«t a m a d d u n»


bet119/176
Sana07.11.2022
Hajmi
#861521
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   176
Bog'liq
Маънолар оламига сафар. (Алишер Навоий ғазалларига шарҳ). Комилов Н

Субх,и()ам бедору гирё'н пул, агар файз истасанг,
Ким сенинг уСщунгга хандон улмасун ногох, субх.
Разалнинг орифона мазмунн бу байтда яна хам очик- 
рок ифодаланган, субх илохий файз тимсоли эканини 
шоир уз тили билан баён этган. Бундай файзга тунла- 
рп бедор утириб, тоат-ибодат билан шутулланган. Плох 
ишкида куйган, уртанган дардли одамларгина эриша- 
дилар. Навоий даврида илохталаб дарвешлар, ориф со- 
лихлар дунё рохатидан воз кечиб, маънавият сиррини 
кашф этиш учун кечалари ухламай, зикр айтиб чикар, 
бутун вужудлари, калб-шуурларини шу максадга кара- 
1116
, сидкидилдан Мутлак рух сари интилардилар. На- 
тижада уларнинг кунгиллари равшанлашиб, завку су-


рур топар, зехнларида маърифат тонги ёришарди. Маъ- 
иавият олами оши клари Навоий васф этган хаки кий 
ошиклардир, улар шоирнинг идеал образлари, эзгулик 
фаришталари эди. Ш унинг учун у орифлар 
fohchhh
жону дилдан тар гиб этади, дейдики: агар илохий файз 
истасанг, эрта сахарда уйкуни тарк эт. Худо йулида 
бедор ва гирён булгин (байтда гирён ва хандон — йиг- 
лаш ва кулиш сузлари зид куйилган), гафлатда ётма, 
булмаса, файздан бенасиб коласан — тонг сенинг ахво- 
лингга кулади. Камолот истаган одам тонгдай уйгок, 
тонгдай пок булиши лозим.
Ва, нихоят, туккизинчн байт:
Эй Навоий, ул куёшпинг муждаи васлин бериб,
Килса иеткай шоми х,ажрим ме.\натии куто\ субх,.
Базалнииг бошидан бошлаб давом этиб келган шом
— тонг киёсий параллеллик мактаъга келиб якунлана- 
япти. Субхдан кейин куёш чикиши ва туннинг чеки- 
ииши мукаррар. Лекин Алишер Навоий назарда гутган 
тонг илохий тажалли сафоси булганлиги сабабли куёш 
хам пири муршид калби ёки мутлак Рухнинг манбаи 
тимсолидир. Тонг эса шу манба — нур чашмасининг 
даракчиси. О ш ик йуловчи хижрон туни, яъни дуиёвий 
талаблар, илохиётдан узокдаштирувчи ишлар — зулм- 
лар зулумоти кийногидан кейин, нихоят, васл шод- 
монлиги имконини топади, кунгил даричаси ёр жамо­
лига караб очила бошлайди. Мактаъиинг зохирий маъ­
носи: «Эй Навоий, ул куёш, яъни ёр васлининг дара- 
гини етказиб, хижрон шоми азобини (мехнат — азоб 
дегани) кискартирса кошкийди».
Байтнинг орифона ботиний маъноси эса бундай: «Эй 
Навоий, вахдат нури жилоси — тонг Зоти мутлак (ёки 
комил инсон калби) манбаига етишиш хушхабариии 
етказиб. Илох ёдидан бегоналашув 
ки й н о ри
, касрат зу­
лумоти ичра чекаётган рухий пзтиробу азобларимни 
кискартирса нима булар экан». Ана шу тарика мазкур 
газалда Навоий илохий кечинмаларни реал инсоний
206


кечинмалар тарзида тасвирлайди. Зотан, орифларнинг 
тарикат даражаларини эгаллаш йулидаги интилиш — 
ёнишлари нега реал булмасин? Ахир бу оддий одам- 
ларнинг эмас, узларини рухан тайёрлаган, жуда катта 
вазифани буйинга олиб, факат маънавий маърифат сари 
утли ш авк билан интилган одамларнинг хар кандай 
дунёвий тушунчадан холи иокиза ишки эмасми?! LUv- 
нинг учун хам уларнинг калб кечинмаларн юксак ва 
олижанобдир. Ш у ш авк ва интилишни тор маънода 
тушуймаслигимиз керак. Бу Навоий каби буюк инсон- 
ларнинг дунё ва Плох орасида, дунёни севиш ва дунё 
кишиларидан задалик, дунё ишларидан кунгил узол- 
маслик ва дунёда булмаган идеалга богланиш, уни се- 
виш хислари орасидаги талпиниш-изланишлари, ру­
хий саргардонлик ва кийнокларнинг рамзи
!1
шеърий 
изхори эди.
°07


