Т а Х, р и р хайъати: узбекистон республикаси фанлар академияси тарих институти «04 и к, жамият институти узбекистонга мадад фонди»



Download 2,53 Mb.
bet12/123
Sana22.02.2022
Hajmi2,53 Mb.
#80555
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   123
Bog'liq
karim shoniyozov

Милоддан олдинги II мингинчи йилларнинг охир- ларига келиб Тозабогёб ва Андроноволик кабилалар­нинг маданияти хозирги Узбекистон хУДУДИга кенг таркалади. Бу кабилаларга хос моддий маданият ёдгор- ликлари Фаргона водийсидан, Тошкент вохасидан, За­рафшон ва Кашкадарё вохаларидан хамда хозирги Сур- хондарё вилояти хУДУДларда хам топилган1.
Археологлар томонидан аникданган Урта Осиёнинг Марказий вилоятларидаги арехологик маданият, жез давридаги келгинди ёгоч дахмали ва Андроноволик Кабилаларнинг хамда кисман Олд Осиёдан келиб, туб ерли ахоли билан якинлашиб, кушилиб кетиши натижасида вужудга келган дейишимизга асос була олади.

Урта Осиёнинг Марказий худудларида халкдарнинг бир-бирлари билан якинлашиб, аралашиб бориш жа- раёнлари тугрисида антропологик материаллар хам гу- вох^ик беради.
Антропологик материаллардан аникданишича Урта Осиёда неолит даврида (милоддан олдинги V—III мин­гинчи йилларда) кдцимги европеоид ирк,ининг икки илк тури (типи): шимолий илк европеоид (протоевро- полик) ва жанубий европеоид (протоуртаерденгизлик) турлари мавжуд булган.
Жез даврига оид антропологик туркумдаги евро­пеоид ирки асосан хозирги K,03ofhctoh чулларида яшовчи кучманчи чорвадор халкдарга мансуб булган. Дехкончилик билан шугулланган илк Уртаер денгиз иркий типи эса Туркманистоннинг жанубида ва Мо- вароуннахрнинг жанубий минтакларида мавжуд булган1. Милоддан олдинги II мингинчи йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб хар иккала антропологик туркумнинг таркалиш чегараси Мовароуннахр ХУДУДИ- да бир мунча кенгаяди. Аммо уларнинг таркалиши бир хилда (бир текисда) булмаган.
Антропологик материаллардан аникланишича, хозирги Узбекистон заминининг жанубида яшовчи, кадимда дехкончилик билан кун курган ахоли Уртаер денгизининг шаркий кисмига хос европеоид иркий типига бевосита алокадор булган. Бу антропологик тур- кум жез даврида Туркманистоннинг жанубий, гарбий минтакаларида ва Тожикистоннинг хам бир канча ра- йонларига таркалган ва келиб чикиши билан (генетик жихатдан) Олд Осиё ахолиси билан бевосита боглик булган2. Бу фикр, юкорида келтирилган археологик маъ­лумотлар билан хам тасдикланади.
Фаргона водийсидаги Водил ва Тожикистоннинг жанубий районларидаги мозорлардан олинган айрим бош суякларидан Долихокран антропологик типидаги кишиларнинг яшаганлиги аникданади. Бу Тозабогёб ва Андроноволик кабилаларга хос тип булган. Бундан, ан­трополог олимлар Фаргона ва Тожикистоннинг жану- бий худуд ид а милоддан олдинги II мингинчи йиллар­да, Тозабогёб ва Андроноволик кабилаларнинг маълум гурухлари келиб урнашган булиши керак деб фараз киладилар. Келгинди кабилалар кадим-кадим даврлар- дан буён шу ерларда яшаб келган туб ерли ахоли би­лан аралашиб кетган.
Орол денгизининг жанубий районларидан олинган, жез даврига оид атнропологик маълумотлар, бу ерлар- даги туб ерли ахолининг типида ёгоч дахмали ва Анд­роноволик кабилаларнинг (жанубий иркига мансуб кабилаларнинг элементларини хам уз ичига олган холда) маданияти мавжуд булганлиги аникданади1.
Шундай килиб, жез даврига оид археологик ва ант­ропологик маълумотлар Урта Осиёнинг марказий к,ис- мидаги халк (хозирги Узбекистон ХУДУДИ \ам шуни ичида) шимолдан, шимоли-гарбдан ва жанубдан кел­ган кабилалар туб ерли ахоли билан аралашиш жараё­нида шаклланган десак хато булмас.
