Т о ш к е н т «m e r I y u s»

Ё м о н л и к ж а зо с и з қо лм а й д и . 
Ҳолбуки. бу иллатга эга булишнинг 
ўзиёқ - э н г биринчи жазо.
Б о э ц и й
Б о ш и н гга қанд ай иш т уш м а- 
син ҳаммаси аввалдан тацдирингга 
ёзиб цуг/ил га н. Зеро, чигал сабаблар 
г/бтг/доданоқ сенинг мавжудлигингни 
шу ишларга боглаб ту ради.
М а р к А в р е л и й А н т о н и н
Б ах т и ер Р а ъ н о н и н г ў ш а к у н г и г а п л ар и н и ҳ а м о н эслайди. 
К ўк си га б о ш и н и қ ў й и б чунон йи глаган д и к и ... К е й и н ч а л и к бу 
аҳ в о л т у ш и га ки равери б. ун и д а л л и д ев о н а қилди.
... Р а ъ н о н и н г ўзи йи ғлаб, ў зи у н и ю п атганлари. Ю з л а р и г а
ю з л а р и н и боси б, б ах т л и б ў л и н г д ега н ла р и ... Ч и д аб б ў л а д и м и
ш унга. у н у т и б б у л а д и м и шуни! Ў р т а д а ф а р за н д б ў лга н и да -к у , 
Бахтиер икки д ун ёда хам Р аъноси ни таш лам асди, о ж и згина вужу- 
ди н и кон какш атм асди . Т а а с с у ф к и . ў ш ан д а енгил ўй л аган экан...
Мана бош каси га уйланн бд ик и, ичини ит таталаиди. Ю р аги н и
ёр и б ч и к к ан д ан а к д а й яра о гр и й д и к и . б и рам о грийд нк и...
У й и н г и з д а г и к е р а к с и з м а т о х н и о л и б ч и к и б т а ш л а й с и з -
к у т у л а с и з. А м м о ў ш а н и н г ҳ а м ў р н и б ў ш а б ко л а д и . К ў н г н л
у й и даги и н с о н н и -ч и ? У н н ч и қ а р и б т а ш л о л м а и с и з-к у ! Буни ис- 
таган т а к д и р и н ги з д а ҳам! У б ар м о к к а кирган наш тар б ў лсак н. 
олиб т а ш л а б қутулсангиз...
109

---

Т о м и р л а р и г а ч а с и н г и б к е т г а н о д а м д а н у қ а н д о қ х а л о с
бўлсин! Т о м и р л а р и н и кеси б т а ш л а с и н м и , ё... Раън оси ҳ а м и ш а
ха ё л ла р и д а я ш а ш и н и б и л м а б д п . В и ж д о н а м р и у ни ҳ ар л а ҳ з а д а
қ и й м а л а г и ч д а н ў т к а з и ш и н и а н г л а м а б д и . Э , о с и й б а н д а - я !
Н а ҳ о т к и , н а ҳ о т к и у и ў л л а р и г а б и р қ о р а к ў з и н т и з о р б ў л и б
ёт га н и н и б и л а туриб , ё ш г и н а с и билан х о т и р ж а м я ш а й олса?! 
В иж дон и ч и дар м и ди бунга!
О т а - о н а с и - ч и ! У л а р н и м а н и ў й л а ш д и ? Р а ъ н о н и н г ў з и
ш ў р п е ш о н а эм и ш ... Ш у н дай д е б г и н а к утули ш ди . Бахтиёр-чи, 
п е ш о н а с и г а ё зи л га и и га нега у к ў н м ад и ? О та-он а, бурч, орзу- 
хавас, деган т у ш у н ч а л а р ка ни эн ди к алб ини иси та олса...
Р аънон инг «тоабад сизни д ей м ан !» деган лари , у н и н г ёкимли 
о воли, у н и н г и с л а р и ... Ҳ е ч қ а ч о н т и н ч л и к б е р м а й д и ! Т о к и
т и р и к экан, т а ъ қ и б э т ав ер ади уни . Бу а с л и д а эн г о г и р жазо, 
Бахтиер уч ун эн г катта мусибат! Тлнда ж он и б о р и ч а Раънони 
й ў қ о тм аеп и к к а и н ти лд и , х ў р л и к л а р г а ч ндади, аммо...
И к к и н ч и х о ти н и Х о л и д ага о та-он а ки стови б и л ан уй лан га- 
ни рост. Л ек и н ў ш а кадам ни у босди-ку, б иров эмас! А гар ўзи 
роз и б ў л м а г а н и д а ота-он аси о ёги га ки ш ан с о л и б тортарм и ди ?! 
Ҳа, ў зи н и ў й л а д и у хам! Ў з болам б ў лс и н деди! А м м о ки й и н
экан. Қ ў ш г а н и н г б илан кўш а кари, д еб б ек о р га а й т и л м а с экан- 
да! Қ ў ш га н и Р аъно эди. Х о л и д ан и Раънога хеч ў х ш ат о л м а я п ти .
Т ў й кезлари Р аъно н и м ал ар н и х и с к и л ган и н и э н д и ту ш у н - 
япти ш ек илли. К ў зл ар и ж и қ қ а ёш б ў лсая м , ж и л м а й га н эди-я! 
Унга бахт ти лаган эди-я. шўрлик! Ў ш ан д а, ў ш а н д а б ош ланган бу 
касали, ичлари ё ниб кетган... Б а х т и ё р эркак эм асм и , э р б ер м о к -
ж он б е р м о к э к а н и н и т у ш у н м аб д и . Э нд и а р м о н х ам м аси . В а қ т и и
op ка га қ ай тари б бўларм и ди...
Ш у хунук хабарн и эш и т ган д ан б ери Б ах ти ёр ўзи н и қўярга 
ж ой т о п о л м аяп ти . Ҳ а м м а кўзига балод ай кўри нарди. Қорнн анча 
б и л и н и б к о л га н Х о л и д а хам , д о и м у н и н г у с т и д а н қ а н д а й д и р
к а р о р л а р каб ул к и л гу в ч и о т а -о н а с и хам ян а м е ҳ р и б о н ч и л и к
ки л и ш лар и ортикча. Раъно б ед а во д а р д г а ч ал и н г а н и н и эш итиб, 
мулзам бўли б қ о л и ш д и ў злари хам.
Кейинги пай тларда Бахтиёр сал нарсага л о в у л ла б к етадиган 
одат чикард и. Х олидага-ку кун йўқ.
- Ў зи и в и р с и к булса, айб м е н д а м и ? - д еб ў д агай лад и она- 
сига. - У й га ки риб кўринг. ана! Ю р а д и г а н ж ой колмаган. Ў ғри 
киргандай, а г дар -тў н тар хам м аёк.
МО