s f  
Л з х
____ 45-газал..
Jy
« Х а зо й и н ул -м ао н и й »н и н г би р и н чи девони — 
«Раройиб ус-сирар»га киритилган ва Алишер Навоий- 
да кам учрайдиган тахаллуссиз газаллардан бири 
(«Раройиб ус-сигар»да жами унта тахаллуссиз газал 
бор). Уш бу газал «Бадоеъ ул-бидоя» девонида хам мав- 
жуд. Демак, у шоирнинг ёшлик йилларида ёзилган. 
Разал етти байтдан иборат, лекин тахаллусли мактаъ 
булмагани сабабли якунловчи хулоса етишмаётгани 
сезилади. Асар мавзуи — ишки илохийни куйлаш, бу 
foh
гох мажозий ташбех — истиоралар, анъанавий об- 
разлар (парвона, булбул), гох тугридан-тугри тасавву- 
фий истилох — тамсиллар воситасида баён этилади. 
Кайд этиш жоизки, ишки илохийни тараннум этган 
ирфоний-маърифий мазмундаги газаллар Навоий де- 
вонларининг асосий кисмини ташкил этади, уларни 
эса бир неча гурухга булиш мумкин: 1) муножот газал­
лар; 2) Худо ва Пайгамбар мадхига багишланган (наът- 
хамд) газаллар; 3) ош икнинг ахволини тасвирловчи 
«шархи хол» газаллар; 4) фалсафий фикрларни ифода- 
ловчи газаллар.
Тилга олинган газалда ошикона кечинмалар шархи, 
ёр васфи хам, фалсафий мушохида-мукошифа хам бор. 
Демак, асар бирон-бир хис, бирон-бир муайян холатнн 
эмас, шоирнинг катта мавзу атрофидаги умумий та- 
саввур-тушунчалари, шунга мувофик ишкнинг инсон 
калбига утказадиган таъсири хакида зикр этади, иш к 
ва фано, тарикат йулининг жозибаси ва тахликаси шо- 
ирона талкин этилади. Ш у боис газал байтларини бе- 
восита узаро занжирий богланиш эмас, балки кофия, 
радиф, мавзу ва о\анг муштараклиги бирлаштириб ту- 
ради, мадх, васф, шархихол ва тасаввуфий маънолар 
бир узандаги окимга тушиб олган. Чунончи, матлаъда 
ошикнинг ишкдарди янгиланганидан хушнудлиги, ик­
кинчи байтда маъшука фирокида кийналиш, кинояли
208


хотирот, учинчи ва туртинчи байтларда ишкнинг куд- 
рати ва муъжизакорлиги хдкида мул о хаз а — мукояса, 
бешинчи байтда шох ва дарвешнинг иш кка муносаба- 
ти, олтинчи ва еттинчи байтларда булса илохиёт фай- 
зини топтан соликнинг лахзалик масрур туйгулари, ёр 
жамолига махлиёлиги тасвир этилади. Хуллас, ишк- 
нинг турли жихати, ошик инсоннинг холатлари ва шо- 
ирнинг уз мавзуига муносабати, карашлари акс этган. 
Умуман, Навоийда илохий иш к хар хил холатларга 
6 o f-
ланиб, хар бир газалда узгача бир тароват, янги-янги 
ибора-ифода, услубий тарзу равия билан куйланади. 
Ш у учун унинг газаллари бир-бирининг айнан такро- 
ри эмас, балки хар бири янги асар сифатида укувчига 
алохида завк багишлайди. Тасаввуфнинг хар бир мако- 
ми ва манзилларидаги рухий холат, бу манзилларни 
кашф этиш кийинчиликлари, Буюк Илохнинг хузури- 
га талпиниш, согинч ва кумсаш, маънавият неъмати- 
дан сархушлик, калби маърифатга гарк; Дуст дийдо- 
рига ташналик, ундан махрумлик дамларидаги изти- 
роб хар бир газалда турфа рангу оханг, суврату санъат - 
лар оркали такрор-такрор тараннум этилади. Бу газал- 
чиликда, айникса, орифона шеъриятда кабул килин- 
ган анъана булиб, шоирнинг узига хос махорати, нав- 
бунёдкорлиги шу анъана багрида камол топиб, кузга 
аёнлашарди. Буни меъморлик санъати билан киёсласа 
булади: Самарканду Бухоро, Ироку Нишопур, Балху 
Хирот меъморчилик ёдгорликларига каранг, уларнинг 
накшу нигори, кошинлари, тарху тароватида ухшаш- 
лик бор. Аммо хар бири яна узига хос салобат, хусну 
жозибага эга, хар бир меъморнинг «дастхати»ни аник 
хис этасиз. Ш сърият хам шу; катъий анъаналар андо- 
заси ичра беназир устакорлик, улуг салафлар даража- 
сига кутарилиш ва шу майдонда ихтиролар килиш, янги 
мул, янги оханглар топиб, элни койил колдириш. Анъ- 
анавий усул-равияда махорат курсатиш — бир м\тьжи- 
за, асрлар анъанасини енгиб шоирона ихтиролар килиш
— иккинчи, янада олийрок муъжиза. Навоийнинг хар
14 IS3


бир газалнда «эски мавзуни» янги рух, янги туй гу ва 
фикр билан янгидан янгратиш, газалнинг кадимий 
шаклидан фойдаланиб, шоирона муъжизалар курсатиш 
махорати намоён. Вокеан, тахлилга олган газалимиз 
хам «Эрур кунгилда сафо иш к тоза доги била» деб бош- 
ланади: ишкнинг кунгилда хар бир янгиланиши, тоза 
докгтар колдириши янги илхом ва завк олиб келади, 
янги шеърни бунёд этади. Ушбу газални байтма-байт 
шархлаб чиксак, айтилган фикрлар туларок ва аник- 
рок англашилади.
Биринчи байт (матлаъ):

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   176




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish