и н г! Ш у л сабаб, 
б о б о с и г а ҳ ав ас килиб, к ў л и га и гн а тикар, к ей и н э с а о гри к дан
в ой-вой лаб коларди.
- Б о б о , н е г а с и з н и к и о г р и м а й д и -ю , м ен и к и о гр и б к е т а д и ? -
Ҳ ай р о н б ў ли б сў р ар ди у.
- Э, болам-а, - кулиб д ер д и бобоси. - С е н д а ий м он кучи йўк!
Ў ш а пайтда иймон ни м али ги н и у яхш и ту ш ун олм асд и. Ф ак ат
иймон бўлса, бобоси га ў х ш аб қ о л и ш и н и англарди, холос. Бобоси 
эса... эн гаги д а б и р т у т а м со к о л , кўзлари д о и м ку л и б т у р ади ган
62

---

б о бо с и н и ҳ а м м а ҳ у р м а т қи л ар д и . Б о б о си истаса, ём ғи р ёғар, ис- 
таса, а р и қ л а р т е с к а р и оқарди. Н уру л л о ҳ н и н г ҳаваси ортарди-ей...
- Б о б о ж о н , қ а н д а й қ и л с а м , м е н ҳ а м с и з г а ў х ш а й м а н ? -
сў р ар д и у.
- О ятл ар н и ёдлаб, ай ти б юрсанг, сен ҳ а м ш у н а қ а бўласан!
- Кучли б ў л а м а н м и ?
- Ж у д а кучли бўласан!
- А н ав и , Й ў л д о ш л а р н и ҳ а м у р а о л а м а н м и ? У лар м ен д ан
қ ўрқ и б қочади ган б ў л а д и м и ?
- Қ ў р к и ш ҳам гапми, ё н и н г г а й ўлолм ай ди ! - д е р д и б о б о си . 
- И й м о н нури ш у н ақ а кучли б ў л а д и . О д а м н и ём о н л а р д а н , б ало- 
қазолард ан асрайди.
Н у р у л л о ҳ б о бо си ёд л а т га н о ятл а р н и та к р о р л а б ч ар ч ам асди . 
Ўн ё ш г а е тиб-етм ас, Қ у р ъ о н н и ё д ў қ и й д и га н бўлди.
Б ола кўп йи ғларди. О н а м е ҳ р и н и к ў м с а б й и ғларди, чоги. 
Н е г а ҳ а м м а н и н г о й и с и бор, н е г а м е н и к и йўк, д е я кўп и зти роб
ч екарди. Б аъ зи да ҳеч ки м га к е р а к эм асд ай , ҳеч ки м у н и с ев м ай - 
д и г а н д ай т у ю л а р д и . М е ҳ р н и , аёл м е ҳ р и н и қўм сард и. Н у р у л л о ҳ
о н аси ҳ а қ и д а с ў р а б - с у р и ш т и р с а , б о б о с и д а р р о в г ап н и б у р и б
ю б орард и. Х у д о ҳақида, намоз т ў ғр и с и д а сўзлай кетарди. Бобоси 
д о и м т ў л и қ и б г а п и р ад и ган Х у д о ки м б ў лд и й к и н , д еб р о с а бош
қ отирарди. Б и р кун и т у н д а б о б о с и б и л а н ён м а-ён ётиб, у й қ у си
қочди:
- Бобо, Худо к и м ? - д е б с ў р а д и ш унда.
- У жуда м еҳри б он ва р а ҳ м д и л зот. У сени ҳам яратган, бутун 
о л ам н и яратган.
- О й и м г а ў х ш а й д и м и ? Ҳ а м м а н и н г о й и с и м и ?
- Ҳ а м м а ойи лардан ҳам м еҳриб он. У сен и жуда я х ш и кўради.
Б о б о с и ш у сў зл ар н и а й т г а н д а н е га д и р к ў з лар и га ёш қалкди. 
У н и ҳам яхш и кў р а д и га н л а р б о р эк ан -ку , д ун ёда. У ҳам Х у д о н и
я х ш и кўради энди.
- У ҳ а р н а р с а г а қ о д и р . Ҳ а р к а н д а й и с т а г и н г н и р ў ё б г а
ч и қ а р а д и . А м м о б у н и н г у ч у н у н и ҳам х у р с а н д қ и л и ш керак. 
Б у в и н г к ел гу н и ч а, и д и ш -т о в о қ л а р н и ю в и б қўй санг, у х у р с а н д
б ў л а д и м и ? У зот ҳ а м ш у н д ай . Х у д о й ў л и д а н и м ад и р қи лсан г, у 
ҳ а м севинади.
- М ен и к ў п р о қ я х ш и к ў р а д и м и кейин?
- К ў п р о қ я х ш и кўради.
63