---

- Ҳ ай-ҳай, б о л а м ? Бунака пайтда хотим к и ш и н и н г кўнглига 
қараш керак! А с а б и й л а ш с а , б о лага т а ъ с и р килади.
Бола т и л га оли н и ш и билан Бахтиёр и н до л м ай коларди. Қ улт 
эти б ютинарди-га, ж ах л б и л ан ўрн и дан т у р и б кетарди... Н и м а 
ҳам дер д и , г ўдакда ни м а айб, ҳ а л и т у ғи л и б у л гу р м ас и д а н ш унча 
м аш м аш а... Т у ғ и л с а ни м а ка р о м а т кўр сат ад и , х у д о билади . Б и р 
балон и б о ш л ам аса гўрга эди.
А в в ал -бо ш да ф а р з а н д л и к б ў л и ш и н и э ш и ти б . ю раги гупил- 
л а б у р и б кетгани ёлгонм и Бахтиёрнинг?! А х и р буни ўн йил кутди, 
ўн йил-а! Ҳ азилакам гапми?!
Х о л и д а н и н г хам у м и д и ш у н д ан эди. Б а х т и ё р акаси хали 
т у р м у ш курмай ту р и б . ш ар т кўйган: « Б и р и н ч и х о т и н и м н и таш - 
л а м а й м а н !» Ў ш а н д а ичи ч и р т у з и л г а н д и . Б и р о к ёш б ў лсая м , 
пи ш и қ к и н а чиқд и. Ҳ о м и л а д о р л и г и д а н ф о й д ал а н д и . Ҳ али уни, 
хали буни в аж -к арсон килиб, э р и н и к у н д о ш и н и к и г а ю б о р м а д и , 
бир амаллаб ў зи г а ў р га ти б олди. Нозланса, Бахтиёр жи лмаядиган 
бўлди. Х олида бундан х>'рсанд, «хар тугул-а» д еб қўярди ичида.
Бари бир у нга и ш о н м асд и . М у н о саб атл ар и о м о н а т д е к т у ю - 
ларди. Б ах ти ёр н и н г кетиб к о л и ш и дан кўркарди . Ҳ а м м а у м и д и
бо лад ан эди. А гар ан ави б ет о б л ан и б к о л м аган и д а, х а м м а си ха- 
мирдан кил су гу р ган дай кетаётган ди. Х о л и д а эр и н и д ў х ти р гач а 
судраб ч и каётган ди ва Б ах ти ёр ш у н га кўнганди.
Якинда к о н цертга хам т у ш и б к ел и ш ган д и . Бу р у н дан б у л о к
б ў л д и х а м м а с и . О м о н а т и м о р а т б и р к у н к е л и б к у л а г а н и д а й
харакатлари беж из кетди. Х о л и д ан и н г вақтин чалик б ах ти ту гад и . 
Э р и яна илгариги т у н д Б ах ти ёр га ай л ан д и -қ ў й д и . Бир чеккаси 
Х о л и д ага хам алам ки лард и. Ў з и -к у у н г а уйл ан ган ! У н га колса, 
ш ун дай б ў лси н, д е б д и м и ? У х а м не у м и д л а р б и л ан келди бу 
хонадонга.
Бир куни Бахтиёр акаси уни:
- Ю виниб ю рсан г бўлмайдими?! - д е б койиганди, у хам у ввос 
солиб йиглаб берди:
- Э р т а ю кеч т и н и м б и л м асам , ю в и н и ш г а кўлим тегарм и ди?! 
Қ ач о н к арам анг к ой ийверасиз. А й б и м ни м а м енинг! С и з х ал и ям
ў ш ан и д ейсиз! С аб аб и шу! К ў р а-би л а туриб. си зга теккан ўзим 
аҳмокман!
- Ў ч и р ! - Бахтиёр у ни ю п ати ш ў р н и га ш унд ай д еб б ак и ри б
берди.

---

- Ў т и р с а м ўпоқ, т у р с ам сўпоқ м ан ! Ў ш а н и н г и з н и олиб ке- 
линг, мен кетаман! Ж о н и м г а т е ги б кетди ҳаммаси...
- Ў ч и р дедим!
- Ў л а р б ўлсам , ў л и б б ў лд и м ! - б о з о р ч и хоти н л ар д ай сон ла- 
рига ш ап ати лаб уриб, д о д л ади Х олид а. Б ах ти ёр у ни қандай уриб 
ю б о р ган и н и ўзи сезм ай колдл.
Ш у пайт э ш и к очилнб хон ага б иров кирди.
- О ғ и р о ё қ а ё л н и у р м а й к ў л и н г си н си н ! - д ед и о с т о н а д а
пайдо б ў лган онаси.
Ш у н д а ги н а у ўзи га келди.
- Бола кўр қилсин сени! Бутинада нима айб! Р аъной инг касал 
бўлса, алам ини шу боёк и ш дан о л асан м и , ер юткур! С ен га отали к 
хайф! Х удо ўзи б и л и б ф а р з а н д берм аган. сенга!
О наси ш унд ай дея, п и к -п и к й и ғлаётган кели н и н и бағр и га 
б о сган ч а о л и б чики б кетди.
Б ахги ёр эса уст-у ст си га р е т чекди. Х о н а д а ч ек м аётганд и. 
Ч еки ш н и т а ш л а м о қ ч и эди ҳатто. Раънони э ш и ти б , ян а б о ш л а б
юборди.
К ай ф и я т и й ў қ л и г и г а с а б а б б угун и ш х о н а с и г а Р а ъ н о н и н г
си н гли си Б арн о келган в а у о п аси й ўк лаёт ган и н и айтганди.
Б арн о и л гаригид ай к е с а т и қ гап лар ки лм ад и , т а ъ н а -д а ш н о м
ё г д и р м а д и . О п а с и н и н г о г и р ё т га н и н и , и к к и -у ч к у н л и к у м р и
қолгани ни айтиб, йи ғл ай -й и гл ай кетди.
Б а х т и ё р н и н г к а й ф и ят и т у ш д и , о ё к л а р и й ў к б ў ли б қолди. 
Қўллари калтираб, Б а р н о г а б и р сўз деёл м ад и . О ги р « уф » тортд и. 
А ввалига:
- Б у г у н о к б о р а м а н ! - д ед и . Кейин у й д а г и л а р н и н г ч а к а г и д а н
безиллаб:
- Ёки эр т а л а р га ў ти б қоларман! - деди.
П оччасининг чайналгани Б ар н о гаал ам қилди. «Одам ўляпти- 
ку, у бўлса... ». У н и н г кў з лар и ж и қ қ а ё ш г а т ў лд и . Б ах ти ёр га 
та ъ н а л и н и г о ҳ т а ш л а д и .
- Э с и з о п а м ! Эсиз-е! - д е д и . Й иғидан б ўги либ, овози чиқмай 
қолди. У п о ч ч а с и н и н г « эр тал ар га» д ег а н и г а ч и долм ад и. Демак, 
эртага ҳам ў тм ас экан-да!
Барно:
- Ў з и н г и з б иласиз... - д ед и -ю , эш и к н и к ар си лл ат и б ёпиб 
чиқиб кетди. « О п ам ш у с ў т а к н н н г н и м аси н и севган эк ан!» -
112

---

д еб ў йлад и ичида. Б ах ти ёр қа й и не и н гл ис и н и н г бу ф и к р и н и ҳам 
уки б олди. У н га ана ш ун и си о ги р ботди. Б а х т и ё р н и н г у йи даги 
кор-ҳолни ё ш г и н а ки з кайдан б п лсин, қайдан т у ш у н си н ! Раъно 
ту ш ун арди...
К е й и н г и п а й т л а р д а Б а х т и ё р б и р н а р с а н и т а н о л д и :
м у ҳ а б б а т н и н г б о қ и й л и г и н и , н и к о ҳ о с м о н д а н т у ш и ш и н и ! Ав- 
валлари ту р м у ш кургач, к и ш и ёри васлига е т и ш га ч , м у х абб ат 
сўнади, деб ўйларди. А м м о у н д ай эмас экан. Раъно билан ту р м у ш
курганларидан кейин ҳам к албида м ухаббат л овуллад и , сўнмади. 
Кундан к у н га у н и яхш и кўриб кетаверди... Бу х уд ога хуш келмади 
ш ек илли, ф ар зан дд ан кисди.
И ккинчи х о т и н и га у й л а н г а н и д а хам у Р аъ н о н и д еди . Х о ­
л и д а г а ни сбатан а в в а л - б о ш д а н д у ш м а н о н а к а й ф и я т д а б ўлд и. 
А сл и д а ҳам у н д а ни м а айб! У ҳ а м алданди! Қ айси б и р ёзилмаган 
ко н у н л ар н и н г к урбон и бўлди. Б и р ф а й л а су ф айтган экан: « А й б - 
д о р л а р й ў к орам изда. Ҳ а м м а м и з хам в ази ятн и н г к у р б о н и м и з» , 
деб. У ш а в а з и я т - т а к д и р б и т и г и эм асм и к и н ?! К и м б и л ади яна.
Р аънон инг о л д и га қачон эд и о хи рги м арта б о р ган и . Ў зи-ку, 
қан от чиқари б ту р ар ди -я, а м м о бу ёкда о т а -о н а с и н и н г д а ш н о - 
ми, Х о л и д а н и н г-к у чакаги о ч и л а р д и . О та си д а н албатта. сўки ш
эш итарди :
- Бу к и ш и м га икки х о т и н л и к н и ким қўйибди! - д еб кеса- 
тарди.
И к к и н ч и т о м о н д а н Р а ъ н о н и н г у й и д а ги л а р и х а м ун и хуш ла- 
м айгина кутиб о ли ш арди . Я х ш и гапири ш ард и, а м м о ran ораси д а 
бир ч и м чи лаб ў т и ш н и у н у тм асди лар .
Бир саф ар хатто қ ай нонаси:
- Қ и зи м и зн и н г о л ди н и тўсманг. Унга хам б о ла -ч а қ а л и , бир 
яхш и одамдан совчи чики б қ о л а р ,- д е д и . - Р а ъ н о г а с и з н и н г б у н ­
дай и н о н д а-со н д а к е л и б -к е т и ш и н ги з си ра м у н о с и б эмас. Ш укр, 
Р а ъ н о м и з - х а ё л и , иболи қиз. С ў зга киради!
Буни э ш и т и б Б ах ти ёр ҳ ай р о н у лол қолди. У л а р н и н г б унақа 
н и ят и б о р л и г и н и б и л м а б д и . Ч у н к и Р а ъ н о х а р с а ф а р , с и зд а н
б о ш к а си керак эмас, у й л ан ган б ўлсан ги з н и м а б ўпти, ф арзанд 
учун-ку, д еяверард и . Ш у б о и с кай нонаси « қ и з и м и з га хам м у ­
носиб куёв чики б қолар!» д е г а н и д а ёниб кетди. Раъ н о га куёв, 
у н и н г хотинига-я! Ҳеч қачон у н д а й б ў лм ай ди . Р аъ н о н и б и р о в га
б ериб кўядиган а ной и йўқ! Ш у т о п д а ўзига ҳам калай бўларкан,
И З