Урта Осиёнинг жез давридаги ахолисини кайси халк- ка тааллукди эканлиги (к,айси халкдан булганлиги) охи- ригача аникланган эмас. Бу масалада тадкикотчилар томонидан жуда куп фикр мулохазалар айтилган, бу- ларни тахлил килиш бизнинг вазифамизга кирмайди2. Аммо бу масалада ихтилофлар булишидан катьий на­зар, купчилик тадкикотчиларнинг фикрлари бир жой- дан чикиб, милоддан олдинги II мингинчи йилларда Урта Осиёда арий тилли (хиндиарий)3 кабилалар яша- ганлиги таъкидланади.
Арий тилли кабилалар жанубдаги буялган сопол маданияти (Анау маданияти)4 билан овчилар ва балик-

чилик хамда шимолий Европадаги чорвачилик-дех,- кончилик билан шугулланиб келган кабилаларнинг бир- бирлари билан я кин алокада булганликлари натижаси- да шаклланган1. Милоддан олдинги II мингинчи йил- ларнинг урталарида Тозабогёб маданияти билан маъ­лум булган кабилаларнинг Хоразмда пайдо булиши С. П. Толстовнинг тахминича хиндевропа, хиндиарий ёки эрон кабилаларининг шимоли-гарбдан бу улкага кели­ши билан бевосита ботик2.
Тахминан милоддан олдинги II мингинчи йиллар- нинг урталарида индоарий тилли кабилалар икки асо­сий тармокка: эрон тилли гурух ва хинд тилли кабила- ларга булинади3. Кейинги гурух доимо жануб томонга силжиб Афгонистон оркали Х,индистонга утиб кетади4. Бу кабилалар асосида кейинчалик мавжуд булган хинд тиллари ва лахжалари хосил булган. Арий тилли жамоа- дан ажралиб чиккан эрон тилли кабиллар Урта Осиёда ва унга туташган вилоятларда колган эдилар. Бу эрон кабилаларининг диалекти барча эрон тил оила- лардаги халклар тилига асос булган5. Шундай килиб, лингвистик маълумотлар, милоддан олдинги II мин­гинчи йилларда Урта Осиё ва унга туташган минтака­ларда эрон тилли кабилалар мавжуд эканлигидан да- лолат беради.
Кейинчалик (милоддан олдинги I мингинчи йил- ларнинг биринчи чоракларида) темирдан килинган мех- нат куроллари пайдо булиши билан Урта Осиёда сунъ- ий cyFopninra асосланган дехкончилик маданияти бир- мунча тараккий этади. Энг кадимги ёзма ёдгорликлар- дан бири булган Авестода (бу ёдгорликда милоддан олдинги VII—V асрларга оид маълумотлар мавжуд) бир канча тарихий вилоятлар эслатилади, шуларнинг ичи­да Маргиёна (Марв вохдсида), Парфия (Копеттогнинг шимолида), Хоразм (Амударёнинг куйи окимларида), Бактрия (Амударёнинг урта ва юкори окимларида) ви- лоятлари номлари учрайди1. Фаргона водийси хам уша даврларда маданияти тараккий этган минтакалардан булган. Юкоридаги вилоятларда яшовчи ахолининг асо­сий машгулоти утрок дехкончилик булган. Уларнинг хужалигида чорвачилик хам мухим урин эгаллаган.
Милодцан олдинги VII—VI асрларда утрок ахоли- нинг жамоа хаётида йирик узгаришлар руй беради; ибтидоий урутилик жамоаси емирилади; ахолининг дехкончилиги билан бир вактда хужалигининг бошка сохалари хам тараккий этишига кенг имконият туги- лади.
Утрок дехкончиликни тараккий этиб бориши билан ахолининг бир ерда доимо утрок булиб яшаши купайиб боради, мустахкам кургонлар, истехкомлар пайдо булади. Яшайдиган йирик кишлокдарда, шахарларда хунарманд- чилик (кулолчилик, темирчилик, тукимачилик ва бошка) ва савдо-сотик ривожлана боради. Ишлаб чика- ришнинг турли тармокдарининг (дехкончилик, хунар- мандчилик ва чорвачилик) махсулотларининг узаро алмаштириш (бозор оркали) тобора кучайиб бориши айрим патриархал оилаларнинг бойишига олиб келади; синфий тенгсизлик пайдо булади. Жамият бой ва кам- багал табакаларга ажралади. Уругчилик жамоасининг емирилиши (милодцан олдинги I — мингинчи йиллар­нинг биринчи ярмиларида) илк жамоалар, давлат- лар вужудга келади. Утрок ахоли сони тобора купайиб боради.
