Т о ш к е н т «m e r I y u s»

парса тузга ашанади, ифлосликка туш- 
гаи ифлос бўлади, зеро попок ва палид- 
дан попок ва пал ид тугшади, сафодан 
сафо ҳосил бўлади. Сепдан тугилган 
парса соф бўлиши учун аввал ўзингни 
пок эттиинг керак...
Азизиддин Насафий, 
«Зубдат ул ҳақоииқ»
Р и солат отин энди қи зи д ан ҳ ам н аж от кутолм айди. Қ ўғи рч ок 
ясаб қаб р га к ў м и л ган д ан кей ин х аф сал аси «пи р» б ў лд и . Ж он и
й ў қ эк ан -к у б унин г! Т уққан б о л а н г ҳ а м ёрдам б ер о л м ас экан-да, 
д еб ў й л ад и . У л а р н и н г и зм и га б ў й с у н и ш га м а ж б у р л и ги н и тан
о л д и . У л ар ж уд а галати ж о н зо тл ар . Н и м ал и ги н и ҳам , к и м л и ги - 
ни ҳам т у ш у н м ай сан . Э н г ём они ўзл и ги н и у н у таётган и . Т о б о р а 
о н ги х и р а л а ш и б б оряп ти . А л о ғ -ч а л о ғ т у ш кўраётган каб и баъ зи 
м аъ л у м о тл ар ги н а б о р м и яси д а. Н аси б а у н и н г қи зи л и ги н и б и ­
л ади . Л ек и н у ём о н , н ега ём он ... Б ал к и у н г а ёрдам б ер м аган и
у ч у н д и р , а н и к б и л м ай д и . А нави м а р х у м л ар хам ём он, ха, ём он... 
ун и ҳ ай д а ш а д и . О д ам л ар хам . М а н а в и л а р у н д ан ку ч л и , у л а р ­
д ан кур кади. Ш у н и н г уч ун улар н и м а д ей и ш с а , б аж о ки л и ш га 
тай ёр . А м м о уларн и хам ж и ни су й м ай д и . Ў қ и ган куръ он лари , 
о я ти к а р и м ал ар и -ч и , д ер си з... « Л о и л о х а» ёд и д а к олган , х о л о с. 
К ал и м ан и н г д ав о м и б о р ли ги н и б и л а д и , лек и н ... қ а н ч а т и р и ш и б
эслам аси н , бўлм аяп ти , охири ч и д олм ай ж а за в а га т у ш и б кетяпти. 
« Л о и лоха» д ея в е р а д и , ё й и қ с о ч л а р и н и сер к и л л ат и б . Ҳ а, ў зи
ў зи га ў хш ам ай қоляпти. Вакти келиб, ким бўлган и н и ҳам у н у ти б
197

---

ю б орар... О н ги н и н г қай б и р т у б и д а ў ч м аган у ч қ у н бор, ҳал и . 
Ш ун и ў т о л д и р ам ан , д еб х у н о б и чикяпти-да!
Т у р ар ерлари ш у с ай ҳ о н л и к . Бу е р д а б ад н ам о н и м арсалар 
у й м ал аш и б , б и р -б и р и н и еб ётад и . А р в о ҳ л ар ҳам бор. У л а р уз 
ж о н и га қасд қи лган лар, а р о сатд а қо л ган л ар эм и ш . Рўйи одам
эм ас б у ларн и н г...
К у н д у з л а р и с а й ҳ о н л и к д а б у л у т с и м о н , қ о р а -қ у р а га л а т
ш ак ллар пай до б ўлад и . Т и ш л и -т и р н о қ л и ... У л а р м одд ий о л а м ­
д а н т у ту н д ай ў р л аб чиқади. Б ад б ў й ф и к р л ар у м м о н и . А л б атта, 
Р и с о л а т о т и н б у л а р н и н г а ф к о р и о м м а э к а н и н и к а й д а н хам
б и лсин?! Ф и сқ и -ф у ж у р , ки н -ад о в ат , ту ҳ м ат , ғай и р л и к ва ҳасад
о қи б ати д а о ё қ л а н га н б ад б и н ў й л а р , с а й ҳ о н л и к к а к ар б ал о д ай
ёп и р и л ар , ёк и м си з ту е га ки риб, ҳ ар би ри ў з т ў п и г а т о р ти лар д и . 
З а л о л а т д а н о зи қ л а н га н н и м ар с а л а р се м и р и б , б о л а л а р д и , яна 
гу рухдар га бўли нарди. Г ўёки аскарлар саф и дай бу тўдани , ундаги 
ҳ аракатларди биров атай бош қараётган д ай , ҳар саф ар ҳ е ч хатоси з 
т ак р о р л ан ар д и бу ҳ о л . Ҳ ар с о н и я д а за л о л а тн и н г ерни б осгу д ай
у р ч и ё т га н и в а ҳ и м а га с о л а р д и ки ш и н и . А м м о с а й ҳ о н л и к д а ги
ж о н зо т б орки , ч ақ м о к д ан қў р қ и ш ар д и . У қуёш н у р и д а б алқ и ган
ш ам ш и р д ай н о гаҳон п ай д о б ў л а р д и -ю , ж и м и р -ж и м и р ҳ ав о д а 
т о р ти лган олов си м л ар у л ар н и ку й д и р и б ю б о р ар д и . Қ о р а-қу р а 
м а ҳ л у к о т л а р ғ у в и л л а б ў з л а р и н и ч е т г а о т и ш л а р и н и к ў р и н г
ўш ан да! А ч ч и қ н и а ч ч и қ кесад и , ф и кр н и ф и к р . Б уни каран гки , 
од ам зо д д и л и д а н ч и кк ан ҳ а л и м д ай ў й л ар , д и л д о р ф и к р л ар , ояти 
к ари м алар, ч ак и н га ай л ан и б б у л а р н и н г х о н у м о н и н и куй ди рар 
эк ан . Н аф и с ф и к р л ар д а илоҳи й қ у д р а т бо р ли ги н и б у н д а кўринг.
Ҳ ар саф ар сай ҳ о н л и к д а ч ақ и н л а р авж о л и б , о л о в си м л ар
б асм а-б ас т о р ти л и ш и ҳ ам о н о а н ав и б ад б у р у ш м аҳ л у қ л ар б ур- 
ч ак -б у р ч ак к а б и қ и н и б олади . Э н г ём о н и м о д д и й о л ам дан ў зи га 
пан оҳ и злаб коч ади б улар. У ёқ д аги т о м о ш а н и кў р и н г кейин. 
О л л о ҳ яратган м и у л ар н и ҳ ам ? И н су ж и н см и , ал васти м и , ни м а 
б у л ар ? А н глаш м уш кул од д и й ки ш и га. Л е к и н у л а р бор, ф ақат 
кўзга кўри н м ай д и -д а!
Ў л ж а б ў л м а д и б у г у н . Б у н а қ а п а й т д а а н а в и л а р , р о с а
қ утурад и -да! М у ш у к л ар б аҳ о р д а в ағи л л а ш га н и каби, ёқи м си з 
о во зл ар ч и қ ар и ш ад и . Қ и зи ги , ж аҳ л и ч и қ са ҳ ам , х у р с а н д б ў лса 
ҳам б и р х и л , ю з иф од аси ў згар м ай д и . Ч и л д и р м ан и б ад ан гл ати б , 
ч и й и лл аш ад и к и , « гу р р » этиб у ер -б у е р д а олов ён и б қ олад и . Бу
198