---

д е й д и г а н о д а м т о п и л м а с д и . Пи ч о к н и ў з и н г г а у р , о ғ р и м а с а
бировга! О гриркан м и?! О гр и ш хам гапми. х о н у м о н и ў р тан и б
кетди-ю... К у н д о ш л и о ш н и ит и ч м ас, д еб ш у н г а ай тиш ади -да! 
Раъно ш ўрли к ичаётганди. Қ ан ч алар азобли бўлм асин . к ан чалар 
х ў р л и к ту й м а с и н . ичаётгапд и.
Бахтиёр Раъно билан б ўлган сўнгги уч р аш у вн и эслади. М аош
олганди . Ш у боис Р аъно су я д и га н н ар с а л а р д а н х а р и д ки лди . 
Ҳ омиладор хоти н и н и ў й л а м а д и хам. П у л н и ч ў н т аги коклангунча 
с а р ф л а д и . Б и л ад и . Р а ъ н о н и н г у й и д а г и л а р и б у н д а н х у р с а н д
б ў ли ш м а й д и , о р т и к ч а иззат х а м қ и л м ай ди лар . Г а р ч и Б ах ти ёр н и
туш у н сал ар -д а. к е ч и р о л м а й д и л а р . А хир, кора икра ёки п и ш л о қ
билан Раъ н о н и н г бахти оч и лм ай д и -ку!
Бахтиёр кейинги пай тд а б и р т ў х т а м г а к елиб кўй ганди . Иш- 
л а р и ю р и ш и б кетса, Р аъ н ога уй о л и б беради . К е й и н бем алол 
яш ай в ер и ш ад и . Ҳеч ким у л а р н и н г т у р м у ш и г а бурун т и к м ай ди . 
К ерак бўлса, Раънога м ехри бон ли к уй и дан бола хам олиб беради. 
Б и р г а-б и р г з катта к и л и ш а д и . А л б а т т а , Б а х т и ё р н и н г у м и д л а - 
ри б ў л а к ч а эди. У р еж аси н и Р аъ н ога айтган, у н г а хам маъкул 
б ў л ганди бу фикр.
Бу у й г а Р а ъ н о н и д е б к е л а р д и . А н а в и л а р қ о ш - қ о в о ғ и н и
уйса, у яверсин... Р а ъ н о н и н г б и т та г и н а т а б а с с у м и г а арзи тм ай д и
бу к ам си ти ш л ар н и . У ч и дай ди , Р а ъ н о н и деб. Билади, х о ти н и
й ў л л а р и г а к ўз т и к и б ў т и р а д и , кун сан а й д и . У эса Р а ъ н о н и н г 
ш ў р та н г ю з ла р и да н б ў са о л а д и -ю , у н д а н келган ў ш а қадрдон 
и сдан б о ш л а р и а й л а н и б к е т а д и . Д у н ё л а р н и у н у т и б ю б о р а д и
шунда... Ш у т о тл и д а м л а р х а м м а т а ъ н а -д а ш н о м л а р г а ч и даш и га 
арзийди-ку! Б у ё қ қ а келса, кетги си к е л м а й д и , а р а н г кетади. Р аъ ­
н он и н г ў зи ж и л м а й га н ч а ш о ш и р ад и :
- И ш г а кеч қоляпсиз-ку! - ё ш боладай лабларини чўччайтириб 
э р и га т а н б е х б ер а д и у.
Хуллас, ўш а сафар Бахтиёр енг ш им ариб , ер ч о п и ш га туш ди. 
Раъно гул-гул оч и л и б овкат ки лди . Орада:
- К ў й л аги н ги зн и ю в и б кўяман! - д ед и ж и л м ай и б . Бахтиёр 
чай налди :
- К етгу н и м ч а кури м айди -да!
- Қ о л м а й с и з м и ? - б ў ш а ш и б г и н а д е д и Р а ъ н о . - К е й и н ги
с а ф а р коламан д еган ди н ги з-ку!
- Қ ололм ай м ан ... Х олид а касал, - т о п г а н б ах о н аси дан хур­
санд б ў ли б кетди Бахтиёр.
114

---

Р а ъ н о х о м у ш т о р т и б к о л д и . А ёл э м а с м и , к у н д о ш и н и н г
ҳ и и лал ар и н и кўн гли сезди чоғм. Б ах ти ёр а к аси н и у йга боглаб 
қўй япти у! Хўп ўзи га пухта эканми?!
- Д а з м о л л а б к у р и ти б б ерам ан. Бунака ю рм ан г! - д ед и Раъ­
но кўй лак ни нг я ғи р ё қасин и кўрсатиб. У ҳам к у н д о ш и н и киши 
б и л м ас бир ч и м чи лаб ўтди.
К ей и н ги п а й тл ар д а Х о л и д а б о ш и к о р о н ғ и л и г и н и бах о н а 
килиб, кўп ёт ад и ган одат чикарганди. А с л и д а хам ўзи ивирсик. 
эн ди у н д ан б а т т а р б ўлди. Ҳ а ф та л а б уй т о з а л а м а й д и . Ҳ о в л и - 
кўч ани суп ури б кўли тегм а ё т ган и н и б а ҳ о н а килади. К и р ю вса, 
о ч и л м ай ди , о в к ат килса. т аги га олиб кетади. Ҳ атто т у н о в куни 
о н асига хам ш ан ғи л л а б берди. Ў з и н г п и ш и р ган ош ни а й л ан и б
хам ичасан, ў р г и л и б хам ичасан, д ег а н л а р и д а й , онаси индамади. 
Ф ак ат ш ундай пайтда покиза, т и л -з а б о н с и з келини Раънон и эс­
лайди. «Тугмади-да. боякиш !» д е б чу кур сўлиш олади. «Ў зингдан 
чиккан балога, қ ай га борасан д авога!».
Шу куни х а м м а л а р и г у р у н г л а ш и б о в қ а т л а н и ш д и . Р аъно 
Б а х т и ё р н и н г к ў й л а г и н и ю в и б б е р д и . Ф а к а т қ а й н о н а с и н и н г
ч иройи о ч илм ади. Ю зидан захар то м ч и л а б ўтирди. Р аъно идпш - 
т о в о қ л а р н и й и г и ш т и р и б кетиш и б и л а н қ и з л а р и н и т е л е в и з о р
кўрган и жўн атд и-да, ти к ан ли н и гоҳи ни ку ёви га кадади:
- Энди ran бундоқ, куёвтўра, - истеҳзо б илан дед и у. - Раъно­
нинг бахтини ўйласангиз, бош к а келманг! С ин ган кўзани чегалаб 
бўлмайди. У б арибир ў ш а еридан си н и б туш ади. Бўлар иш бўлди, 
бўёги синди. Ў тган ишга салавот, д ей ди л ар . Р а ъ н о н и н г а к л и йўк. 
Ҳ и с-туйғуга ин ониб, им орат с о л и б б ў лар м и ди ?! Бу о х-вохлар 
б и р кун ўтиб кетади. Раъно т у гм а д и , д е б б о ш к а у йландин гн з, 
биз м о н ел и к қилмадик. Яна хам ўн йил кутдингиз, ш унисига хам 
раҳмат. Э нди олди ни богламанг, у м и д в о р килманг. Х о тини нгиз 
х о м и л а д о р экан, эш итди к...
Б а х т и ё р к а е р д а н б и л д и н г и з д е г а н д а й к о ш л а р и н и к е р и б
кўйди, кейин ай б д о р о н а бош эгди.
- Бола ту ғи лса, буни т а ш л а б кўясиз, би лам ан . Бу ж уда огир 
ботади. болам. Ф а р з а н д ш унд ай ш и р и н к и , у ни д еб ҳ а м м а нар­
садан воз кечиб ю борасиз. Н арса-ку, м ай ли -я, Раъно б у ю м эмас, 
ч идолмайди! Ч и м ч иласангиз о грийдим и ?! - кайнонаси коп-кора 
кўзларини у н д ан узм ай қатти к-қ атги қ гапирди.
- Ҳозир қ и й н ал са, кейин ў т и б кетади. Бир кун йиғлар, икки