Урта Осиёнинг шимолида, шимоли-шаркида ва Хозирги Крзогистонда, милодцан олдинги I мингинчи йилларда бир канча чорвадор кучманчи кабилалари яшаган. Бу кабилаларнинг турган жойлари, утрок дех-

Кончилик билан шугулланувчи ах,олига я кин яйлов- ларда хам аникланган1. Кучманчи кабилаларнинг хужа- лигида чорвачилик мухим роль уйнаган. Улар уз махсу- лотларини (мол, жун, тери ва бошка) бозорга чика- риб, дехкончилик махсулотларига айирбошлаганлар.
Кучманчиларнинг ижтимоий тузуми куп вактлар- дан буён тадкик,отчиларнинг диккат марказида булиб келган булса хамки, лекин бу масалада ханузгача аник бир фикрга келинган эмас. Тарихчи, археолог ва эт- нограф-олимларнинг фикрларини хисобга олиб, кайд Килиш мумкинки, тарих фанининг отаси Геродот сак- массагет деб номлаган кучманчи кабилаларининг жа- моа тузуми (ибтидоий боскич емирилган бир даврда) Харбий демократия булган. Кдбилаларни кабила бош- ликлари (саркардалар) бошкарган, бир неча кабила­лар бирлашиб, йирик кабила иттифокига уюшиб, бун- га бош саркарда хукмронлик кдлган. Хокимият масла- хат мажлиси билан чегараланган. Маслахат мажлиси аъзолари саркардалар ва кабила зодагонларидан таш­кил топган булиб, кучли кабила иттифоклари боскин- чилик урушлар килиб, кучсиз кабилалар ва утрок ахоли яшайдиган вохаларга харбий юриш бошлаб, шу йул билан бойлик орттирганлар. Уларнинг мол-мулклари, манбалари ворисларига мерос булиб колган. Меросчи- лик хокимияти юзага келади.
Харбий демократия тузуми даврида патриархал кул- дорчилик мавжуд булган булиши керак. Аммо улар факат катта оилалар хужалигида фойдаланилган ёки бозорга чикариб дехкончилик ва хунармандчилик мах­сулотларига алмаштирилган. Бундан киёс кдлиб, уша даврларда ишлаб чикаришнинг асосий кучи куллар булмасдан балки жамоа аъзолари булган, десак хато булмас.
Юкоридаги маълумотларга асосланиб айтиш мум­кинки, харбий демократия тузуми даврида сак-маса- гетларнинг жамоа тузуми харбий демократик булиб, унда синфлар ва эксплуатация мавжуд булган, аммо давлат хали пайдо булмаган эди.
Уша даврлардаги, яъни илк темир даврларда (ми­лоддан олдинги VIII—III асрлар) Урта Осиё ахолиси- ни антропологик жихатдан Т. К. Ходжайов тахминан уч гурухга булган: 1. Урта ер денгизининг шаркай тармо- FHra мансуб долихомезокранли гурух,. Бу гурухга ман­суб ахоли асосан Урта Осиёнинг жанубий районларида тарк,алган; 2. Асосан Урта Осиёнинг шимолий район- лари, К,озогистон чуллари ва жанубий Сибир халклар и билан генетик жихатдан боглик, булган мезокефалли европеоид. Бу гурух; кишилари Орол денгизи як,инида, Каспий денгизининг шаркий районларида, Зарафшон вохасининг чул кисмида Тангритогда ва Олайда яша­ган булишлари керак; 3. Мезобрахикранли монголоид гурухвдаги кишилар жуда оз микдорда булиб, булар асосан Мовароуннахрнинг марказий кисмида, Урта Осиёнинг шимолий-гарбий ва шимолий-шаркий к,ис- мида жойлашган1.
Жуда катта кенгликда яшаган ахолининг хар икки (утрок, ва кучманчи) кисми хам эрон тилли к,ардош халклар булган, аммо маданият жихатдан улар бир- бирларидан батамом фарк, килганлар2.
Милоддан олдинги I мингинчи йилларнинг уртала­рида сугорма дехкончиликнинг ривожланиши билан Урта Осиёнинг марказий кисмида бир неча кулдорлик давлатлари вужуга келади: Маргиёна, С^диёна, Бак,т- рия, Хоразм ва бошк,алар йирик марказий шахарлар пайдо булади: Марв, Мароканда, Бактрия шулар жум- ласидандир.