---

- М ен ҳ а м у н и я х ш и к ў р с а м б у ла д и м и ?
- Албатта-да, чироғим.
Ш у к у н д а н э ъ т и б о р а н Н у р и л л о ҳ Х у д о н и я х ш и к у р ,.ш г а
ч и н а к ам и га ахд қилди. О й и с и н и н г ў р н и га Х у д о н и яхш и кўради 
эн ди. Ш у н ч а й и л л и к а й р и л и к д а н кей ин о н а с и н и то п ган д ай ... 
Н ам оз ў қ и ган и д а, Қ у р ъ о н т и л о в а т қ и л ган и д а й и ғл а й ди га н о дат 
чиқарди. Х у д о га то п и н и б , ш у н д ай ҳ ў н гр а б й и ғл а р д и к и , а т р о ф ­
д аг и л а р ҳ ай р о н у л о л қ о л и ш а р д и . О н а м е ҳ р и г а зор б и р гўдак, 
Х у д о н и н г т и м с о л и д а он а с и н и кўрарди. Я р а т га н га м у х а б б а т ана 
ш у н д а й у й г о н г а н д и у н д а . Й и г и т л и к ё ш и г а е т г а н и д а а л б а т т а
у н и н г ҳам ў зи г а я р а ш а о р з у -у м и д л а р и б о р эди. А м м о эр и ш о л - 
м ади уларга. Х у д о н и н г и р о д а с и ш у н д ай б ў лган экан-да! Қ алби 
и зт и р о б д а қолд и. Ҳ а т то ш а к к о к л и к ки лди . Т у ш к у н л и к к а ту- 
ш иб, н ам озлари қазо б ўлди. М о д д и й хаёт, у н и н г қ о н у н и я т л а р и
қ ан чалар к а т т и қ л и ги н и т у ш у н д и . Б об оси ҳ а ё т л и г и д а б у ла р н и
б и л м а га н экан. У н и гўё ш и ш а и ч и г а с о л и б ў с т и р и ш га н д и . Бу 
ш а ф ф о ф х и м о я э с а иб од ат д еб а т ал ар д и . Е й и ш г а нони б ў л м а г а н
к ун ларн и ҳам кўрди. Ф а к а т О л л о х , ёлги з О л л о х ги н а у н г а д ў ст
б ў л д и . У н г а қ а д а р х а м м а т е н г қ у р л а р и с и н г а р и к е л а ж а к к а
и н ти л и ш н и , ои лали , б о л а - ч а қ а л и б ў л и ш н и , б и р я х ш и к асб ни 
т а н л а ш н и х о хларди . А м м о и ч -и ч и д ан н и м ад и р у н и н г ўзи уч ун
ў т а ж о ҳ и л л и к д а й т у ю л а ё т г а н б и р ф и крн и у қ т и р а р д и , б ар а л л а
у к д и р ар д и : « Д у н ё д ан воз кеч, ў зл и г и н г н и аср аб кол!» И н сон
ў зл и ги н и а ср аш у ч у н ў зи н и , я ъ н и ҳ а ё т и н и н г м а ъ н о с и - орзу- 
у м и д л а р и н и ў л д и р м о ғи керак. Ў з и н и ў зл и г и д а н о л и б қочмоги 
лозим . Ч унк и у кўр к ўзларн и о ч ад и га н ҳа ё т са б о ги н и олди. А гар 
инсон ў ш а н и д ога ва қ ги д а қ у л о қ ту тм аса, у куч и ш л а т и ш г а ҳам
қодир экан. У ё ш л и к д а о д ам га ж а н н а т и й ф ар о гатн и в а ъ д а этади, 
қал б д а б ети зги н истагу у м и д л а р галаён қилади. К е й и н эса, биз 
у л а р н и н г ам а л га о ш у в и н и и н ти к д и к билан кутаётган б и р д а м д а
ри ёк о р д у н ё н и н г асл к и ёф аси о ч и л и б колади гўё. Ш у н д а инсон 
о р зу -у м и д л а р и н и н г қ ан ч ал ар с о х т а ва я л ти р о к л и г и н и англайди. 
У яш а ё т га н д у н ё д а ж а н н а ти й ф а р о ға т н и н г б ў л и ш и м у м к и н м и , 
ахир!
К у н л а р д а н б и р к у н у т у ш кўрди. Т и р и к ч и л и г и н и ўткази ш
н и я т и д а у қ а й к ў ч а л а р д а а д а ш и б - у л о қ и б ю р м а д и д е й с и з .
Ҳ а л о к ат га ҳам уч ради, д ў с т л а р и д а н айри лди. З а р а н г ерни уриб 
йи ғлаб х олдан ҳам тойд и. Ш у н д а о см о н га ў ги ри ли б, ю л д у зл а р га
64