---

куп Гшглар. бор и н гк и , б и р ой йиғлар, кейин там ом қу ту л ад и. 
( 'и ; билли колса, бир у м р йиғлаб ў тадим и ?! К у н д о ш - б о ш и н гда
ичн. к у ш н г д а ёш д еган лар , куёв. С и зга ҳам м асл аҳ ати м шу. Вир 
к и т а икки пи мок си гм ас, болам ! Ў й л аб иш кил и н г. К ейи нги 
и,nil 
1,1
к с л и ш и н г и з ҳ а м ка май и б к етд и . Қ и з г и н а м н и кў р и б , 
л m и 
1 6
кетаман. К е л м а са н г и з сў л и б колади. Бизга ж и л м а я д и -ю , 
i.> 
h i
лига кил хам си гм айд и. Д а р в о з а д а н кўз у зм а й д и , б о як и ш . 
)|||пк очилса, ч оп и б ч и кади. О н а м а н , болам га ичим ачи йд и-д а!
I х ins паман, ў зи н г и зд ан о р т м ай к о лганси з. Икки у й н и эп лаш
ovi'iixiac. Ҳ а м м а н и н г хам кўлидан к е л ав ер м ай д и бу! А гар Раъ- 
иопи б ах тл и б ў лс и н д есан ги з, а й т г а н л а р и м н и б и р т а н а н г и зг а
ў йллнг. хўп м и ?! К ў з и м и з т и р и к л и г и д а б у н д ан хам х о т и р ж а м
б чл ай л и к ,д ей м ан . Қ а й д а б ў л с а н г и з о м о н б ў л и н г . Б и з ҳ а м шундай 
v v
.
i c i i h
, 
д еб м и зм и ?! Бизни тўғри т у ш у н и н г . А м м о . . . - к а й н о н а с и
би роз т ай салл ан ди , - Раънога и н дам анг! Б и л м а га н и яхши!
Б у н и э ш и т и б , Б а х т и ё р к а й н а б к е т д и . И ч и д а н а й к и р и б
келган норизолмкни «култ» этиб ю т д и . Булар хам у ни ни ш он 
кн. ииимокчими?! Кейин к и з л а р и г а « э р и н гт а ш л а б кетди!» д еб бу- 
|х и ийбни у нга а гдар и ш ад и м и ?! Б ед о д л и к хам ш у н ч а л и к бўлар! 
Равн о б о ш к аси га тегса, бахтли б ў ла р м и ш ! Балки олти н қаф ас 
бу лар б о ш к а у й , гўристон бўлар... йўк булар... сев ги -м у ҳ аб б атн и
I у ш униш майди. Ҳ ам м а нарсани ҳи соб -ки тоб килиб, совукконлик 
iMi.'ian хал ки либ қўй и ш ган . У н а к а хаёт т у сси з, м а ъ н о с и з б ўлар 
хнннг ҳ ози рги ҳ а ё ти каби. З ў р л аб се в ди р и ш , м уз у с т и г а б ино 
к.урдириш э м а с м и к и н ? « С о ф севги со ти л м ас, ё к есак дек отил- 
мас», д еган лар. Қ ай си бир ф а й л а су ф айтган экан: « М у х аб б атдан
ўзга ҳеч б и р т у й ғ у йўкки, б и р в а р а к а й и г а к и ш и н и н г ак л и н и , хаё- 
лини, к албини - б утун б о р л и ги н и б ан д этса», - деб. Бу ш ундай 
д ар д к и , унга висолд ан ўзга д а в о йўк. А ф с у ск и , унд ан кутулиб 
хам , уни олиб т а ш л а б хам б ў лм ай д и . У н и н г ў з ин ти хоси б ордир, 
балки, бу хам номаълум. Мана, Раъно билан ту р м у ш куриш ганига 
ўн икки йил бўли бди. Ў ртадаги м у х абб атга й и ллар хам. ёш хотин 
хам ва хатток и , ф а р з а н д хам заво л ет к а зо л м а д и -к у , у ни м адан 
к ў р к с и н , э н д и . Н е г а а н а в и л а р ш у н и т у ш у н и ш м а й д и . Р а ъ н о
билан у н и н г усти д ан хукм ч и к ар и ш ад и . Бу у л а р н и н г хаёти-ку! 
И к к и си ги н а хал килади буни! Р аъно к у н д о ш г а рози б ў ли б д и м и , 
демак. Бахтиёрга и ш о н ад и , ў з и н и н г хам м у ҳ а б б а т и г а иш онади! 
У
х а к м и -н о х а к м и . келаж ак к ў рсатадн буни! Бахтиёр Раънони
116

---

т а ш л а б к ў й м а й д и , у н д а н ю з ў г и р и б к е т о л м а й д и хам . У н и н г
чарос кўзлари га карам туриб , кандаП ал дай ди . И н д а м а й кетиш и 
к ерак м иш . Қаранг-а! Э н г п аст к аш , с у б у т с и з о д ам н и н г иш и-ку. 
бу! Раъ н о н и н г б ахти н и уй л аб , ч и даш и керакм иш ...
Ш у п ай т х о н а г а Р аъно к и р и б к елди. Қ ай н о н аси ў р н и д а н
кўзгалди.
- Б ў п т и бўлм аса! - дед и у куёви га маъноли караб. гапим-гап 
деган дай. Бахтиёр индамади. Д а с т у р х о н н и н г гулидан к ў з у з м а д и .
- Т и н ч л и к м и ? - деди Р а ъ н о э р и н и н г кай ф и яти б и р дан чаи- 
пасига ў згар ган и н и кўриб. - О й и м ... б и р ни м а д ед и л а р м и ?
Б ах т и ёр кўли б и л ан гулни ўй н ади .
- Ҳеч... - д ед и у л о к а й д л а н и б . Кейин ў р н и д а н к ўзғалд и. 
« У л а р н и н г гапи бир т и й и н » х аё л и д ан ўтказди Бахтиёр. - Кеги- 
ш им керак!
Раъно ж и л м а й га н ч а э р и н и н г кў л и д ан торти б, у й г а судраии. 
У н га ювиб, д аз м о л л ан ган кў й л ак н и к и йдираёти б, багри га сии ги б 
кетгудай б ўлди, лекин ў зи н и ти й д и .
Бахтиёр м ам н ун ж и л м ай д м , х о т и н и н и н г ю зи дан ч и м ч и лаб
қўйди.
Қ оронғи т у ш и б колганди. Р аъно эр и н и к узатиб эш и к к а ч а
чикди. Х ай р л аш аёти б у х о т и н и н и н г ю з ла р и да н ў п и б кўй.ш.
Карим а к а н и н г с е в н ш г а н л а р г а кўзи т у ш д и -ю :
- У л а р н и икки д у н ё д а хам а ж р а т и б бў лм ай ди ! - д ед и жахлп 
ч икиб. - Қ и зи н г х а м ахм ок! - х о т и н и г а ю з л а н д и у. - Э р и келса. 
эсин и йўқотади...
О зо д а ая индам ад и. Боя к у ёв и н и у зн б -у зи б олган и и и айг- 
мади.
- Э с и кириб колар хали! - д е б қўй ди си р бой бермай.
Ба х т и ё р н и н г Р а ъ н о б и л ан б ў лган сўн гги у ч р аш у в и ш унд ай 
тугаган д и . А м м о ун д а на Р аъно, на Бахтиёр бу охи рги у ч р а ш у в
э к ан и н и б и л и ш м аган д и .
А ввалига Бахтиёр к а й н о н аси д ан инж иб, у л а р н и к и г а oopxiaii 
ю р д и . М е н с и з ки зи га к ан чалар ки й и н б ў л и ш и н и т у ш у н си н . де- 
ганди. У Р а ъ н о н и н г и ш х о н а с и г а қ ў н ғ и р о қ ки либ турди . А м м о
охи рги саф ар а й т и ш и б к о л и ш д и . Р аъно ундан хаф а эди. У н и н г
келм ай қўй гани аёлга о ги р б о т а р д и . Ўн икки йил ардок лаган 
хотини ў ш а н д а у н г а қўпол м у о м а л а килди. У ш уни кугаролм адн . 
Т ў ғр и , Раъ н о н и н г б ў ли б ў тган г ап л ар дан
х а б а р н м у к ч д и . j I v k i i h