Урта Осиёда мавжуд булган давлатларнинг асосий ахолиси дехкончилик килган. Уларнинг хужалигида Хунармандчилик ва чорвачилик хам мухим урин тут- ган. Сугорма дехкончилик Хоразмда, Аму ва Сирдарё­нинг дельта кисмида, Зарафшон ва Фаргона водий- ларида, Тошкент вохасида бирмунча тараккий этган булган3.
Урта Осиёнинг бепоён чулларида ва tof районлари­да, олдинги даврлардагидек антик даврларида хам кучманчи чорвадор кабилалар яшар эдилар. Улар хакида­ги энг кадимги маълумот Авестода учрайди. Бу кади- мий ёдгорликда «тур» ва «даной турлари» иборалари тилга олинади. Тур атамаси асарда зардуштийлик ди­нининг ашаддий душманларидан булган кучманчи каби­лалар каторида кайд килинган.

Авестонинг илк («Яшты») кием ид а «тур», «тез чопар отли турлар», «даной турлари» деб аталувчи этник ном- лар учрайди. В. В. Бартольд турларни Урта Осиёда яшовчи эрон тилида гапирувчи халкдар деб изох беради1. Эрон- шунос В.И. Абаев Авестода тилга олинган турларни Урта Осиё саклари билан, даной2 турларини эса Сирдарё буйларида яшовчи саклар билан тенглаштиради3.
Халклар х,ак,ида хакикатга як,инрок, маълумотлар ми- лодцан олдинги VI асрга оид к,адимги эрон-форс тил­ли манбаларда, хамда антик даврнинг тарихчи ва ге- ографлари — Геродот (милоддан олдинги V аср), Эроф (милоддан олдинги V аср охири — IV асрнинг бирин- чи чораги) ва бошк,аларда хам учрайди.
Кддимги эрон-форс тилли манбаларда сак ёки скиф этник номлари учрайди4. Бу этник номлар билан кдцим- ги эронликлар Урта Осиёнинг бепоён чулларида яша­ган кабилаларни айтганлар. Саклар асосан турт кабила уюшмасидан иборат булган. Буларнинг уч кисми, яъни хаумарка, тиграхауда ва тиайпо ро дарайа шакллари Персепол якинидаги Нахширустам дарасидаги кабр тошларининг ёзувларида учрайди5, туртинчиси эса «Суэднёнадан кейин, унинг нариги томонида» яшовчи саклар Персеполдаги хамда Экботанадаги ёзувларда хам акс эттирилган6.
Юкорида эслатилган кабилалар кадимги юнон та­рихчи ва географларига маълум булиб уларни скиф, сак ва массагет деб номлаганлар. Бу атамалар, Осиё китъасида, Каспий денгизидан то шимолий Хитойга- ча, Хиндистон чегараларидан то жанубий Сибиргача булган кенг худудца яшовчи барча этносларнинг йи- гинди номлари булган. Скиф, сак ва массагет деб кучманчи чорвадор кабилалардан ташкари Хоразмда яшовчи утрок ахолини, хамда Орол олди районлари­да, Сирдарёнинг куйи окимларида, орол ва боткоклик ерларда яшовчи, овчилик, баликчилик билан кун ке- чирган кабилаларга хам айтилган.
Урта Осиё худудида жойлашган кабилалар уюшма- си хакида олимлар аник бир фикрга келганларича йук. Бу масалада улар билан бахслашиб утирмасдан, укув- чига бу кабилалар хакида тасаввур хосил килиш учун йирик кабила уюшмаларини уларнинг милоддан ол­динги VI—IV асрларда яшаган хУДУДларини тахминан булса хам курсатиб утмокчимиз.
Урта Осиё хУДУДИДа яшаган йирик кабила уюшма- ларидан бири хаумаварга саклари булган. Булар асосан Урта Осиёнинг шимоли-шаркий кисмида жойлашган булган, хаумаварга сакларини одатда Геродотнинг амюргия скифлари1 билан тенглаштирадилар. Хаума­варга саклари Мургоб водийсида, Амударёнинг юкори окимларида, Олай ва Фаргона водийларида хамда Шар- кий^Туркистонда яшаган деб тахмин килинади2.