---

б окди . О см о н ғалати ту i олди кўч и га. У сохта эди. К ук багри га 
ян ад а д и к к а т б илан т и к и л д и . Қарасакн. о с м о н н и н г б и р чеккаси 
йи ртп лган , шу д ар и ч а д а п эса чип, мхсафғ^о о см о н к у р и н н б ту- 
рарди. Буни а н гл ади -ю . хаПратдан кўзларп каттариб. у р н и д а н
ту pi id кетди.
- Чин осмон! А на. ана у! М ен чин о с м о н н и кўряпман! - деб 
б ак и р и б ю борд и.
Т о н г с а х а р д а , ё с т и к л а р п хул. кучпда ёш б и л ан у и г о н д и . 
Д и л и д а эса х о т и р ж а м л и к . У ч ин д у н ё н и курди-я! Чин д у н ё бор! 
Б обоси айтган д у н ё бор. Ф а к а т у о л ам и ш ухуд а х л н д а н 1 ппнхон 
к илпнган. Ш у н д а н кейин р у х н д а б и р у згарн ш ту й д и . Д \ нёвий 
ишлар. дунёвий истаклар \ ни о р т и к кизиктнрмай қўйдп. Албатта, 
д у н ё в и й о л а м д а р у х и й и стакл ар б и л ан яш аш х аёти даги кайси 
бир м у во заи атн и бузди . У м о д д и й д у н ё ва у н и н г к он униятлари 
б и л ан рухияти о р зу л а р п н и у П гу н л а ш т н р о л м а й кп!1налди. Ик- 
киси б и р -б и р и г а з и д д ай гую.тдл. Л>акат и л м олиб. Н а к ш б ан д н й
хазратлари ннн г у ги тларндан кониб, аслида нккп еи - м о д д и я т б и ­
лан рухнят б и р -б п р п и п т у л д и р а ж а г и н и т у ш у н д и . А к л - ки ш п ни 
бузади. кўн гил - кутқ арар. А к л о д ам н и кайси х и л в а т кў ч ал ар га 
б о ш л а б ки рм ай ди . д е й с и з , ку н гп л эса тў ғр и й ў л н н билади . Бу 
О л л о х й ў л и д н р . У ч к у н г у л х а и г а и й т и л г а н и каби. и н сон хам
Я ратган га ннтилади.
А в в а л - б о ш д а и л м г а к а г т и к б е р и л д и . А л а л х у с х с , хат ги- 
х ар акатларп м у т аа с с н б л и к д а р а ж а е н г а б орнб етди. А м м о х буни 
хеч ки м га б п л д и р м ас д и . О д а м л а р о р а с и д а \ - у зи н и у л ар каби 
тутарди. У л ар н и о р з)'-и стак лари учун ай б ситм асди. А х и р О л л о х
т а о л о х ар к и м га ў з н г а я р а ш а ю м у ш ю к л а б . а н д а р м о и к и л и б
кўйгаи. Улар м ех н ат к и лиш ад и. Мехнат улар учун б ир овунчокка 
айланган. Ҳар к и м с а э с а а и а шу овунч окн инг кўнгнлга урмаслиги 
б ораси да қайғуради. А гар шу о в у н ч о к о р к а с и д а пул келса. ундан- 
да яхш и . Бу ха ё т к о н у н и я т л ар и д аи бири. Бизнп я л тп р о к д ун ёд а 
хийла у з о к р о к у ш л а б т у р и ш у ч у н бир бахон а, холос.
Т и р и к ч и л и к у тк ази ш ай б эм ас. Т а н а г а овкат, л и б о с керак. 
Б у н и н г уч ун эса халол м е х н а т к и л м о к д а р к о р . х ал о л л у к м а е м о к
лозим . А кс х о л да б ари и б о д а т л а р и н г и з б е ж и з кст гай. Ж а д о л н д - 
дин Рум ий хазратлари айт ган эканлар: «Энди орамиздан авлиёлар 
чикм айд и. Чунки л у қ м а ҳ аром бўлди!».
'О .та м м