---

барибир... « К е л с а н г кел, к ел м асан г д а ф бўл!» қ аб и ли д а ап ги лган
с ўзлар Б а х т и ё р н и н г ю р а г и га н а ш та р д а й кадалди. У мен и сев- 
маП куйибди, д еб ў й л а д и с а р о с и м а г а ту ш и б . Б ах ти ёр ш ун д ан
к ў р к ар д и . А ч ч и к к а а ч ч и к ки л и б , у н и н г о л д и г а я н а б о р м а д и , 
атай борм ад и . У н д а н а ж р а л о л м а с л и ги н и бил са-д а. х о т и н и н и н г
муом аласи н а ф с о н и я ти га т егд и . У н и н г ҳам ў зига я р а ш а эрк аклик 
гурури бор, ахир... Кейин эса... кейин... Раъно иш га келмади, анча 
келмади. У й ига т е л е ф о н килди. Қ ай н он аси н п н г:
- С и з у н и н г б о ш и г а е тд и н ги з! - д е г а н и н и э ш и т и б ж он и
хал кум и га келди.
- Т и н ч л и к м и , ойи ? Р а ъ н о со г-сал о м атм и , и ш к и л и б ? - к ў р к и б
кетди у.
К айн онаси й и гл а ш га туш ди.
- С ен и д еб б ўлди, ифлос. Болам, болам б оякиш ... сен и ка- 
со ф ат и н г уриб , б ед ав о д ар д г а й ўли к н б дн . У рак б ў ли б қолди! 
Х у д о га со л д и м сени, э ш и т д и н г м и ? Ў ш а ёш х о т и н ч а н г б и л ан
к ў ш м азо р бўл, илойим...
Қайнонаси ш унд ай д еб ў ш қ и р г а н ч а т е л е ф о н и и қ ў й и б куйди. 
Бу гаплари билан у Бахтиёрни т и р и к л а й и н кўмди.
А н а ў ш ан д а н б ери т и н ч и й ў қ Бахти ёрн и н г. У й л аг а н и Р аъ ­
но, т у ш и д а кўрган и Раъно... У д о и м й и ғлаётган б ў лад и . У н г а
кўш или б ўзи ҳам йи глай ди. Би р куни т у н д а Х о л и д а буни се зи б
колди:
- Вой. Бахтиёр ака! - эрини турти б у йготди у. - Йиглая псизми, 
ҳой! У й гон сан ги зч и !!!
Б а х т и ё р ўрни дан т у р и б ўтирди. К у з ё ш л а р и н и артиб, сигарет 
чек и ш га тути нди.
- Я н а ў ш а н и ў й л а я п с и з м и ? Ё н г и н а м д а ётиб-а?! Уялмайсиз- 
ми? Виж дон борми узи сизда? - Х олиданин г д и й д и ёси б ош ланди.
- Ў ч и р овозин гни! - б ак и р и б берди у.
- У с у ю к о ё к сизн и б и р б а л о ки либ қўйган ш екилли.
- Уни тинч кўй дедим ! - ғазаби кайнаб д ед и Бахтиёр.
А м м о Х олида ж и м б ўлм ад и . К у н д о ш и н и н е-не сў зл ар билан
хакорат ки лаверд и. О х и р -о к и б а т ж а з а в а г а т у ш г а н Б ах ти ёр х о т и ­
н и н и н г ёқ аси га ё п и ш д и . А ч ч и к алам у с т и д а у ни б ў ги б кўяёзди. 
Х оти н и н и н г кўзлари о л а - к у л а б ў л и б кетган и н и к ў р и б ги н а ўзи га 
келди. Х олид а ў хч и б, й ў талиб ю борди. К ейи н ё с ти қ к а ю зини 
босган ча й и глаш га ту ш д и . Б ах ти ёр ж а х л л а н т у ш м а г а н . Х оли-

---

д а г а ач и нм ас, б у к у н и н гд а н б атт ар бул д ег и с и к еларди. « Ш у 
ҳам ҳ аётм и , - ўй лард и у. - Ит ёти ш , м и р за тур и ш ... Бу ту р м у ш
эм ас, азоб. Ё н и н гда б и р қоп гў ш т ётса, кан док кўн гил илисин?! 
С е в г и с и з т у р м у ш ... Ж а ҳ а н н а м экан... С ув и зл а га й с а х р о и и г а
ў х ш ай д и . И злай ди , и з л а й в е р а д и , а м м о т о п о л м а й д и . О гзи л ар и
какраб, л а б л а р и ё р и л и б кетади . С у в с и з ҳа ё т йўк, м у ҳ а бб а т си з 
т у р м у ш - м у ш т д еган лар . О р т и к ч и долм ай ди , т о к ати т о к бўлди. 
Ҳ а м м а си га т у п у р а д и -ю , кетворади ...
У Раъ н о га б и р -и к к и к ў н ғ и р о к килди, лекин у м р и д а э ш и тм а- 
ган ҳако р ат л ар н и эш и т и б , х а ф с а л а с и пир бўлди. Б и л ар д и , Раъно 
у нга и л ҳ а қ ётган и н и , л е к и н б о р о лм а д и . Ш у н ч а п ў п и сал ар д ан
кейин кайси юз билан б о р ад и . А х и р у н и н г хам о р и ят и бор-ку! 
О р и я т эмиш ... О р и я т х а к и д а у г а п и р м а с а хам б ўларди... Қ и л г а н
иш и о р и ятл и о д ам н и н г иш и м и ?!
Т у н д кай ф и ятда, ю раги ғаш б улсаям , ам а л -т а қ а л ки либ , иш 
б и л ан овун и б ю рган ди. А м м о Б а р н о н и н г келиб, йи гл аб кетгани 
ў л г а н н и н г у ст и га т е п г а н д ай б ў л д и . Э нди б о р и ш и керак. Э нд и 
буни та й с а л л а б б ў лм ай ди .
Иш дан у й г а кайтди. Х о л и д а келтирган м о ш х ў р дага қарагиси 
ҳам келмади. Хотини ш у н д ан қ а м қ и й и қ т о п д и .
- Ҳа, у ер-бу ерда қ ори инги зни тўйгазиб келдингизми? А нави 
м еҳм он ки либ ю б о р д и м и ? - ж и р и л л а д и у.
- Я на б о ш л а я п с а н м и ? Ў л г и н г келяптими! - ж и н и қу р и ш д и
Бахтиёрнинг. Кейин с ў к и н г а н ч а у й г а кириб кетди.
- Б и р о в н и н г эри га кўз о л ай тирм асин! Тугмаган хотин хотин- 
ми! - э р и н и н г о р ти д ан б ақ и р д и Х олида. - Э п л а м а д и м и , қи сийб 
ў т и р с и н энди!
З у м ў т м а й Б а х т и ё р к и й и н и б ч и к д и . Л а б л а р и к а т т и к
ки мти лган . ковоги соли к.
Х о л и д а б и л ди к и , у к у н д о ш и н и к и г а б ормаган. У ё қ қ а борса, 
ип акдай эш и л и б келарди. Би р кор-ҳол рўй берган-ов...
- Ҳ а , х о зи р келиб, я н а к а ё к к а отлан ди нгиз? - қўли н и б ел и га 
т и р а б сў р ади Холида.
- И ш и м бор... - қ и с қ а г и н а ж а в о б қи лди Бахтиёр.
И ч каридан онаси ч и қ и б келди:
- Ҳ а ! Хуфтон б ўли б қолди-ю , каёққа кетяпсан ш у бемаҳалда! 
- о р а г а су килди С а л и м а ая.
« О б б о » - х ун об б ў лд и Бахтиёр.
119