Йирик кабилалардан яна бири тиграхауда саклари (Чунгок калпокли саклар) булган. Бу кабила уюшма- сининг иккинчи номи (тиграхауда, юнончаси ортоко- рибандий) уларнинг бош кийимларига (чукки калпок кийганларига) нисбатан берилган. Доро I киддирган

Бех,истун битигида хам «Чунгок калпок кийувчи сак­лар» деб аник, курсатилган1. Уша Бехистун коясидаги расмда Доро I томонидан асирга олинган саклар сар- кардаси Скунха баланд чукди калпоги билан тасвир- ланган2. Геродотнинг асарларида хам шу калпок эсла- тилган. У «саклар скифлар бошларига тик, усти чунгок калпок кияр эдилар» деб ёзган эди3. Сузсиз бу ерда тарих фанининг отаси тиграхауда сакларини назарда тутган.
Антик давр тарихчилари тиграхауда сакларини мас- сагетлар билан хам тенглаштирганлар. Бу кабила бир- лиги милоддан олдинги VI—IV асрларда Барбий Осиё­нинг жуда. катта хУДУДИда: Амударёнинг куй и окимла- ридан хамда Сирдарёнинг урта ва куй и ок,имларидан то Орол денгизининг шимолигача булган бепоён чулла- рига кучиб юрганлар4. Уша даврларда массагет саклари йирик кабила уюшмаси булиб, таркибига бир неча кабила иттифоклари, жумладан дахлар, дербеклар, са- карауклар, апасиаклар, ассийлар (яти) ассиан, аугал- лар ва бошкалар кирган.
Тиайпарадарайа (денгиз оркасида, денгизнинг нари томонида)5 яшовчи саклар хам кадимги йирик кабила бирлашмаларидан хисобланган. Бу сакларнинг яшаган худудлари хам халигача мунозарали булсада, лекин купчилик тадкикотчилар уларни Европа скифлари би­лан тенглаштирадилар6. Тиайпдрадарайа саклари хам генетик (келиб чик,ишлари) жихатдан Каспий денги­зининг шимолида, Урал tof олди минтакдпарида яшов­чи массагет кабилаларидан булиши эхтимолдан узок, булмаса керак.
Сурдиёнадан кейин, унинг нариги томонида яшов­чи саклар кадимги эрон-форс тилли манбаларда кдйд кдпинишича, Осиё к,итъасидаги йирик сак кабила бир- лиги булган. Улар хакида антик давр тарихчи ва геог- рафларининг асарларида хам айрим маълумотлар уч­райди1.
Сугдиёнадан нарида яшовчи сакларнинг жойлаш­ган худуди хакдца олимлар томонидан жуда куп фикр- мулохазалар айтилган. Бир гурух олимлар бу скифлар- ни Сирдарёнинг шимолий минтакдларида яшовчи сак­лар (яксартилар) билан тенглаштирадилар2. Бизнингча хам бу фикр хакикатга якинрок булса керак. Антик давр тарихчи ва географлари бу сакларни хам «скиф» номи билан атаганлар. Шу билан бир вактда, уларни эронликлар «сак» (шак) дуб атаганликларидан хам ан­тик муаллифларининг хабари булган. Бу хакда Плиней Старший (милодий 23—97 йили) ёзган эди: «Форсий- лар уларни (скифларни, К. Ш.) узларига якин яшовчи кабилаларининг номи билан саклар деб атайдилар». Пто­лемей маълумотларида Сирдарё якинида унинг урта кисмларида яшовчи «Катта Яксарт» ёки «Кандар» деб хам аталган. Птолемейни кандар деб номлаган кабила кангарлар булиши мумкин.
Икки дарё (Аму ва Сирдарё) оралигида хам сак кабилаларининг катта кисми яшаган. Бу саклар хам

антропологик тузилиши, тили ва маданияти жщати- дан шаркий Европа, Сибир ва Козогистон чулларида яшовчи скифларга як,ин булиши керак. Барча саклар- нинг маданиятида умумийлик мавжуд булганлиги кддимги манбаларда хам акс этган. Масалан, Бехистун Кояларида тошга уйилиб ишланган расмларда Сугдиё- наликлар, Бакрияликлар ва Хоразмликларнинг кийим- бошлари, уруш куроллари тасвирланган булиб, улар бошка сакларникига ухшаб тасвирланган. Кддимги сугдиёналик ва хоразмликларнинг хам тиллари бир- бирларникига якин булган. Европа скифларнинг тили Хам шу тил туркумидаги халкдардан булганлиги тадки- Котчилар томонидан к,айд килинади1. Аммо хужалик жихатидан бу этник бирликлар бир-биридан фарк, кал­ган: этник уюшмалардан бири дехкончилик билан, ик- кинчиси — кучманчи чорвачилик билан, учинчиси — овчилик, баликчилик ва бошкалар билан шугулланиб келганлар.