---

м аҳ л у қ о тл ар асл и о л о вд ан қў р қ и ш ад и . О л о в ё н и ш и га саб аб ўш а 
ч ақ и н си м л ар б ўлад н. Б и з э с а б ан о го ҳ гулхан ч и қк ан ж о й д а ж и н, 
ал в асти бор, д еб ў й л ай м и з. А сл и у л ар о л о вд ан қоч и ш ади .
Ў л ж а т у ш м а г а н куни о т и н га қи й и н . « Ў злар и д ан б ўлм аган и
у ч у н » қи й н аш ади у н и , о ғр и қ ю б о р и ш ад и ... А н а яна б о ш л ан д и - 
м и?! Д о д , д аст и н гд ан д о д ! Ж и с м и б ўлм аса, д ў за х д а қан дай азоб 
чекади о д ам , д еб ў й л ар д и . Ш у н а қ а б ў л ар к а н -д а азоб! И м м ... И ҳ... 
У ал б атта ф и кр қи лм ай д и , қ а н д а й д и р ву ж у д и б и л ан ҳ и с ки лад и 
б у н и . Ш у п ай т ў р т а д а о л о в ё л қ и н п ай д о б ў л д и -ю , қ ар си лл аб
н и м а р с а л а р н и т у м - т а р а қ а й қ и л д и . У ҳ а м ҳ а л и г и л а р б и л а н
б и р га «гувв» эти б у ч д и . Р о ст ак ам аркон би лан б о ғл ан ган д ай , 
а ж р а л о л м а й д и -я , ҳ е ч ... Ж и л л а к у р с а , ш у н а қ а п а й т д а а й р о
б ўлам ан дей ди -ю , каран г. Бу «арқон »н и на узи б бўлад и, на ғаж иб 
ва на ён д и р и б . Ў зи д ан ч и к қ ан б ал о -д а б у ! Я ъ н и к и , ф и кр -ў й л ар и
м ақ о м а т и ш у н а қ а э к а н -д а , ў з и г а ў х ш а г а н л а р г а ш ер и к қи л и б
кўйяпти. Ў рги ли б ҳам , ай л ан и б ҳам и ч яп ти бу балон и. В у ж у д и д а 
у н га н б о ласи ҳам ун и ку т қ ар о л м ад и б у т аъ в и я л ар д ан . Э , аф сус! 
Э си й ў қ экан ў ш а м ақал!
У л а р ғ у в и л л а б у ч и б , л а т и ф с а р ҳ а д д а н м о д д и й о л а м г а
кў ч и ш д и . А сл и д а б у л а р га ш у ер т и н ч р о қ к у -я , л ек и н о д ам л ар
я ш атм ай д и , ҳ ал и б о си б о л ар , ҳ ал и қарғар, ҳ ал и д у о ўқи б кувар, 
қам чи би лан сав ал ай д и ган л ар и ҳ ам бор. Бу м аҳ л у қ л ар сезарм и - 
ди , д ерси з! Д у о н и н г кучи б и л ан ч ун он ам н и м тал ан ад и к и , вох, 
ч и й и лл аб қо л и ш ад и . О т и н га ҳ а м неч а б о р а т у ш д и ў ш а қ ам ч и . 
Ў зи хам б и р п ай тлар ш у н д ай ки лган эди-я! Қ ай ти ш и н и кўри н г 
эн д и , т авб а, ш у ҳам кай ти бд и !
М ард он к и р а в е р и ш га т ў к и б к ў й и л ган , к у м -ш агалн и б о си б , 
а р а н г о ё қ т а ш л а д и . А м м о қад д и н и т у то л м ай й и қи л д и -ю , вадан - 
глатиб сўки нд и. Я н а... ў ш а ҳ и д кели б кетди. У ф ф ...
- Д . . Д или! Д и л и д ц еди м ! Ч ч и қ б б у ёк к а! - б а к и р д и у . А н ав и ­
л ар эса ун и н г қўй н и га кириб, гиж -ги ж лай бош лаш ди. «Қ атти қроқ 
сўки н , яна, яна! Ур у н и , у р !» .
А ёл х о н ад о н д а қан д ай ж а н ж а л ч и к и ш и н и эн д и т у ш у н д и . 
А й н и к са, у й д а қ у р и л и ш к е т а ё тга н б ў лса, я н а ём о н . « У й эгал а­
ри» сар со н б ўли б қ олад и . С ар со н б ў лгач , ж аҳ л и ч и қи б, т ў п о л о н
кўтари ш ад и . Қ ай б и ри ғ и ш т т а г и д а қолар, л о й га ч ап л ан и б кетар, 
тў с и н т а ги д а қ ан часи м а ж ак д ан ад и ... у м у м а н ҳ а р б ало б ў ли ш и
м у м к и н . Э н д и б у а л а м за д а л а р г а м а н а в и л а р ҳ ам к ў ш и л и ш д н .
199

---

« У й э г а л а р и » б и л а н б у а л в а с т и л а р ж а н г и н и к ў р с а н г и з ... 
Ж ў ж ах ў р о зд ай ч и й и ллаб , т еп и ш и б , б и р -б и р и га ч ан г со л а кетди. 
О ти н б и р б у р ч акк а б и к и н и б о л га н ч а қора-к ура ал васти га ўхш ага 
с а р и қ сочли галати н и м ар с а л а р н и н гж а н ги н и то м о ш а килди. Ҳ а, 
у р ғо ч и с и н и н г к ў зл ар и к и й и к , б у р н и у зун б у л а р к а н . Т у л к и га
ўхш ай ди ... каеридир. Э ркаги к о р а ж унли, тавба-ей... «У й эгалари» 
қора кал ам у ш гам и , м у ш у ккам и ў х ш ай д и . Роса ваги л л аш и ш д и . 
Л еки н... акли балой и азим . М а с тн и ш ун ақаям ги ж -ги ж лаш д и к и ... 
А зал-азал М ар д о н х о ти н и н и ҳ а р ки м д ан қи зған и б ю р ар д и . «Х о- 
т и н и н г йўкди ги н гд ан ф о й д ал аи и б , ўй н аш и н и о б келган . Э рталаб
т ел еф о н гўш аги н и к ў тар д и н г. Ҳ еч ким гап и р м ад и . Бу ў ш а эди. 
ўш а! В ^идирибтопуни! И кк о ви н и ям с ў й и б таш ла! Сў)^ўй!». У лар 
гапирм асд и лар. Бу ф и кр н и аро қх ў р н и н ! м и я си га куй и ш ар д и . У
эса ш агал у сти д а аган аб ё т ган ч а хо: и н и н и ё м о н сў зл ар билан 
сўкарди:
- Д ц и лли ! - б ак и рд и у ар ан г ти л и ай л ан и б . - Ў й й н а ш и н г 
б б и л ан ёо... ёти б сан м и ! Н н ам у н ч а и и м и л л ад и н г... ч ч и к , ттез! 
И хх, ввой-ей! Б б унга эр к к ер акм асс ээнди!
О сто н ад а Д и л н о р а пай до б ў лд и . Э р и н и н г ў л аси и ч и б олга- 
н и н и кўри б, и ч и д ан зи л кетд и . И ч м ай ҳ ар б ало б ў л гу р , қаттан
чи кд и -я б унақа қилик.
- Ш у н ч а л и к и ч аси зм и ?! - ж а ҳ л и ч и қ и б д е д и у. Э р и н и н г 
қў л и д ан торти б ту р ғазар к ан , д ед и :
- Уят ҳам колм абди ў зи ? К и м би лан и ч д и н ги з, ҳой! П улни 
қ аттан о л д и н ги з бу зо р м а н д а га, а?
Э ри ун и н гтаъ н а-д аш н о м л ар и и и эш и тм ади ҳам. Г ан д и ракла- 
ган ч а у й г а ки р и б кетди. О р ти д ан хотини к и рди . Х ў р л и ги келди.
-Т у р г у н и н г и з бугун й и р ти қ ш и п п ак д а кетди м актаб га. П ап- 
каси ҳам йўк. Елим хал тага со л д и даф тарлари н и ! О тан и н г ахволи 
бу! Х у д о га н и м а ёзган эк ан м ан -а! Ш у заҳ ар га пул т о п га н , нега 
б о лан ги зга то п м ай си з! - Д и л н о р а й и гл аб ю б орд и .
- Ў ч чи рр! Ҳ о ззи р т о п п а м а н уни! - М ард он ган д и р ак л аб , 
х о н а д а со л и ғл и қ кў р п ач ал ар га кок и ли б й и ки л гу д ай н и м ан и д и р
изларди.
- Ҳ о й , ним ани к и д и р яп си з? А р о қ ў л гу р н и м и ?
Н и м ар сал ар эса М ар д о н га у қ т и р и ш ар д и : « Ж а зм а н и н и топ. 
И ш коп ичини кара. У н и н г кў й л аги н и х о т и н и н г ў ш о қ қ а яш и рган . 
Б о л а м ен и ки эм ас, д е!» - с а р и к соч, ту л к и к ў з ал в аст и М ар д о н га 
ти к и л ган ч а ш у лар н и м и я си га қуярд и .
200

---

М ардон иш коп и ч и н и т и тк и л ад и . Т окч адаги ор астат ах л ан ган
ки рларн и о л и б отди.
- М ан а! - д ед и у н и ҳ о я т б и р к ў й л ак н и о л и б к ў л л а р и д а
ғи ж и м л ар экан. - Б у ки м н и к и ?! А й т қҳоззи р! М оч чағарр! С ў.. 
ям ан!
Ш у п ай тгач а қўрк увд ан к ў зл ар и каттари б вокеан и кузата- 
ётган Т урғун и ч кар и д ан о ти л и б ч и кд и -ю , д а д а с и н и н г о ё к л а р и г а
ёп и ш и б олди .
- О й и м н и урманг, ада! Ж он ада! - М ард он б олан и ёкаси д ан
о л д и -ю , м у ш у к болад ай и р ғи ти б ю борди:
- Ҳ а р р о м и ! ! !
Б о л ан и н г п олга гурсиллаб й и қи л ган и н и кўри б Д и л н о р ан и н г 
ж он -п он и ч ики б кетди.
- Б о л ад а ни м а айб! Н ега у р а с и з уни! - аёл й и ғл аган ч а б о ­
лан и ў р н и д ан ту р газм о к к а ч о гл ан д и . М ар д о н эса, каёкдан куч 
к ел ган и н и б и л м ай д и , х о т и н и н и д а с т кў т ар и б ў зи г а к ар атд и -ю , 
б ў й н и д ан қи си б олди.
- А айт!!! К к и м н и к к ўй лаги ббуу!
- К и м н и к и б ў лар д и ! Ў з и н г и зн и к и -к у ! - Д и л н о р а қўрқ и б
кетди. Т ом оғи бўғи ли б, х и р -х и р аб ар ан г гапирди.
-Ў й н а ш и н г н и к и ... б б и л д и н гм и ! Ш ш у ер га я ш ш и р га н с а н !!' 
- М а р д о н кўзлари қи н и д ан ч и қ а ё з и б х о т и н и н и к а т т и қ р о қ б ў ғ д и . 
Б ола не қи лари ни б и лм ай ў зи н и й ў қ о ти б эсан к и р аб ту р ар д и .
Д и л н о р а х и р -х и р аб , ж и м и б қо л ган и н и кўри б , й и гл аб ю б о р ­
д и . Э м ак л аб кели б о таси н и н г о ё ғи д а н ғарчч а ти ш лад и .
- И хх! В ойн, итт!
Б ола ш у ал п о з о н аси н и қ у т қ ар и б қолди.
- О й и ж он ту зукм исиз! - у о н а с и н и н г ю злари дан си л аб ўпд и. 
С у в б ерд и . О таси эса гирт м ает, б о ла х о н а д о р қи л и б сў к и н ар , 
« тар » эти б кў й л ак н и йи ртарди.
- Ҳ ар р о м и н г би лан б б и р р га д аф ф б ў лл ар и н г! Й ўўкоолл!
Д и л н о р ан и н г гап и ри ш га м аж о л и келм ади. Ф ақ ат кўзлари дан
к атта-к атта ёш то м ч и л ар и о қ и б т у ш д и .
- К ет ам и з! К ет ай л и к ! - б о л а о н а с и н и н г қ ў л и д а н т о р т и б
ту р газд и .
Д и л н о р а ў р т а д а б и р у ю м б ў л и б ётган ки рлар о р аси д ан за- 
рур и н и ол и б , к атта с у м к а с и га ж о й л а д и -д а , б о л а с и н и ет ак л аб
ч и ки б кетди.
201