---

- Ў з ҳ о л и м г а к ўяси зларм и -Л ўқм и ? И ш и м б о р д ед и м -к у! -
охири бакириб берди у. - Ҳар б и р кадамим ҳақи да отчўт берай ми? 
Н аф ас о лсам м ай ли м и , ойи!!!
- К е р а к б ў л с а , ҳ а р қ а д а м и н г н и с а н а й м а н ! Я н а ў ш а к к а
ю г у р я п с а н м и , б е т а м и з ? Э ш и т д и к к а с а л и н и ... Н а м у н ч а ў ш а
б и р б у р д а х о т и н и н г г а а з а т у т м а с а н г ...
- Билган б ў лсан ги з бўпти. Бир б еч о р ан и н г б о ш и га етдингиз, 
ахир...
- Вой, вой, вой! - ё к аси н и у ш л а д и онаси. - А стафируллох! 
Уни мен касал ки либманми? Ў зи нозиккина эди-ю, кечгача юмуш
килиб, ч ў зи л и б коларди, ran га п и р с а н г м е р о в с и р а б эш и тм асди . 
Э н д и м енм и айб дор?! Я х ш и хам мен б орм ан . М ен бўлм асам , 
кимга тўнкардинг, я ш ш ам агу р !
- Ҳ ам м ан ги з айбдорсиз! Г ўрга кирса, б о р и б т еп к и лаб ке- 
л и ш д а н хам т ой м ай си з... Бу д у н ё г а келиб н и м а кўрди у ш ўрлик. 
Б о ш л а м ас и г а т у гм ас. ки сир д е б х а к о р а т л а д и н г и з . И ндам ади ! 
К ени и с у ю к о ё к к а ч и к а р д и н г и з . Ҳ а м м а с и г а ч и д а д и у б ечора! 
Агар си з гапиравериб, к улогим н и ем а ган и н ги зд а , у й л а н м а с д и м
мана вин га! Бу кў р ги ли к ҳам й ў к эди менга!
- О ғ з и н г г а кар аб гапир! Ҳ а л и хам э с и н г к и р м а б д и , сен 
болан инг! Ф а р за н д с и з оила о и л а б ў л а р м и д и ? У н д а хам м енга 
сии ш ардинг... Я на м е н г и н а ў л г у р а й б д о р бўлар д и м . О н ал ар н и н г 
т у р и курсин-а! С е н и т у г м а й мен ў л а й -а !!!- и з и л л а д и С ал и м а ая.
- О й и ! ! ! Н ега б ак и р а с и з? Қ ў ш н и л а р н и м а д е й д и . С и зларн и
д еб ў лим т ў ш а г и д а ётган од ам н и кўриб келолм айм анм и?!!
- Ў ли м т ў ш а ги д а ётган м и ш ! - б урнин и ж и й и р д и Холида. -
Бу хам бир хий ла-да! Борм ай қўй га н и н ги зга ш унака й ў л г а ў т га н
у с> юкоёқ! Ҳеч курса, ўзини ҳ у р м а т килса бўларди...
Бахтиёр важ оҳат б илан х о ти н и т о м о н ю рди. А м м о о насига 
куэи т у ш и б тўхтади.
- С и зл ар д ан ў л и б хам кутулм айди ш ек илли! хе, онасини...
Бахтиёр су к и н ган ч а э ш и к н и к ар си лл ат и б ёп и б чики б кетди.
Ш у ах в о л д а б о р м а с а ҳ а м б ў л а р д и . Ё к а в а й р о н , д ар газаб ! 
Х о л и д а г а у й л а н н б д и к и , а ҳ в о л ш у, ж а н ж а л - т ў п о л о н . Қ а ч о н
кутулади булардан. Ф а р з а н д д а р д и д а к ан д о к б а л о г а йўликди-я! 
Бир б ег у н о х хам ш у лар н и н г қа р ги ш и га колди. Қ ай н о н аси тўғри 
айтди, к а с о ф а т и н г у р д и деб! хеч ким у ни т у ш у н м а й д и , ҳеч ким! 
Уни т у ш у н ад и г а н ягона и н сон эса бу д у н ё н и т ар к этиб кетяпти!
120

---

«Раъно, м ени ш уларга таш л аб кетяп сан м и ? Қ ан д о к кузин г қияди! 
С ен си з ни м а ки лам ан эн ди, с е н си з қан дай яш ай м ан !» . Б ах т и ёр ­
ни нг т о м о ғи га б и р н арса кад ал ган д ай б ў ғи л д и . К ў зл ар и га ёш
си зи б чикди. А в т о б у с д а кетаёти б , й ў л о в ч и л ар у н га аж аб л ан и б
караш аётган и н и сезм ад и . Ф и кри -зи кри у н г а и л қ а к ётган Р аънода 
эди. У худ ди ети б б о р о л м ай д и ган д ай ш о ш ар д и . А м м о ... Р аъно- 
л а р н и н г к ў ч аси га б у р и л ган и д а б и р о в ун и туртд и :
- Ие, куёвтўра! Хуш келибсиз! - м асх ар ал ад и йўғон овоз 
эгаси . - Қ ай си ш ам о л л ар уч ирди б из том он га!
Б ах ти ёр о р т и га ў ги р и л д и -ю , Р аъ н о н и н г б асав л ат т о гаси н и
кўри б, ю раги ш ув эти б кетди. Б и р б ал о н и б о ш л ам аса эди...
- И т д е к хор ки либ. энди кўрган и кел яп т и л ар м и ? С ен га Р аъ ­
н о н и н г т и р н о ги н и хам кўрсатм ай м ан , с ў т ак , ҳай вон !!!
Р аъ н о н и н г б и р о з ч ап ан и р о к б ў лган М у р о д т о г а с и Б ах ти ёр ­
ни нг ёк а с и га ёп и ш д и :
- М и ш и ки ! Э си н гн и ки р и ти б қў ям ан , сени! Қ ан и я н а бир 
кадам б о си б кўр-чи?!
Б ах ти ёр н и н г ҳам ж ахл и ч и ки б кетди.
- М ана, м ана! Ў н қадам б о сам ан , керак б ўлса!!! - д ед и у 
ғазаб билан. А м м о худди ш уни кутиб турган дай Р аъ н о н и н гто гаси
Б ах ти ёр н и н г к у л о к ч ак к аси га «кар е» этиб т у ш и р д и . Б и р зум д а 
каёк д ан д и р и кки -уч й и ги т пай до бўлд и .
- У р л а р и н г у н и ! -б у ю р д и тога. Ш ундан кейин к аси р а-к у су р
м у ш тл а ш у в б о ш л а н и б кетд и . О р а г а к е к сал ар а р а л а ш м а г у н ч а
Б ахти ёрн и ро са д ў п п о сл аш д и . У н и н г ёқ ал ар и й и рти лп б , конга 
б елан д и , олд т и ш л а р и син иб, л а б и ёр и л д и . П еш о н аси д ан хам 
кон окаётган д и . Б и р ё к кўли ж о н си зд ай о си л и б колди. Ч икди. ё 
син ди!!! Б ах ти ёр ў ш а аҳвол ар ан г у й и га ети б олди.
У й д а хам эш и т ад и ган и н и эш и тди . У ким б и л ан м у ш тл аш га- 
нини ай тм ад и . А й б н и б езо р и л ар га т ў н к а б кўя колди.
- Б е м а ҳ а л д а ю рм а, д ед и м -а , се н га ! А й тд и м !!! Ҳ е. у л м ай
ў л си н , ў ш а м егаж ин !
- О й и , янам и?!
- А гар ян а ў ш а к к а б о р ад и ган бўлсанг. энди о ёги н гн и ўзи м
у р и б си н д и р ам ан !
Б ахти ёр б и р х аф тач а ёти б к олд и . Ё тган ж ой и д а: «Э й, Х удо! 
К еч и км ай -д а, и ш қи л и б ... » дея ёл во р д и . Бу о р ад а Б ар н о га т е л е ­
ф он килиб, х о т и н и н и н г ахво л и н и су р и ш ти р д и . М уш тлаш } вдан
121