Юкорида Хоразмда, С$тдиёнада ва Бактрияда ми- лодцан олдинги I мингинчи йилларнинг урталарида давлат вужудга келиб, улар Ахмонийлар сулоласининг тасарруфида булган деган эдик. Ана шу сиёсий тузум- лар даврида Урта Осиёда бир неча антик даврга хос элатлар вужудга келган: хоразмликлар, сугдийлар, бакт- рияликлар, фаргоналиклар элати шулар жумласидан. Дехкончилик таракий этиб бориши билан бу элатларда хужаликнинг бошка тармокутри хам (тукимачилик, ку- лолчилик, темирчилик ва бошк.) ривожланиб улар­нинг махсулотининг маълум кисми бозорга чикарил- ган. Бу махсулотларнинг талайгина кисмини кучманчи чорвадорлар харид кдлганлар ёки товарга-товар алма- шиб олганлар. Уз навбатида кучманчилар хам утрок ахолини чорва махсулотлари билан таъминлаб турган- лар. Шу тарика савдо-сотик хамкорлиги, утрок ахоли­нинг кишлок хужалигини, кучманчиларнинг эса чор- вачилигини яна хам тараккий этишини рагбатлантир- ган.
Марказий Осиё кенгликларида яшовчи кучманчи кабилалари хам мураккаб этник жараённи утаётган эди. Бир регионда ва унга туташган худудларда яшовчи каби­ла уюшмаларининг бир-бирлари билан якинлашиш ва этнос ичидаги кабилаларнинг кушилиб, аралашиб бор­ган жараёни мавжуд эди. Бу жараёнлар натижасида ха- умаварга, сакарака, тиграхауда сакларда ва бошка эт­ник (этнохудуд) тизими вужудга келади.
Дехкончилик билан шурулланувчи ахоли таъсирида кучманчи кабилаларнинг айрим гурухдари утроклаша- ди ва шу йусинда улар сон жихатидан тобора купайиб боради. Айни бир вактда (мил. олдинги I мингинчи йилларнинг урталарида) Урта Осиёнинг марказий мин- такаларида, жумладан Зарафшон водийсида Орол ден­гизининг жанубий-гарбий ва жанубий-шаркий кисми- да Тангритог ва Олайда мугулсимон антропологик тип­даги этник гурухлар пайдо булган1. Гурухлар асосан мурулсимон аралашмаси (Андроноволиклар) туб ерли ахоли хамда жанубдан олдинрок келиб урнашган Урта ер денгизини антропологик типи вужудга келган. Бу типдаги антропологик гурухлар Урта Осиёнинг Марка­зий вилоятларида мавжудлиги милоддан олдинги аср- нинг дхирларига оид материалларда аникрок куриш мумкин2.
Шундай килиб милоддан олдинги VI—IV асрларда- ги утрок ахоли ва кяманчи сак, массагет кабилалари Урта Осиё ахолисининг кейинги асрлардаги этник та- рак^иётига замин тайёрлаб беради.
Урта Осиёда Селевкийлар империяси (мил. олдинги 312—250) Юнон-Бактрия давлати (250—140 йиллари) вужудга келиши ерли ахолининг иктисодий ва мада­ний хаётини тубдан узгаришига сабаб булади. Аммо бу сиёсий тузумлар ерли ахолининг этник таркибига кат­та узгариш кирита олмаганлар. Бу даврларда Моваро- уннахрда ва унга туташ вилоятларда юнонларнинг ай­рим гурухлари" (асосан харбий хизматчилар, хунарманд- лар, савдогарлар, мусикачилар ва бошкалар) яшаб кол- ган. Аммо улар узок вакт ерли ахоли орасида булиб, аста-секин уларга аралашиб, тилларини ва хатто элат ношгарини хам унутиб юборганлар.
Урта Осиёга бостириб келган Искандар кушинлари (мил. олдинги 329—328 йиллар) билан юнон македо- нияликлардан ташкил топган селевкийлар сулоласи би­лан узлуксиз равишда олиб борилган курашлар нати­жасида тахминан милоддан олдинги III аср бош ид а K.3HF давлати вужудга келади. Кейинчалик Юнон-Бакт- рия давлати хамда кушни кучманчи кабилалар билан булган курашлар натижасида K^hf давлати яна хам мустахкамланади ва Урта Осиёда йирик империялар- дан бири каторида тилга олинади.