---

О ти н аёл ҳ а й р о н у л о л ко л д и м а н ав и л ар н и н г иш ига. А ж аб
д унё! И неон зоти б уларн и к ў р м ай д и -д а! Ў р т а га а д о в а т соли б , 
ун д ан қолган «заҳ ар н и » си п қ о р и ш л а р и н и каранг! Х о н ад а пай до 
б ўлган кора, бад б ўй кувватн и ю тиб, ғалат ки й ш ан глаш яп ти . А ёл 
ҳам у л ар га қўш илди, и стам ай ги н а. Ё м он х о д и со тд ан ях ш и нар- 
са қоларм и д и ?! Ў ш а кора а ф ю н д а н ю тди у ҳам . И чи зи р и л лаб , 
к и ёф аси ў згар ган и н и , ём о н л а ш га н и н и хис килди. Ў зи н и б и лм ай
колд и... Н и м ар сал ар н и н г т ў п и га қ ў ш и л и б кетди...
М ард он б у ги н а ж а н ж а л б и л а н ти н ч и м ад и . Ҳ ам ш и ш ал ар и н и
ч ақири б д ен г, ал ам и га ичди яна. Б и р х аф та ш у ахвол д аво м этди. 
Ҳ ар куни «бош о ғр и ғи » , х ар кун и б ай рам ! У й о тх о н ага ай л ан д и . 
Бу ги л ам у , кў р п ач ал ар р асвой и р ад д и б ал о б ўлд и ...
Д и лн ора иш хон аси га бир х у ж ж а т керак бўлиб, уй га кирди-ю , 
аҳ в о л н и кўри б , хуш и у ч аё зд и . Э ри э с а и ч кар и у й д а д у м а л а б
ётард и . Х у р р аги д ан д ер азал ар зи р и л л аб к етаётган д и . Ў ш а куни 
ўр т ага и тқ
1
?тилган бир у ю м к и р н и п о й аб зал би лан б о си б т а ш - 
л аган д и л ар . К ў оп ач аларн и эса... бун и эн ди ю ви б ҳ ам б ў лм ас. 
Д и л н о р а ў ш а кун ги д ан хам б ат т а р й и гл аб ю б орд и . О н аж о н и си
ўз қўллари би лан т и к к ан к ў р п ач ал ар и -я! Э ссиз-а! Н и м а колди 
он аси д ан ёдгорли к ! Ў зи д а х ам а й б б ор, ҳ ам м аси н и й и ғи б, х о н а- 
ни қ у л ф л аб к етм ай д и м и ? Бу б еч о р а эри м эп га келар д еб у ё к д а
т ў р т кўзлаб кутиб ёти б д и -ю , у б ў л с а хали ҳ ам м ает! Й ўқ, б у н га 
хо ти н к ер ак м ас, б о л а хам увол б унга! Қ у й и б қ ў й ган д ай ў зи га
ў х ш ай д и ган б о л аси н и х а р о м и д е б ў ти р и б д и -ю ! К и м ч и д ай д и
бунга! Бу сон га к и р ад и ган эм ас... У р у г-ай м о ги н и б о ш л аб кели б , 
ҳам м а нарсасини хатлаб, кулф -кали т соли б қўяди. Б ош қа ran йўк!
Д и л н о р а у й -ж о й и г а а ч и н и б , й и гл а б ч и к и б к ет д и . Б о р и б
о таси га айтди ҳ ам м аси н и . О т а си ам м аси н и ч акиртирд и.
- Х а т л а б ўтирм англар! Ю к и н и й и ги б , м а ш и н а г а о р т и б кела- 
вер и н гл ар . Д и л м у р о д х ам б о р ад и си зл ар билан.
А м м аси ж им ерга қаради. А лбатта, акаси алам устида ш ундай 
деяп ти . Ш ун ча келин -кеват б уги н ан и ч и қи ш ти рад и м и ? Бугун-ку, 
м ай ли , о тан и н г кўзи ти р и к . Э р та га н и м а б ўлади?!
- А ка, б у н ақ а и ш д а ш о ш м а -ш о ш а р л и к яр ам ай д и , - д е д и у 
сал м о қ л ан и б . - А н ави Э р к и н ак а н и н г қизи б о р эд и -к у, Қ у ндуз, 
ў ш а қ атти к қи стов қи ли б , эри б и л ан аж р аш ган эди. Э н д и ун и си
хам й и ғларм и ш , б у н и си ҳам . К у ё в б о лам н и со ғи н д и м д е б кун - 
д а ш у н д а эм иш . С ал н ар сага қ и з ж и зи л л ар м и ш . Э , охи р и икки
202

---

т ен так н и яр аш ти р и б қу ту л и ш д и . Д и л н о р а н ги зн и б и л ам ан -к у , 
эри сал я х ш и гап и рса, эриб кетади . Ш у н и аж р аш ад и , д еяп си зм и ?
- А ж р аш ад и ! Б и р кун ҳ а м т у р м а й д и ў ш а уй д а! И ч и б келиб, 
қалти ср о к урса, д о ғи д а куйиб ўти р ам ан м и , а?! О н аси га куйганим
ет м ай д и м и ?
А м м аси Д и л н о р ага қарад и . Ш ў р л и к к и н а кў зи н и ер д ан у зо л - 
м асди . Б о л аси б и ки н и д а, о н аси н и и ш о н м ай , у н д ан б и р кадам
ҳам ж и л м аётган д и .
- И р и м и н и қи л и б к ўрай ли к... ў қи твори ш керакм ики н?! М ар­
дон б у н а қ а й и ги т эм а с д и -к у ! Н и м а ж и н у р и б ичибди -а?! - ам м аси
Д и л н о р а га қарад и . У ел к а ки сди .
- Б у и к к и н ч и и ч и ш л а р и ... А с л и и ч м а с д и л а р . Э н д и ... 
к а ё қ д а н д и р « а л к а ш » л а р н и и л а к и ш т и р и б о л и б д и л а р . У й н и
кў р сан ги з... - Д и л н о р а ҳ и қ -ҳ и қ й и гл аш га т у ш д и . У н га сари б о ­
ласи ун и қ а т т и қ р о қ куч оқлад и .
- В ой, й и ғлам а-я! С ад қ ай и к ў з ё ш и н г кетси н ! М ол то п и л а- 
д и ган нарса! И ш к и л и б ... эр и н гга к у й м аяп сан м и ?!
Д и л н о р а б ат т ар ҳ ў н гр аб ю б о р д и . Ч о п ган ч а кўш н и х о н ага 
ки р и б кетди. А к а-си н ги л ҳ а й р о н л и к д а т е к қотд и лар.
- Б у н и н ги з эр и н и я х ш и к ў р ад и ! А ж р а т а м а н , д еб гу н о ҳ га
қолманг, яна!
- Э -э-э! - ж ахл б и л ан қў л с и л т а д и С аф ар ота. - Х оти н га 
и ш о н м а га н эр э р м и ? Б о л а с и н и х а р о м и д е б д и , б ач ч ағар ! Ў зи
ай тм о вд и , Т ургун ай тд и б о л ал и к ки либ.
- В о й , т а в б а -я , б у н ақ а т у ҳ м а т и ҳ а м б о р э к а н м и ? Қ у й и б
кўй ган ад аси -к у бу! В ой, и ф лос-ей!
- Б и р кун хам яш атм ай м ан ! Й и г л а с а й и гл ай в ер си н . Ш у н д о г 
аф и ф ан и б у л ғаб д и б у ярам ас! С а л қ о л са, б ў ғи б к ў яёзи б д и . Б ун и
ҳ ам Т у р гу н айтди .
А м м а ж им қолди.
- Э н д и , ака, ra n м унд ог! Д и л н о р ш у е р д а т у р авер си н ! Б и р 
и р и м и н и хам қи л и б к ў р ай л и к . А ж р а т и ш қ о ч м а с . И с т ас а н ги з 
ю к и н и ҳ ам о б к ел и б олинг!
О т а и н д ам ад и , б и роз ю м ш аб:
- Б и л г а н и н г н и қи л ! А м м о ч а т о ғ и ч и қ с а , ў з и н г ж у в о б
ки ласан ! - д еб ю зи н и т ер с б у р д и чол.
А м м а и н д ам ад и . Т у р и ш га ч о гл ан д и .
-Д и л н о р ! - ж и ян и н и чаки рд и у. - Э р тага б ар в ак тр о к о т л ан и б
тур! Б и р ж о й га б о р и б келам и з...
203