---

б ехаб ар Б арно Б ахти ёр билан эн саси кот и б ги на галлаш ди . Бунча 
м и ж ғо в б ў л м а с а поччасн...
- Т езр о қ к ел м ай си зм и ? Н е г а п ай сал га со л аси з... К утавери б 
о л ам н и н г ичи узилди-ю ... У н га ач и н м ай си зм и ? Бечора шу ҳоли га 
хар кун и ю ви н и б , ати р с еп и б у т и р и б д и . - д ед и Барно.
Буни эш и ти б , Б ахти ёр у сп и р н н д а й ш ош и б колди. « У мени 
халиям севар экан !» д еган ф и к р д ан ю р ак л ар н ҳап ри ки б , ўрни дан 
тури б кетди.
- С ал т у зал и б ол ай , у ч и б б орам ан !
- П очча... то б и н ги з йўкм и?
- Ҳ а, сал... ш ам о л л аб м ан ! - д у д м а л ж аво б ки лди у ни м а 
д ей и ш и н и билм ай.
-
Э, 
ш ам оллаган б ўлсан ги з, келаверм ай си зм и ? Шу хам касал 
б ўптим и?!
А м м о Б ах ти ёр ў ш а ахвол кучагс. ч и қ о л м асл и ги н и , ёр и л ган
п еш о н аси -:о , д ў р д а й га н л а б л а р и н и к ў р са. Р аъ н о н и н г ў так аси
ёр и л и ш и н и к ан д о к т у ш у н ти р си н , бу к ай сар кизга!
- Борам ан дед и м -к у! - ў з и н и о к лаган б ў лд и Бахтиёр.
- Т а к с и ю б ориш кер ак м асм и , и ш қи ли б?! К ерак б ў л са ю б ор-
т и р ам ан ун и хам !!!
- Барно, кесатм асан ги з-ч и ! Б орам ан д ед и м -к у ! А ллў...
Б арно бир ни м ага ч ал ғи д и , ш ек и л л и , ж аво б ки лм ади, кейин:
- О п а м би лан т ел еф о н д а г а п л а ш а с и з м и ? -д е б колди туй кус.
К у т и л м аган т а к л и ф д а н у ш о ш и б қ олд и . Р аън о б и л ан б и р и н ч и
м арта у ч р аш аётган д ай Б ах т и ёр н и н г ю раги ш у вви л л аб кетди.
- М ай ли ... - д ед и у ҳ аяж о н и н и б о со л м ай .
Ҳ али га п л а
1
имай т у р и б . хали Р аъ н о н и н г о во зи н и эш и тм ай
ту р и б , ю р ак л ар и н и б и р о в п и ч о к б и л ан ўй д и м исоли...
- М а н а ... гўш акн и б е р а м а н ...- д е д и Барно.
- Аллў... аллў... Раъно, ту зу к м и си з! - Б ахти ёр тў л и к и б гапи- 
рол.май колди. У т о м о н д а ҳеч ким ин дам ад и .
- Р аъ н о ... гап и р и н г! О в о зи н г и зн и эш и т а й хеч б ў л м а с а ... 
А ллў...
У том он ж им ж ит.
- Р аъно... Р аъной им ! Н ега и н д ам ай си з? Аллў...
- Аллў... - д ед и Р аън о заи ф ги н а.
Ҳ а. бу у н и н г о в о зи эд и . Ҳ еч к и м н и к и г а ў х ш а м а й д и га н , 
м улойим лигм -ю . маъсх м алпгп ф акат у н гагн н а хос б ў лган Раъ-
12
:

---

н о н и н г овози эди бу. А м м о сев ги л и си б ун дан о р т и қ с ў з айтм ади .
Г у ш ак яна ж и м қолди. Б ах т и ёр м и ж ж ал ар и д ан о қ и б т у ш га н
кўз ё ш л ар и н и те з-те з ар ти б олди .
- Аллў... - бу саф ар гўш ак д ан Б ар н о н и н г о в о зи эш и ти лд и . 
- О п а м ... 
У 
гап и ролм аяп ти . 
У 
й и ғл аяп ти ... - дед и .
- У н г а салом денг. Э р та га ё қ б о р и ш и м н и айтинг...
Ш у п ай т Барно негадир:
- Р аъ н о опа, опа... - деди б ак и р и б . К ейи н х ай р н и хам насмя 
ки либ, гў ш ак н и қўй иб кўй ди . Б ах т и ёр қай та қ ў н ги р о қ ки ли ш га 
қ ан ч ал и к у р и н м аси н , у л ар б и л ан б о гл ан о л м ад и . Б арн о ш ош и б, 
гўш акни нотўғри кўйган, ш ек и л л и , д ои м к и ск а-қ и сқ ат у ту т л аган
товуш эш и т и л д и . Б ах ти ёр н и н г кўн гли гаш б ў л и б колди.
Э р тал аб гач а м и ж ж а кок м ади . К ўз о л д и га й и ғл аётган Раъно 
к елаверд и . Х аёли д ам и , ту ш и д а м и , аж р ато л м асд и .
Бир пайт караса, Р аън о у н и н г т ў ш а г и д а о п п о қ т ў й кўйлакда 
ў т и р ган м и ш . Ч иройли б ў ли б к етган м и ш .
- Ю ринг, ЗА Г С д ан ў т и ш и м и з керак. Ғ аф лат б о си б ёти ш и н - 
гизн и каранг! Ш ундай кунда-я?! — д ер м и ш .
- З А Г С ? - Ҳ а й р о н б ў л а р м и ш Б а х т и ё р . - Б и з З А Г С д а н
ў т м ага н м и зм и ?
Р аън о эр к алан и б , таъ н ал и н и го ҳ т а ш л а б д и .
- К ей и н ... аж р аш ган эд и к-ку! Э н д и б о ш қ атд ан ў т и ш и м и з 
керак! Ю рин г... кутиб қо л и ш д и , — д ер м и ш .
Р аъ н о ок кў й л ак д а, у э с а т у н г и к и й и м - ч о л в о р д а кетаёт- 
ганм иш :
- Т ў х т а н г , ки й и н и б о л м ай м ан м и ? - д еб д и у.
- М ен б оравер ам ан . О р ти м д ан етиб оларси з! - д еб д и Раъно 
х о ти р ж ам ёр у ғл и к то м о н кетиб б о р ар к аи .
Б а х т и ё р о р т и г а к а й т и б , р о с а к и й и м и з л а б д и . Ю в и л ган
к и й и м л а р х о н а ў р т а с и д а т о г д а й у ю л и б ё т г а н м и ш . А к с и г а
оли б к о стю м и н и хеч т о п о л м а с м и ш . Р а ъ н о к ети б қ о л ад и , д еб
ш ош арм и ш -э...
Ш у пай т каёк д ан д и р Х олид а п ай д о б ў лд и .
- Қ а й с и гўрга й ўк олди к остю м и м ! Бу у й д а ҳ е ч ни м а ж ой и д а 
т у р ад и м и ўзи! - хотини га ў ш қ и р д и у.
- Я н а ў ш ан и н г кетид ан к ет м о к ч и м и си з? Б ори б б ў п си з, -
д ер м и ш Х олида.
- С сндан сўрам айм ан! - д еб д и у ж аҳл б и лан . Кейнн кўлига
123