K,aHF давлатининг этник таркиби бир хилда булма­ган. Сирдарёнинг шимолида, Тошкент вохасида кангар кабилалари яшаган. Курама tof этакларида, Сирдарё­нинг юкори окимларида катарлар, камарлар ва бошка кабилалар жойлашган. Тангритог tof системасининг гар- бида, Сирдарё якинидаги чулларда сакараука, тохар, асий, апасшаклар^ аристейлар, авгаллар ва бошка каби­лалар, Сирдарё буйлаб обий скифлари (сув скифлари) яшаганлар. Бу кабилаларнинг ичида энг кучлиси ва етакчиси кангар кабилалари булган. Тилга олинган каби­лаларнинг купчилиги K,aHF давлати таркибида булган. Тобеликни хохламаган кабилалар ёки уларнинг маъ­лум кисми жойларини ташлаб, бошка ерларга кучиб кетган хам эдилар1.
Милоддан олдинги II—I, милодий,I—П-асрларда K.aHF давлатининг энг кучайган даври эди. Шу давр­ларда K,aHF давлатининг асосий ерларидан (Сирдарё­нинг урта окимларидан ташкари) унга яна бир канча бошка вилоятлар хам карашли эди. Бу вилоятларнинг купчилиги K,aHF давлати томонидан тобе этилган. К,а- димий хитой солномаларида кангарларга карашли бешта вилоят тилга олинади: Сусйе (Кеш—Шахрисабз), Фуму (Зарафшон водийсида, хозирги Каттакургон райони- да), Юни (Тошкент вилояти). Ги (Бухоро вохаси), Юегян (Урганч шахри ва вилояти). Булардан ташкари K,aHF давлати таркибида Кан, Ми, Уоа, Унагэ, Мука- би вилоятлар хам булганлиги манбаларда эслатилган2.
Бу вилоятларнинг аксари купчилиги Сувдиёнада жой­лашган булган. Милоддан олдинги II—I асрларда Орол денгизининг шимоли-шаркдца Янцай1 ва Янь ерлари х,ам кднгарлар томонидан тобе этилган эди. Шундок, кдииб, уша даврларда K,aHF давлати Урта Осиёда йи­рик К,анг империясига айланади.
Милоддан олдинги И-милодий I—IV асрларда к,ан- гарларнинг шимолий, шимолий-шаркий ва жанубий кушнилари юечжи-тохарлар, аклар, асианлар, хунлар, гарбида сак-массагетлар ва бир к,анча бошка кабила­лар булган. Сузсиз бу кабилалар бир тилда гапирувчи халклар булмаганлар; уларнинг бир кисми туркий тил­да (асосан хун, усун) сузловчи халклар булиб, бир канчалари эса кадимий эрон-форс, сугд, хоразм ва бошка хинд-европа тил туркумидаги халкдар булган- лар. Бу халклар асрлар давомида ёнма-ён яшаб доимо иктисодий ва маданий алокада булиб келганлар. Ана шу узаро якинлашувлар жараёнида утрок а\оли билан кучманчи кабилалар бир-бирлари билан аралашиб кет- ган. Кдбилавий курашлар ва ички низолар тобора усиб бориши натижасида олдинги кабила иттифокдари еми- рилиб, янги кабила иттифоклари ва сиёсий тузумлар вужудга келади.
Уз даврининг йирик ва кучли давлатларидан бири K,aHF (кангуй) давлати булганлиги хакида юкорида ran кетган эди. K^hf давлати чегарасида кадимий форс- эрон тилида сузловчи туб ерли халклар (саклар) Мар­казий Осиёда, Жанубий Сибирда ва Етгисувнинг ши- молий районларида яшовчи туркий тилда сузловчи к,абилалар билан аралашиши жараёни тобора ривожла- ниб боради. Худди шу хилдаги жараён кейинрок, Фар­гона ва Зарафшон вохасида хам юз берган.
Туркий тилни Марказий Осиёда кенг таркалишида Кадимги хун ва усун хамда улар таркибидаги барча туркийзабон кабилаларнинг хиссаса жуда катта булган албатта. Бу кабилалар таъсирида милоддан олдинги I— милодий I аср давомида утмишда шаркий эрон тил туркумидаги тургун халклар (саклар, массагетлар, cyF- дийлар, хоразмликлар ва бошкалар) ва кабилаларнинг маълум бир кисми тил жихатдан батамом турклашиб Хам кетганлар.