---

У й с о ҳ и б а с и й ў қ , б у л а р т о з а я й р а ш я п т и . Б и р ч е к к а -
с и М а р д о н а л к а ш л а р н и э р г а ш т и р и б к е л с а , м а н а в и л а р г а
ў хш аган п аш ш ах ў р д ал ар к ў п аяв ер ар экан... Я н а д ен г, б у кети 
кў р и н м аётган « о т -о т» л ар д ан к е й и н алб атта б и р м у ш тл аш у вм и , 
ж ан ж а л м и б ў л а д и . Н и м а р с а л а р б у заҳ а р н и ю ти б , с е м и р г а н и
сем и рган . О тин аёл ҳам ш у л а р га кў ш и л и б , ж азав ага т у ш я п т и - 
ми?! Т ав б а-ей , ки м эд и -ю , ким бўлди?! Ш ун дай кезлари ў зи га 
кели б , бир б у р ч а к к а б и қи н ади , кул б осган онгин и т и тк и л ай д и . 
Ў тм и ш и д ан б и рон к а л и м а колганм и кин ?! «Л о илоҳа, ло илоҳа...» 
Буни и л гар и ҳ а м эсл ар д и , я х ш и ям к и ш уни б ў л са-д а ун у тм ай д и . 
М анаии нд ай в а зи я т д а бу кам эм ас. А лбатта, у б у лар д ан узи ли б
кетиш .чи истайд и. Қ )'ту л и б к етгап н и н г бирон йўли б о р м и к и н ? 
Б ў л и ш и керак. Қ ан д ай д и р қон ун б о р / ир... Қ он ун лар ф акат д унё- 
вий о л ам д а б у ли ш и н и у қайдан ҳам б л л си н . Я ш аш н и ў ш а ер д а 
ў рган и ш керак эди, асли. О д ам б у ёқка ў тгач , ў зи га ўзи ёрдам
б ер а олади ва б о ш к а ҳ еч ки м ... Б улар... суврати каери б и л ан д и р
о д ам н и эсл атса-д а, од ам эм ас ул ар . А ёл н и м аси б и л ан д и р улар- 
д ан у ст у н л и ги н и ан глард и . Ў ш а... б еб аҳ о б о й л и ги ўзи би лан ...
Ч ақи н таъ си р и д а бу м аҳ л у қ л ар пар ч алан и б к етган и н и кўрд и 
неча бор. Л ек и н у ўзгар м ад и . Ҳ атто бир caj)ap олов ш ар ую р- 
м аси га ту ш д и -ю , ву ж у д и «ло п » этиб ёнди. Ў ш а н д а д о и м айтиб
горгаи кали м ан и эслади: «Л о и лоҳа». Ў ш а у ю р м ага яна ту ш сам и . 
б о ш к а м ар ҳ у м л ар га ў х ш аб , гуноҳу савоб и ш лари аж р и н и олиб 
ётард и , ҳ ам м ад ай ...
Н егадир буг>'н ан авилар безовта. Гарчи ич ки ли кб озли к авж и- 
д а эса-да, ним арсалар яй раш ў р н и га б урчакд а би қи н и б ётиш ибди. 
Б аъ зи л ар и ҳ атто ғу в в а уч и б кетд и -я! Б и р ни м а б ў лад и ган бўлса, 
б у лар сезги рки , д ар р о в б илади .
Я р и м т у н д а ёк и т о н г г а я қ и н м и к и н ... Т у л к и к ў з а л в а с т и
б о ш к алар н и и л аш ти р и б , т а ш қ а р и г а ч и кд и . Б у л а р н и н г кай ф и - 
я ти н и б и л и б б ў л м а с д и . Ҳ а р а к а т л а р и к е с к и н , м у ш у к л а р д а й
в ағи л л аш ад и . К ў зл а р и ва қ ў л л а р и б и л ан т а ъ с и р ў т к а зи ш а д и . 
Н и го ҳ л ар и ў тки р, қараб қ ў рқ аси з...
Т аш қарига чикдилару, л еки н учи ш м ад и . Бир пайт қандайдир 
б етон а уй и ч и д а п ай д о б ўли б қо л и ш д и . У ларга қў ш и л и б , а ё л ҳам
ў ш а у й д а кўрди ўзи н и . Бу ёқ к а қан дай кел и ш ган и н и т у ш у н о л - 
м асд и ҳеч. « А н ав и уй ж о н г а т е г и б , б у н и си га кўчдик, ш ек и лли ... 
- деб ў й лард и у, - эн д и ян а ж ан ж ал б ўларм и ки н ?»

---

А м м о ў й л аган и д ай б ўли б ч и қм ад и . У л ар астаги н а си рғали б , 
б и р к е к с а аёл ёт ган х о н а г а к и р и ш д и . И к к и т аси эш и к ён и да, 
б о ш к алар и х о н ага ш ар п ад ай у ч и б ў т и ш д и -д а, б и р н и м ан и кут- 
ган д ай қун и ш и б ўти р д и л ар . О т и н аёл эса ҳай р о н л и к д а воқеалар 
н и м а билан ту гаш и н и кутарди.
Д и в а н д а к ў р п а л а р г а ў р а н и б о л ган а м м а у х л а ё т г а н б ў л с а
ҳ а м , к ў н гл и н и м а н и д и р с е зи б , к ў з л а р и н и оч д и ва эш и к т а ги д а
с е р р а й и б т у р га н ға л ат и м а ҳ л у қ л а р н и к ў р и б , қ ў р қ и б к етд и . 
Қ ў р қ у в д а н т и л л а р и т а н г л а й и г а ё п и ш и б , ў ш а ё т и ш д а қ о тд и . 
Ю р аги т о м о ғ и г а т и к и л и б у р г а н и д а н н а ф а с е т и ш м а й к о л д и . У
у м р и б и н о б ў л и б б у н д а й и н б а д р ў й м а ҳ л у к л а р н и к ў р ган эм ас. 
Б ў й л а р и э ш и к д а й , б и р и с а р и қ с о ч , қ и й и қ к ў з, б у р н и у зу н , 
и к к и н ч и с и қ о п -қ о р а ж у н д о р , к о р о н г и д а у н и а ж р а т и ш қ и й и н
эд и . У л а р ж а ҳ л д о р , н и г о х л а р и д а т а х д и д б о р эд и . Н и м а д а н д и р
н о р о з и ... У л а р о ч и к -о й д и н а ё л д а н н и м а н и д и р т а л а б э т м о к д а
эд и л ар . Ҳ а, ан а ... т у л к и - к ў з к ў л л а р и н и о л д и н г а ч ў зи б , «вағ»
э т д и . Ш у н д а аё л к ў к р а г и г а л а р з о н д а й т о ш к е л и б т у ш г а н и
к аб и қ а т т и қ зар б с е з д и -ю , н а ф а с и қ и сд и . А н а в и л а р г а д а ҳ ш а т
и л а б а қ р а й и б , ж о н ҳ а л п и д а а й т и ш л о з и м б ў л г а н к а л и м а н и
э с л а м о қ қ а т и р и ш д и . К ў к си д а ю р а к п о т и р л ар , у с т и д а ги то ш эса 
н а ф а с о л и ш га қ ўй м ас. О х! Н и м а эд и , н и м а э д и ? « Б и с м и л л а ҳ и р
р о х м а н и р р о ҳ и й м !» - з ў р -б а з ў р к а л и м а қ а й т а р д и у.
Б и лъак с... ан ави л ар й ў қ о л м ад и . Н и го х и ў тки р, б его н а д у н ё 
ваки лл ар и ... У эса ож и з... қ ў л и д ан ҳеч ни м а кел м асл и ги ҳ ам аён 
б ў л д и . Бир м у д д ат б и р -б и р л ар и га с а с с и з т и к и л и б т у р и ш д и ... 
К ейи н ан ави лар хи ралан и б й ў к о л д и , худ ди туш каби. К ўк раги н и
б осган «тош » хам қў й и б ю б орд и . У ен ги л наф ас олди ва ил к 
м ар та ўлиш осон экан д еб ў й л ад и . О ч и ғи , у л ар ки м л и ги н и , у н ­
д ан ни м а и стаётган л ар и н и т а х м и н а н б и л ар д и . Ж и ян и Д и л н о р а 
ту ф айл и... У й эгалари м и ёки ў ш а у й г а ин курган ал васти л ар м и , 
и ш қи л и б , б и р б ало булар... Б ек ор аралаш д и ш у иш га, акли етм а- 
ган н арсага бурун суки б ни м а қ и л ар д и ? Д у о кор к и лм аса, кандай 
о ф ат эк ан -а булар?! Қ ў р к у ви х ал и б о си л м аган , ш у б оис илкис 
эр тан ги реж ал ар и д ан воз кеч и б ю б о р ги с и к елд и ... Б о л ал ар и га 
иш о р т ги р и б ни м а қи лади. У н га б и р н арса б ўлса, ш улар куяди- 
да! Б о ш қа т о м о н д ан , ан ав и л ар б е к о р г а к ел и ш м ад и у н и к и га... 
Б е к о р гат а х д и д қилиш мади! Д ем ак , кўрқиш аркан-да! Ш уни ф икр 
ки л д и -ю , ам м ан и н г д и л п ёр и ш и б кетди. А лб атта-д а, х у д о н и н г
205

---

о л д и д а ким б у л ар ? Х уд ога и ш он ган од ам у л ар д ан ч ўчи м асли ги
керак... Ш уни ў й л аб д а д и л л а н д и ва й ўлга отланди...
* * *
Уч киш и - дуогўй олим й и ги т би лан ам м а-ж и ян х о н ад о н га 
ети б к ел и ш ган и д а д ар в о за л ан г о ч и л и б ётарди. М ар д о н бу пайт- 
д а у ч -т ў р т та ҳ ам ш и ш ал ар и б и л ан гузар б о ш и д аги ч о й х о н ад а 
ўтирарди. Ҳ уш и ўзи д а бўлм аган м и . иш килиб, ш унд окки на д ар во ­
за теп аси д а турган калитни о л и б , ун и к улф лаш га хам эр и н ган д и .
Г а р ч и у й д а қ е ч з о ғ б ў л м а с а - д а , д а р п а р д а л а р ш а м о л
б ўлган д ай си л к и н и б , и ш к о п н и н г эш иги «ғи й й қ» этиб очилиб 
кетди. М ухам м адж он с е р га к т о р т д и . К алим а кайтарган кўйи сим- 
дан эгиб ясалган б и о р ам ка асбоб и н и ол ш. О дам «у л ар н и » оддий 
кўзлари би лан к ў р о л м ай д и . Л ек и н м анави асбоб «хи с қи лади». 
Н ом аълум к увват бор ж о й д а у чирил ia6 ай л ан и б кетади. У чта 
уйни шу кўй и б и р м а-б и р т е к ш и р и б чикди. А сли М у хам м адж он
уларни асб о б сч з хам сезард и . Б у н ак а во кеаларга дуч келавериб , 
кўзлари пи ш и б кетган.
Д и л н о р а д у о ў к и б , у й г а п у р к а ш у ч у н с у в т а й ё р л а д и , 
ер тўласи д ан и с и р и қ о л и б ч и кд и . Ў қи лад и ган н ар саларн и йигит- 
ни нг ол д и га т а х т қилиб ч и қ аётган эди, м еҳ м о н х о н ад аги чинни 
и д и ш лар зи л зи л а б ўлган д ай т у й к у с ш ақи рлаб кетди.
М ухам м адж он:
- Э ҳ т и ё т бўлинг! - д еб огох л ан ти р и б ҳам улгурм ади. И ш коп 
ичидан у ч и б чиккан п и ёла н ак Д и л н о р ан и н г оёги о ст и га келиб 
ту ш д и -ю , каре этиб син ди.
П и ёл ан и н г н ак и к к и га аж р а л га н и н и кў р и б Д и л н о р а то за 
кўркди . Д о д л а га н ч а х о н а д а н ко ч и б ч икди. А м м аси у н г а д ар - 
ров сув б ерд и . Ў зи к ўрк аётган б ўлса-д а, ж и ян и н и н г кўн гли ни 
кўтарди:
- Б ари би р т егм ад и к у -я, лек и н ... сен к и л аётган и н гн и сезга- 
ни га д о ғм ан -д а! Н и м а б у лар , ким б улар, б и лолм ай сан !
А м м о « ж и ян и м к ў р к ад и » д еб т у н ги во кеал ар н и гап и р и б
ўтирм ади .
Бу пай тд а хо н ад аги н и м ар сал ар б у р ч ак -б у р ч ак к а б и қи н и б
олиш ган , «катталар и » « қў л и н гд ан ним а келар к и н ?!» д еган д ай
ни го,\лари ила М у ҳ ам м ад ж о н н и н и ш он га ол и ш ган д и . К ўзлари 
х и р а й и лтирар. караш лари совук.
206

---

Й игит ҳ ам м аси ни сези б -би ли б гурибди. Бу ни го ҳ н и го ҳ э м а с, 
б ў ғзи га қ ад ал ган х ан ж ар ... н и м ар с а л а р н и н г к у ч и н и хўб кўрган .
...Ў ш а кезлари хотини ҳом иладор эди. Бир уй га чақиртириш ди. 
Х о н а ў р т аси д а ш у н д о қ пол ю з а с и д а кў л м ак су в п ай д о б ў лар д и . 
Ғ о й и б д ан ... Ҳ ар кун и пол ар т и б т о за л а н с а-д а , сув ч и қав ер ар д и . 
Г и л ам у к ў р п а ч а л а р й и ғи б т а ш л а н г а н д и . П о л н и к ў ч и р и б ҳам
кўри ш ди. С ув чиқиш и м ум кин бўлган ҳеч нарса йўқ... Ҳ ам м ан и н г 
б о ш и қотган . Х о н а яш аб б ў л м а й д и га н аҳ в о л га кел ган д и . Э н г 
ём о н и су вд ан пеш об ҳи д и а н қ и р д и . Ш у б оис б ад б ў й и га т у р и б
б ў л м а с д и . С у в т е к ш и р т и р и л д и , қ а р а н гк и , о д а м н и н г п е ш о б и
эм ас экан. У ч -тўрт ки ш и лаш и б р о са ўқи ш д и . Ў н кун м и, й и ги рм а 
кун д ега н д а сув ч иқм ай кўй ди . А м м о бу о р ад а М уҳ ам м ад ж о н
т у ғи л м аган б о ласи д ан ай ри лд и .
У л а р г у р у ҳ г а б ў л и н и о , т у н и б и л а н д у о ў қ и ш а р , ш у н ­
д ай кезл ар и х о т и н и у й д а ё л ғ и з қ олард и . Б и р ку н и н о гаҳ о н д а 
эш и к т ақ и л л аган . Х оти н и ч и қ и б қараса, ҳ о зи р ги н а кетган эри
М у х ам м ад ж о н ту р ган м и ш .
- О н а н г о ги р л аш и б қоли бд и . М а ш и н а т у т и б кетам из! - д е б ­
д и. Ч и н д ан ам , О й гу л н и н г он аси ё т и гл и к касал эди. К ели н беч о р а 
х аё л и қо ч и б , кар ах т бир аҳ в о л д а, б о ш и га рўм ол ў р а б д и -ю , уй ч и
к и й и м д а чиқи б кетавериб ди . О й гул М у ҳ ам м ад ж о н н и н г о рти д ан
қуви б ето лм асм и ш , ҳ ал и кет и ш ар м и ш , ҳ а л и к ет и ш ар м и ш , м а ­
ш и н а й ўли ч и қм асм и ш ... О й гу л ҳ ай р о н б ў лар м и ш . Г у за р б ош и
я к и н эд и -к у , д ер м и ш . Ч о р -а гр о ф зи м и с то н , ой х ам ч и к м аган
т у н м и ш . Ю р аги га қўркув к и р и б , « б и см и л л о х » д еб д и . Б у н д о қ
ў зи га кели б караса, бий д ал ада я к к а -ёл ги з т у р ган м и ш ... Ў ш ан д а 
х о т и н и ҳ у ш и д ан кети б қолган. Б и р м и роб т у н д а су в қў й ган и
ч и қ и б , б у н и н г ж о н и ф о й д ага қолд и -я! Л ек и н ш у во қ еа т у ф ай л и
О й гу л г у м о н а с и д а н а й р и л д и . Ў ш а н д а н б ер и М у х а м м а д ж о н
б у н а к а и ш л ар га кўл у р м а й м а н эн д и , д е б ў зи га сў з б ер ган д и . 
Б и р о қ од ам л ар қ ўй и ш м ади . Й и гл аб кели ш са, «й ўқ» д её л м а й д и - 
д а . Я х ш и к у н и д а н к е л а д и м и у л у с , б о ш и г а м у с и б а т т у ш и б
келади-да! С ў раган н и н г бир ю зи, «й ўқ» д еган н и н г икки ю зи кора 
б ўларм и ш . К ў зл ар и н ги зга и н ти зо р қараб , « у й и м т ў п о л о н , кўчада 
ҳам яш аш га тайёрм ан!» деб йи ғласа, н и м ақ и л аси з... Б ун ақа нарса 
ё м о н , асаб н и о б д о н қақ ш атад и ... У й д а ги ҳ а м м а ж аҳ л д о р бўли б, 
б и р и -б и р и г а т а ш л а н а в е р а д и . У й д а н ф а й з-б а р а к а к е т а д и . Ш у 
си н гар и ам м а х ам й и гл аб келд и ҳ у зу р и га! « Ж и ян и м эри би лан
аж р аш я п т и , бир қо р ак ў з т и р и к ети м б ў ляп ти !» , - д ед и .
207