---

и л и н ган н арсан и у с т и г а ки я р -к и й м ае Р аъ н о н и н г о р ти д ан чо- 
ппбди.
- Раъно, Раъно. тў х тасан ги з-ч и !
А м м о Раъно кетиб б ў л ган м и ш . У н и н г х атто ш арп аси хам 
к ўри н м асм и ш . У эса Р аъ н олаб ч о н ав ер и б д и ... А хи й ри у з ово- 
зидан ўзи у п го н и б кетди. Я х ш и я м к и , Х ол и д а у х л а ё тга н экан. 
Э ш и тм ад и .
Б ахтиёр т у р и б ў ти р д и . Ю р аги д а бир н о х у ш л и к т у й д и . С о ат 
гурт б ў лган д и . Ҳ еч то н г о тм ад и ш у б угун ! С о а т олти б ў ли ш и н и
кутди. А р ан г с аб р килди. К ейи н к и й и н и б й ўлга т у ш д и . Н ам озга 
т у р ган о н аси га б и р суз д ем ад и ...
Х уд ди аввал ги д ай Р аъ н о л ар н и н г к ўч аси га б у р и л ган и д а соат 
с а к к и зл а р б ў ли б к олган д и . Э. т а л а б а л и к д ав р и д а бу к ў ч ал ар д ан
ю р авер и б т о в о н л ар и теш и лган .
Шу пай т Р аъ н о л ар н и н г кўч аси д ан ч ики б келаётган эр к ак - 
л ар га к ў з к ту ш д и -ю . ю раги о р к а с и га т о р т и б кетд и. Б о ш л ар и д а 
д ў п п и , паст о со зд а сў зл аш и ш ар д и .
-Т у н д а ж о н и узи лган м и ш ... П еш и н га ч и к ар ам и зд ей и ш яп т и . 
Бутун ж ум а. яхш и кун! Ж у м а га келган аҳли м ўм и н , ҳ а м м а ун и
д у о килади.
Б ахтиёр келаётган ж ой ид а т а қ к а т ў х т а д и . Н им а ю з берган ини 
англаб олм окчи бўлд и ш екилли. Б о ш и гату ш ган м усибат зал вори- 
ни ан п кл ам о кч и м и д и ё? Балки ў зи га келиб олм оқч и б ў лган д и р ...
Я на ҳ ам д и л и д а « Б о ш к ад и р ... » д еган у м и д бор эди. У н и н г 
хам м а эъ ти м од и ш ундан . А м м о оёкл ар и зан ж и р б ан д эти л ган д ай
аран г кадам б осд и . Бош и карахт, оёкл ар и д а м ад о р йўк. Ҳ арчан д
ч р и н м аси н . ўзи н и кўлга о л о л м ад и . Бу не ку л ф атк и , Р аъ н о л ар ­
нинг д ар в о заси таги д а у ч -тў р т б ел б огл аган од ам ту р ар д и . А на, 
кай н о таси м и , кўли да д астр ў м о л . кўзлари га б о си б й и ғлаяп ти ... 
Буни кўриб. ю раги т у ш и б кетад и ган д ай эги л и б колди. Б и р зум
еру осм он ту таш и б , айкаш -уйқаш б ўли б кетди. Х удди Қ и ём ат ку- 
нидай. Ер ўз ўки дан ч пккандай ... О см он ун и н г б ош и га куладим и, 
ё?
- Раъно!!! - б а к и р и б ю б орд и у. А р м о н д а колди, ал дан ди !!! 
Р аъ н о н и н г сўн гги н аф аси н и эсл ад и . З аи ф ги н а « а л л ў » д е га н и
кул о к л ар и д а акс-сад о б ерд и . Ш у ги н а эд и м и висол??! Ш уми?!
У н д а к аер д ан куч п ай д о б ў л д и . ў зи б и л м а й д и . « Р а ъ н о ­
л аб » «ув» то р тган ч а ховли и ч кари си га о т и л т и . Ҳеч ким б илан
124

---

сў р аш м ад и ҳам . О д ам л ар бу т е л б а в о р й и ғлаётган Пигитга «кпм 
эк ан ?» д еб ҳай рон қараш дм. А м м о т ан и ган л ар т ан и б олган ди . 
З о т а н , Р а ъ н о н и н г т о га с и в а ж о х а т б и л ан ч ики б к ел и б . > ни нг 
йўлини тў сди .
- Ҳ ақоратлаган и кел д и н гм и , ит! - ў ш к и р д и у. К им д ан ал а ­
м и н и оли ш н и б и лм ай ту р ган т о ғ а Б ах т и ёр н и н г ю зи -кўзи аралаш
бир м уш т т у ш и р д и . У нга я на и к к и -у ч т а йи ги т қўш илди.
- Қ о ч йўлдан! Э нди ўли ги н и ҳам кўрсатм айсанм и? - ғазабдаи 
ви ш и ллаб д ед и Б ахти ёр. - Ў л и ги м ен и к и б и л д и н гм и . м еники! 
Қоч д ед и м йўлдан! - Б ахти ёр у н и н г ё к а с и га ёп и ш д и . - А р м о н д а 
кетд и сени д еб ! О д ам х ў р ... қ ў л и н гд ан келса, ўлдир!
Б ах ти ёр н и н г хам эси кетган эм асм и , важ охат би лан то гага 
т аш л ан д и . Ж а н ж а л га и ч кар и д ан х о ти н -х ал аж ч ики б келди.
- Ҳ о й , аж рати н глар! Ким б ор! У ят-а, азал и уйда!
Қ ай н о таси м у ш тл а ш у в н и н г у с т и г а келди.
- К у й и б ю б ори н глар ун и ! - б а қ и р д и К арим ака. - В и д о ла ш- 
син !!!
Ш у н д о к х ам д а р д д а н а д о й и т а м о м б ў л г а и Б а х т и ё р ў з 
ахволи д ан хўр л и ги келди. Ё к ав ай р о н . кал т ак л ан ган , шу алп оз 
ичкари ки р и б борди.
М ар х у м ан и н г ю зига о к чит р ў м о л т о р ти л ган , т е п а с п д а киз- 
ж у в о н л ар й и гларди.
Б ах ти ёр хам « Р аъ н о л аб » б ў зл ад и . Ш у пай т м ар х у м ан и н г 
т еп аси д а ў т и р ган Барно:
- П о ч ч а ! - д е д и - ю , ун га п еш во з чики б, Б ахти ёрн и н г б ўй н и га 
о си л ган ч а ҳ ў н гр аб ю борди.
- И н ти зо р б у лд и -я сизга! Ҳ ар ку н и кутди. х ар куни! Н ега 
кел м ад и н ги з, нега у м и д в о р к и л д и н ги з? О п аж он и м !!! А р м о н д а 
кетдингизм и -я?!
- К ўролм ай колдим ! Д и й д о р и н г га гў ёлм ад и м , Раъно! -ш у 
сўзл ар н и п и ч и р лаган ч а м ар х у м а н и н г пой и га ти з чўкдн Бахтиёр. 
- С ен си з к ан д о к яш ай м ан эндн!
—Ў зи н гн и ю борм айм ан! Б и рга кетам из! Д оим бирга бўлам из. 
Э н д и бизни аж рати ш олм ай ди ! Т и р и ги м и зд а у л ар га хўб ам талан - 
д и к , ў л и ги м и зга т еги ш о л м ай д и . - Б ахти ёр тек колди. К ейи н яна 
хўр л и гн келиб к е т д и :- Ў л и б г и н а куту л д и н г-а, у л и б к \л л л д н и г... 
- д е я ёзги рд и у.
М ар қу м ан и ю вган и о л и б кет и ш га ни д а и ч карп га од ам ки ри -

---

гиб. куёв