---

М уҳ ам м ад ж о н бу м аҳ л у қ о т н и -к у об дон ўрган д и . М уҳим и , 
қўрқм аслик керак улардан . Қ ўрқкани нгизни с е зсаб ас, д аф қилиб, 
қувватин ги зни ч иқари б, си м и р ад и , сем и рса, килиғи ортади . Г ар­
чи ҳар ту р ли ваҳим али во к еал ар га дуч келган эса-д а, кўн и к и б
кетган , уларн и кўрса, қи лт этиб ки п р и к кокм айд и. У л ар га алам
ки лади-й е! Ш у н и н г у ч у н ҳам ҳ ал и ги н д ай ўч о л и ш ган ун д ан . 
Б ар и б и р у ў зг а р м а д и , қ о ч м а д и . М у ҳ а м м а д ж о н н и т а н и б ҳам
о л и ш ган д и р... Б еж и зд ан м и а м м а н и н г у й и га келгани буларн и н г!
М у х ам м ад ж о н б у ту н и р о д аси н и й и ғи б , в азм и н л и к би лан
Қ уръон о ятлари н и ў к и ш га т у ти н д и . Б у вазм и н ли кд а ҳ и л м л и к , 
си зм и -б и зм и , д еган д ай и н б и р қ атъ и ят ҳам м у ж ассам эд и к и , бу 
ў зи га и ш онгани дан. Ш у боис ҳ а м у н и н г кўн ги рокд ай овози чор- 
д ево р н и т у ти б , б утун х о н ан и н у р га ч ў лган ти рд и .
Н им арсалар кирган теш и ги д ан чи <олмай колди. Бош чикарса 
б ас, гувва ёнади. Қ и роат авж та ч и қ қ а н л сайин хон а ёри ш авер д и , 
ўртада олов сим лар пайдо бўлиб, чарсиллади, йи ги тн инг қўлидаги 
хи вч и н ҳам о л о в л ан и б , уни с и л к и га н и д а ғуви ллаб ҳ аво н и бир 
кесд и -ю , ўзин и й ў қ отган , сар о с и м а га т у ш и б . хонадан коч м окк а 
ш айланган н и м ар сал ар у с т и га т у ш и б , уларни м инг қирқим килди. 
Бирови куй ди , б и рови ёнди. Бу олов гарчи д у о лар б и р х о н ад а 
ўки лаётган эса-д а, у й га ёнғи н к етган и я н гл и ғ б о ш к а х о н ал ар га 
ҳам ў р л аб кира б о ш л ад и . И л о ҳ и й нур за б т этм аган ти р н о к д ай и н
ж ой қолм ад и . Т ал о тў п б о ш л а н д и к и ... А н а в и л а р в а ғи л л а ш и б , 
б и р -б и р и га д аф қи л и ш и б , к у й и б , п ар ч а-п у р ч а б ў ли б к етд и лар. 
А на... ки ём атни кў р и н г эн ди! Т у л к и ю з со в у қ ни гоҳи н и д у о х о н - 
га қадади. И ш коп ичидан қ ў л и га и л и н ган чинн и и д иш ни оли б
отди . И диш М у х ам м ад ж о н н и н г н ак п еш о н аси га у ч и б к ел д и -ю , 
ам м о тегм ай , гўё д ев о р га у р и л ган кўйи т ў к со н д ар а ж а б ур ч ак 
ясаб, п а с т г а т у ш д и . А нави м а х л у к норози вағи ллаб , ў ш а ў р т а д а
ни м а ки лари ни б и л м ай , гар ан гси б ту р ган отин аёл га ч ан г солд и . 
У н и н г пан аси га б и ки н и б , д ев о р д а н си р гал и б т а ш к а р и га чикди. 
А ёл б у н д о қ қараса, б о ш к а н и м ар сал ар хам ғу ви л л аш и б , уйд ан 
к о ч аётган д и л ар . А ёл х ам и н о н -и х т и ё р с и з ш у л а р га к ў ш и л и б , 
уч м о қ қ а м аҳкум эди.
У б илди ки, йигит д у о ў қ и ётган п ай тд а вуж уд и д а н и м алар- 
д и р ўзгарди . О н ги н и н г қат -к ат и д а, кар ах т ётган кал и м ал ар бир 
чай қалди . Э л ас-элас б ў лса-д а, д и л и г а т у ш д и . З ерок и , у л ар н и н г 
б ари у в ад а ф и к р , у в а д а с ў зл а р д а й и н т у ш у н и к с и з эд и ... А м м о
208

---

б у гн н а ҳам яхш и эк ан и н и у а н гл ад и . М ан ави м аҳлуқлар т ў р и га 
кўш и ли б, зу л у м о т кў й н и д а у ч и б б о р ар эк ан , ю р аги д а б и р у м и д
у й го н д и . А н а эн ди и л гар и ги в а қ т и д а н ан ч а хоти рж ам -ку! « М ен и
т и р и к кўм и ш ди!» д еб аю ҳан н ос сол ган л ар и , ўз уйи д еразалари н и
у р и б х ам м ан и б езд и р ган и -ч и ?! Н а с и б а ки зи н и « оли б кетам ан »
д еб қи стаб ... А н а с и зга д ў за х н и н г к ар о м ати ... Ў тд а куй и ш бе- 
ж и зг а эм ас экан!
У ў з х а ё л л а р и г а б е р и л и б ш у к ў й и у ч а р э к а н , у з о қ д а н
қар ғал ар м и . қ узғун лар галаси к ў р и н д и . Ш ер и к л ар и б езо в тал а- 
н и б қо л д и -к у ... У зо к д ан п аш ш ад ай к ў р и н аёт ган қу ш л ар лаҳ зад а 
каттар и б , к ар га т у с и га к и р га н и н и каранг.
« Ж а з и р а м а б о ш л а н и б қ о л д и - к у , қ а р ғ а қ а ё қ д а н п а й д о
б ў л д и ? !» - Ҳ ай р о н қо л и б ў й л а д и аёл. К ў н гл и ғаш л ан д и . Ў зи
ҳам , қ ағи л л аш и ҳам бир ё қ и м си з б ў лган , со ву қ л и к д ан д ал о л ат
б ер у в ч и б у п ар р ан д ан и о д а.л л ар у н ч а х у ш л а м а й д и . Я н а ҳ ам
каб р и ст о н л ар д а кўп у ч р ай д и б у. Ё қ и м си зл и ги б у н д ан эм асд и р
ҳ ар к ал ай ... Я на ҳам О л л о ҳ б и л гу в ч и д и р ... Ш у н д а лоп эти б б и р
во к еа ёд и га т у ш сам и ?! И л к и с х о т и р а с и ёри ш ган и д ан х у р сан д
ҳ а м бўлди.
Р о са ки ш қ атти қ к елган й и л эд и . Қ о р у с т -у с т ёғавер и б , йўл 
о ч и л ган ж о й л ар н и н г икки ёни б е л г а қад ар к ўтари ли б қ олган д и . 
О қ л и к қў й н и га ч ўм ган с у к у н атд а бир т а х д и д бор эди, б и л сан ги з. 
И сси к д ан -к у одам ўлм ас, л еки н аёз қах р и га ол са ём он бўларкан ... 
С у к у н а т к и , с о в у к д ан қ у ш л ар қ а м ч ағи л л а м а й қ ў й га н д и . Қ о р
кал и н ёғса, б у ш ў рли клар о в к ат т о п и б еёл м ай қо л ар к ан -д а, т ап - 
п а-т ап п а о с м о н д а н о к м узлаб т у ш а в е р а р экан . Т авб а-я, ў ш ан д а 
қ арған и н г яхлаб колгани ни б и р и н ч и кў р и ш и эди. Қ ар ға совукд ан
эм ас, оч қоли б ях л аган д и . Бу \ а м х у д о н и н г бир м аҳ л у к и , кел, 
ш у н га д о н -п о н б ер с а м , б и р е р и м к ам ай м ас, д еб ў й л а д и . А к- 
с и г а о л и б , с о в л и г и б и р ч и м х ў р , ч и м и р и л и к ч и қ с а -д а ! В о й , 
т а н н о зх о н -а! П ў ч о қн и қў й и га ю в и б б ер ган о д ам н и кач о н эш и т- 
ган си з?! К еп ак ар ал аш т и р и б , т у з со л а д и , ем ай д и . Т у м ш у ғи н и н г 
учи билан п ўчокн и искайди -ю , ч и р т бури лади -кетад и . О вқат ем ай 
қон и га т ащ н а қи лган ди -ей ! Ш у н д ан қолган лари н и ўзи сай ҳон ли к 
ясаб , п а р р а н д а л а р га а т ай л аб д а н т ў ғр а б -д а , с о ч и б к ў й д и . А в- 
в а л и г а га л а -га л а к а р ға у ч и б к е л с а м и ? ! Қ аги л л а б б и р -б и р и н и
ч ақ и р ад и яна. О д ам сал к ў п р о қ д о н -д у н йи ғса, д ар р о в кўздан
п ан а ки лад и . Б улар-ч и , ёк и м си з э с а -д а, қағи лл аш и б б и р о в -б и р о - 
ви н и ч ақ и р ад и . О ти н ў ш ан д а р о с а х а й р о н қ о л ган д и б у л а р н и н г
209

---

қи лиғига. Қ арғалард ан қо л ган -қ у тган и н и м у си ч а-ю , чу.мчуқлар 
б аҳам кўрди. О д ати ғалати д а б у лар н и н г. Н авб ати н и бш тганини 
кўри нг. С о ч и л ган н и н г ти м -т и р и ғи н и ҳ ам қ о л д и р и ш м аса-я! Бир 
чеккаси, ўзи н и б и р кўрсатиш у ч у н ҳам қи лган ди бу иш ни. Қиш
қ а т т и қ к ел и б , о т и н н и н г « қ а р ғ а б о қ а ё т га н и н и » ҳ а м м а б и л д и . 
Ў ш ан д а о д ам л ар о р аси д а « о ти н б еж и зга оти н б ў лм ай д и !» д еган
ra n тар қал д и . А ёл н и н г ф о й д аси га эд и -д а б у ! Ш ун да эш и ги га на- 
ж от излаб кел гу вч и л ар ҳам к ў п ай д и , м авл у д ў қ и ш га қам ў ш ан д а 
т а қ в и м г а қ ар аб б о р ад и ган б ў л га н д и . Х у д о н и н г м а р ҳ а м ат и н и
қаран г, б и рн и б ерсан г, ўн н и б ер ам ан , д еган . А лбатта, бу ети м ча- 
л ар и н и н г ризқи эдику-я, б ар и б и р ... ях ш и л и к яхш и! Р и зқи м и зн и
ҳ а қ т а о л о ш у тах л и т ер га со ч и б кўйибди. Ким ун и қан дай тер и б
ейди, ў зи га ҳавола...
К ўз о ч и б -ю м гу н ч а бир гал а карға б езо вта қағи лл аб . б у л а р ­
ни ў р аб олди . О тин ҳайрон . Е гу л и к и л и н ж и д а келган д есан ги з, 
б у л а р н и е б б ў л а р м и д и ? ! Н и м а р с а л а р н и н г ш а к л и б о р у ў зи
йўқ! Я н а ҳам қағи ллаб , чарх у р и ш и н и кўри нг... Б улар еб, улар 
қ у р у қ қ о л га н м и ? П о л а п о н и н и й ў к о тган м и к и н ? Б и ров-б и рови н и
чақиргандай, кўп ай и б кетяп ти м и ? Қ оп -қ ора, ёқ и м си з куш гурра- 
гурра атр о ф и н ги зд а у ч аверса, к у р к ар к ан си з. Н им а к ер ак ўзи бу- 
ларга... Вой, ҳаа! А н а қаранг... Б у л а р у н и ўраб оли ш яп ти -ку, қора 
ҳ алқа ясаб. Н и м ар сал ар у л а р г а д аф қ и л м о қ ч и м и ? Б ун и кўри нг, 
ан ави л ар т аш л ан ган и б и л ан к а р ға л а р ки л т этм ая п т и . В ой, бу 
куш м ан ави ж и н л ар н и кўрар экан -да! О д ам к ў р о л м ай д и , булар 
кўради. Н ега ун и ў р а б о л и ш ад и . У н и каёк ка уч и р и б кети ш яп ти ? 
А ллаби р ко р саҳр о си га оли б б о р и б т а ш л асал ар -а... Э нди ним а 
ки лад и? А н ави лар би лан ў т ган куни ҳам ҳолва б ў ли б қолади, 
ш екилли.
Қ ар ғал ар д о й р а ясаб а н ч а у ч и ш д и . У н гач а -к у . оти н аё л ­
н и н г б ў л а р и б ў л д и . К е й и н а ё л р у х и н и к ў р и к л а г а н д а й ў р а б
олиб, к аб ри стон га аста қўн ди лар. О ти н аёл бу ер л ар н и д ар р о в
тан и д и . Ж асад и шу ерга кўм и лган -ку! Қ аб р и н и кўри б, кўн гли 
б узи лди . Қ ар гал ар эса д ар ах т ш о х л а р и га кўн иб о л ган ч а. ора- 
си р а қаги ллаб , ун и б езо вта ку зат ар д и л ар . Т ўгри иш ки лд и км и , 
д еган дай . О тин аёл ш у н д аги н а ту ш у н д и н и м а х о д и са рўй б ерга- 
нини. У о зо д бўлган, ан ави л ар и зм и д ан к у т у л ган д и ва б у н и ўш а 
« ёки м си з» карғалари ам ал га о ш и р ган д м . А н и к р о ғи , у л ар н и н г 
рам зу ш ам о й и л и д а О л л о х н и н г у н г а ю б о р га н о м о н л и ги . ун га 
ки лган м еҳ р и б о н ч и л и ги эди б у.
210

---

А ёл қ а б р и га с и н ги б , ж а с а д и т е п а с и д а қ ў н и ш и б ў т и р д и . 
Н и м ал ар н и д и р ай ти б б ў зл ад и . К ў зл ар и д ан ёш эм ас, д у р у м ар- 
ж о н л а р о кд и . Бу ҳ а м х у р с а н д ч и л и к , ҳ ам ў к и н ч ё ш л а р и эд и . 
Й и ғ л а г а н и сай и н р у х с о р и ҳ а м ў з и ф о д а с и н и т о п д и , а с л и г а
к а й т д и . М а р х у м л а р д у н ё с и н и ш у н и н г у ч у н б е р г а н х у д о й - 
им, с а б о к бўлси н , д еб . Ч и н д ан ам од ам зод о ку к о р ан и гаф лат 
д у н ёси д а аж р ато л м ас экан . Б и рон иш м ан ф аати га т ў ғр и келса, 
ях п
1
и -ю , тўғри келм аса, ём он б ў л а р к а н м и ? Қ ачон н аф с эзгули к 
ва ё в у зл и к т ар о зи си б ў ли б д и . М ан ф аат ҳам н аф с эм асм и асли, 
у н и н г м адан и й кўри н и ш и ... Б ар и б и р ... у н и н г к и б р л ан и б ки лган 
и ш и н и ях ш и л и к к а й ў й и б д и л ар . Я х ш и л и к , ў з и см и б и л ан яхш и . 
У н га б о ш к а ч а ном қў й и б б ў л м а й д и , б ў л а к ч а т а ъ р и ф л а б хам 
б ў лм ас. К иб рлан и б қ и л д и н гм и , м ақ т ан и б м и , ач и н и б м и в а ҳ а т т о
м и н н а т билан ... ях ш и л и к б ар и б и р яхш и . А н а у н и н г м ев аси - у 
энди озод. У рози, ҳ ам м аси га рози! Қ и л м и ш л ар и га яр а ш а ж азо - 
си н и олеин, д ў зах д а куй син, ф акат ўзли ги д ан ай р и лм аси н , ф ақат 
д ал л и -д ев о н а бўли б, ж ах о л атд а қолм асин ... ф акат ш у... д и л и д а ги
т а р к этм аса б ас уни.
* * *
Р и со л ат оти н н и н г к ан ч ал ар х о т и р ж ам т о р тган и ў зи г а аён. 
Э н д и ҳ а м м а қато р и и б о д ат га б ер и л ад и . И л о ҳ и й м у си к ад ай ян- 
граётган бу ояти кари м ад ан сел бўлад и , вуж уд и н и роҳат, ҳ ал о ват 
ч у лғаб олади. Э й, х уд ой и м , д ў за х азоб и б у н д ай и н б ўлса, ж ан - 
н атд а ч ек ку вл и к ф ар о гат к ан дай эк ан -а, д еб ў й л ай д и . А л б атта, 
у д ў зах н и кўрм ад и хали, лек и н ... Ҳ и с қилди. П ичагина! Ш у хам 
д у н ё га т ати д и -я... Ё м он и ш лар қи л ган и у ч у н б и р ж азо эд и -д а 
бу! Б о л ал ар и м оч қ о л ад и , д еб қў р к к ан д и . О қ и б ат и бу б ўлд и. 
А й тади лар-ку, м ен и н г наф еи м б ал о д у р , ён ар ў т га со л о д у р деб!
Б ў л ган вокеаларн и б и р -б и р эслад и . А й н и кса, Н аси б а қй зига 
ачи нд и. А н ч а ки й н ад и уни . Қ и зи б о як и ш отадан эрта а й р и л ган и
етм аган д ай , онаси хам, мана, эга с и га т о п ш и р м а й кетди. Бош ф ар- 
зан д л ар и ои лали , б о л а-ч ак ал и , б у ги н а у н га б о ғл ан и б к о л ган д и . 
У с и з кан дай я ш аёт ган и й к и н ? А к а-о п ал ар и хаб ар о л я п ти м и к ан
у н д ан ? Ҳ ам м аси ў зи д ан о р т м ай д и . Қ излар - б и р о в н и н г хасм и. 
У н и кўр ган и к ел и ш ган д а х ам т и п и р ч и л а б ту р и ш ар д и . Ў ғ л и -
ки м сан , ф алончи! Х абар о л ган и вак т и ҳ ам ети ш м ас. Қ и зги н аси
ў з ё ғи га ўзи қ о ву р и л и б ў т и р и б д и м и к ан ? Қ а н и й д и , у зат ган и д а, 
хо ти р ж ам кетарди -я?!
211

---

Л ек и н у б и л ад и ҳ ам м аси н и . Қ изи И см о и л исм ли м у ҳ ан д и с 
й и ги тга турм з'ш га ч и қи ш и н и , қ и з ва ўғил ф ар зан д кўри б , б ахтли
я ш аш и н и б и лади . Қ ан д ай к и л и б б и л ад и , ў зи ҳ ай р о н . Б у н д ан
т аш қ ар и у ян а кўп н ар сал ар н и б и лад и , ан гл ай д и , ф акат айтиб
б е р о л м а й д и -д а ! Д и л и д а н с е з а д и . Б ў л а ж а к к у ё в и И с м о и л н и
кўрган ҳам . К ў р к ам , д и л к аш й и ги т. Б и р о и л ан и гу л латад и хали. 
Қ и зи га ж уд а м ун оси б . Ш у н ч а қ и й и н ч и ли к кўрди Н аси б аси ҳам , 
эн ди яй раси н ... у н д ан ўзи х аб ар оли б ту р ад и ...
Р и с о л а т о т и н к а б р и д а н с и р г а л и б ч и к д и -д а , ю л д у з л а р
ш ам алок дай п орлаб т у р ган с а м о д а п арвоз қи лди . А н ави лар си з, 
эр к и н ... Ш ам о л д а ҳ и л п и р а г а н ҳ а р и р м ато д ай п ар и л л аб учди. 
Қ алби б и р у й ғу н л и к н и ҳис этд и ш унд а. У ўз д ар в о зас и га кўниб, 
аста ичкари ўтди. А в в а л и г а ҳ о в л и с и н и ай л ан д и . Қ и й ғо с оч илган 
ати р гу л лар н и си й п ал ад и . М у ат тар и слари н и си м и р д и . Э м и ш ки , 
ати ргулдан ж ан н ат иф ори к ел ар экан. И лгарилари ичкари ки рол- 
май б езо вта кол ган уй га д ев о р о р аси д ан б ем ал о л си р гал и б ўтди. 
Н ега ки ролм ад и экан ўш анда. Қ и зл ар и сал о ват айтиб, Қ уръон ти- 
л о ват қи лиш иб, т ў с и қ қў й и ш ган м и кан . Қ уръон - кўргон б ўлад и, 
д еб б еж и з ай ти ш м ас экан-да!
О т и н ў з и я ш а г а н х о н а л а р н и б и р м а -б и р а й л а н и б ч и қ д и . 
Қ изининг даре сто ли д а ту р ган сурати ни кўриб т ў л и қ и б кетди. 
Қўллари билан сийпалади. К ей и н аста қизи ётган хонага кирди. 
Ч ў ч и ти б ю б о р м а с л и к керак . Б а л к и ю р а к о л д и р и б қў й ган д и р
шўрлик. Н асиба катта невараси Г улнора билан ухлаётганини кўриб, 
ш одланди. Ш укр, болалари кенж асини таш лаб кўйиш мабди! «Бо- 
ш инг тош дан бўлсин, уйингдан бахт арим асин, илойим!»
Қ и з л а р у й қ у д а б ў л с а л а р ҳ а м , л а т и ф т а н а л а р и б у е р д а
эм асди. У лар қайси бир о л а м л а р га сай р ки л и б к ети ш ган , чоғи. 
Қ ай ти ш л ар и н и кути ш га тў ғр и келди.
/\н а , Н аси б ан и н г ўзи хам кели б колди. Э ш и к д ан си рғали б
ки рди -ю , о н аси н и кўри б қу во н и б кетди.
- О йиж он! О й и ж о н и м ... С и зн и ҳам кўрар кун б о р экан-ку! 
С о ги н и б кетдим ... - Н аси б а ҳ е ч қ ай и қ м ай ў зи н и у н и н г б агр и га 
отди.
- Т узалиб кетдингизм и эн д и ?
- М ен яхш и м ан , б олам . Ў з и н г қ и й н ал м аяп сан м и ?
Н аси б а о н аси га караб тў й м асд и .
- Ч и р о й л и б ў ли б кетган и н ги зн и ! Ж уда кў р ги м келаётган ди . 
А нави қ и зл ар и н ги зу р и ш ав ер и б безор ки лиш ди. А й т и н гу л а р и н -
212

---

гизга! М ени ҳеч ту ш у н и ш м ая п т и . У л ар н и н г оиласи , бола-ч ақаси
б ор, м ен и н г к им им бор, ойи! Н ега м ен и т а ш л а б к е т д и н ги з? О йи, 
ки м л ар га и ш он и б к ет д и н ги з, м ен и ! - Н аси б а й и гл аб ю б орд и . 
Ў к си б -ў кси б йи ғлади.
- И и ғ л а м а , болам ! Ҳ али х ам м аси д ан бахтли б ў ли б кетасан . 
У л а р га ай там ан , - оти н ш у н д ай д е я ки зи н и б агр и га б осд и . И кк и
ю зи д ан ўпи б, кет и ш га чоглан д и .
- О й и , кетманг. М ени таш л аб кетманг! С и зси з н и м а қи лам ан ? 
- қизи ян а й и гл аш га туш д и .
- Бун ақа килсанг, кетолм айм ан-да, ж оним кизим . Х абар олиб 
т у р ам ан д ед и м -к у , яна келам ан, ҳал и ...
А ёл ш у н д ай д ея м а н з и л и г а йўл о л д и . Қ и зи э с а т у ш и д а
ал аҳлаб , х ам он й и гл ар д и . Ш у н д ан м и , Р и со л ат о т и н н и н г кўн гли
гаш лан д и . Л е к и н у н д ан у зи л и б к ети ш га ў зи д а куч то п д и . А н а­
ви лар би лан ю ри б , и род аси то б л ан ган кўри н ад и . Бир ём о н н и н г 
ҳам яхш и то м о н и б ўлад и , д ей д и л ар -к у !
О см он га кети ш и о л ди дан ҳ а м м а ф арзан длари би лан ви д ола- 
ш ади хали. Н аси б ан и н г хам о л д и га келар... Б ош и д а қи й и н чи ли к 
к ў р ган од ам кей ин ях ш и б ў ли б к етар экан . Э , д унё! И л о й и м
ш у н д ай бўлси н-да! А н ави и л гар и ги рай ком с е к р ет ар и н и н г ўғли
Ш ерзодни айтин г. О таси н и н г эрк атой и эди. Л и б о си н и н г рангига 
караб м аш и н а м и н ард и . Э н д и -ч и ?! Х у д о н и н г р аҳм и келсин -а! 
О т аси н и н г д ав р и д а бир к а с б н и н г б о ш и д ан т у т м а га н экан-да! 
Н а бир х у н ари бор, на м у о м ал аси . Х о ти н и н и н г хам т и л и етти 
к а р и ч . « М ен и х и с о б и м г а я ш а я п с а н !» д е б к ў з и н и о ч и р м а д и . 
Қ ай н отаси н и н г д авр и д а-к у , ф ало н ч и н и н г кели н и м ан , д еб атроф - 
д аги лар н и о ё қ у ч и д а кўрсатарди . К ей и н -ч и , заҳ р и н и эр и га сочди. 
Б ор б у д и н и сотиб б ўли ш д и . Б и р ти р и к ч и л и к қи ли ш к ерак -ку, 
ахир! А м м о ёти б еган га т о г ч и д ам ай д и , д ей д и л ар . Х о т и н н и н г 
д а с т и д а н бу и ч к и л и к к а б е р и л д и , о х и р и П о ш ш а х о н э р н и х ам
х а й д а б қ у т и л д и . Ў л и м и д а н и л г а р и Ш е р з о д н и б и р и с к и р т , 
и ч к и л и к б о з а ё л л а р б и л а н ҳ а м ш и ш а б ў л и б ю р г а н и н и к ў р и б
и ч и у з и л г а н д и . Т у ф л и с и га гард қў н м аган й и ги тн и н г кек сай - 
ган и д а қават-қават п ай п о к к и й и б , т а ги га картон б о гл аб ю р ган и
Хаммани зил кетказди. П еш он адан бу! Ш у н и н г уч ун б уёги бутун 
б ў л си н экан. Б ах ти б у ту н б ў л си н , д ей д и эскилар. Ш у к р , б о л а ­
л ар и хам м ае и ў зи га тў қ . Қ и зл ар и га хам ҳ у н ар ў р гатд и , ўқи тд и . 
Ў зи ёш ги н а б ев а қо л ган и уч ун к и й н алд и . Ш у саб аб қи зл ар и га 
қ атт и қ қаради. М у стақ и л ки либ ў ст и р д и . « Ў зл ар и н гга п и ш и қ
213

---

б ў л сан ги з - б и р о в н и н г к ў л и га м ў л тай м ай си з!» - д ед и . Т ўғри
қ и л га н э к а н . Қ и з л а р и ҳ ам к а м б ў л м а д и -к у ! Б и р и ҳ и с о б ч и , 
би ри ти к у в ч и , м ан а ки ч и ги д5о<тир. Ҳ ам м аси эл ко р и га ярай д и . 
Ш у н д ан кўн гли тўқ. Ф акдт... ў з и қи й н алд и . О х и р ати ҳ ам ш у ­
н и н г к аср и га колди. Т и р и к ч и л и к то ш д ан қ атти қ л и ги н и кўрди. 
Б о л ал ар и к и ч и к л и ги д а ваҳ и м а б о си б кетарди -да! Э н д и ... о р тд а 
қолд и ҳам м аси . Б аъ зи д а б о ш қ а ч а йўл ту ти ш ҳам м у м к и н эд и - 
ку, д еб ў й л аб колади. 
Ўшанда 
б а ф у р ж а ў ти р и б ў й л а ш га и м кон
б ў л и б д и м и , д ей си з. П о л ап о н л ар и ч ағи лл аб ту р са... З и р ю гу р и б
кетарди . М ай л и , к ўргули ги б о р эк ан -д а... Ҳ ам м аси н и ту ш у н д и
эн д и ... х ат о л ар и н и ! Қ а б р и с то н д а ту н ги ибо д а т б о ш л а н га н д и . 
О тин аёл б о ш к а м ар х у м л ар каб и каб р б о ш и га б о р и б , о см о н га 
м аҳзун т и к и л га н ч а т е к котди. И лоҳи й м усика ян граётган д и . О хи- 
ратдан д ар а к б ер гу вч и бу куй д и л -д и л л а р и га си н ги б , вуж уд и н и
тў л кин л ар и и л а о к и за кетд и . Бу м ав ж у д и ят д ан , ти р и к л и к д а н -д а
у ст у н , ҳ о ки м б и р ҳ о л а т эди...
РИЗО ВА ТАСЛИМ ЙЎЛИ