Хун, усун ва бошка туркий кабилаларнинг салмок- ли кисми Еттисув, Мовароуннахр ва Хоразм ерларида яшовчи ахоли, жумладан кангарлар билан алокада булиб келганлар. Ана шу этник, иктисодий ва маданий якинлашиш жараёнида, туб ерли этнос асосида тур­кий тилда гапирувчи янги этнос — кангар элати ву­жудга келади деган эдик олдинги бобда. Шу асрларда (милодцан олдинги I—милодий I асрларда) Сирдарё­нинг урта окимларида яшовчи халкнинг алохида этнос булиб шаклланиши учун асосий омиллар мавжуд эди: сиёсий тузум, иктисодий ва маданий хаёт бирлиги, умумий ХУДУД ва этник ном (кангар) вужудга келган эди. Аммо бу элат антик боскичда вужудга келган ва уз даврига хос сиёсий ва этник бирлик эди. K^hf давла­тининг емирилиши билан (милодий V аср ЗФталарида) унинг таркибидаги элат ва кабилалар таркалиб кетади, янги сиёсий ва этник бирликлар вужудга келади. ’
K,aHFap хокимиятига итоат килишни хохламаган кабилалар ёки уларнинг кисмлари уз яйловларидан кучиб, милоддан олдинги II аср урталарида Сугдиёна ва Бактрия ерларига бостириб кириб Юнон-Бактрия давлатини агдариб ташлайдилар. Страбоннинг маълу- мотларига Караганда Юнон-Бактрия давлатини агдар- ган кабилалар ассийлар (ассианлар), пассианлар, то- харлар, сакароукалар булган1. Рим тарихчиси Юстин (милодий II—III аср), Помпей Трогнинг (милоддан олдинги I аср) маълумотларига таяниб «Бактрия ва Сугдиёнани сакароук ва азианлар (ассианлар булиши керак)2 босиб оладилар деб ёзган эди».
Шу даврнинг тарихий вок,еалари кддимги хитой во- Кеанависларининг асарларида кенг ёритилган3. Хитой манбаларидан маълум булишича милоддан олдинги II асрнинг 70—60 йилларида Марказий Осиёда ва Жану­бий Сибирда яшовчи кабилалар хдракатга келадилар. Ордосда яшовчи хунлар Хитойнинг шимолий гарбида жойлашган юечжи кабил аларига катти к талофат етка- задилар. Юечжилар уз ерларини ташлаб Тангритог Fap- бига (Шаркий Туркистонга) кучиб утадилар. Бу худуд­да (Шаркий Туркистонда) эса шу вакгларда сак хи- тойча сэ кабилаларнинг катта бир кисми яшар эди. Юечжилар зарбасига бардош беролмаган саклар юрт- ларини ташлаб, кучиб, Афгонистон ва Хиндистон худудларига бориб урнашадилар.
Милоддан олдинги II асрнинг урталарида хунлар юечжиларга иккинчи маротаба каттик зарба беради- лар. Шундан кейин юечжининг катта бир кисми, хунларнинг таъкиби остида, милоддан олдинги 40— 30 йиллари жанубга, Бактрия худ уд и га бориб урна­шадилар.
Юнон тарихчилари ва географлари томонидан эс- латилган ассий, азиан ёки ассиан атамалари маълум бир халкнинг турлича талаффуз этилган номлари булган. Хитой солномаларида тилга олинган сэ (сак) этноси бир канча сак кабилаларининг (жумладан, ассий, са- кароук, ассианлар ва боищалар) уз ичига олган. Бош- Кача килиб айтганда ассий, сакараук ва бошка кабила­лар хам хитой манбаларида умумий бир ном — сэ деб аталгандир. Юечжи (юди)1 этносини тадкик,отчилар ан­тик муаллифларининг асарларида эслатилган тохарлар билан тенглаштиради2. Юечжиларни яна ассийлар (ас- лар), кейингиларини уз навбатида тохарлар билан \ам тенглаштирадилар3.
Юнон-Бактрия худуд и га кангарлар хам бостириб кирган эдилар. Булар сакароука ва ассийлар орк,асидан (милодцан олдинги II асрнинг урталарида) уларни таъ- к,иб килиб бориб Зарафшон ва Кдшкдцарё водийлари- ни эгаллайдилар.
Кднгарлар томонидан таъкиб килиб борилаётган сак- драуклар Сувдиёнани ташлаб, Амударёни кечиб, Маре вохаси оркали Хиндистоннинг шимоли-гарбидаги, хозирги Сеистон вилоятига бориб урнашадилар4. Шун- дан кейин икки азим дарё (Аму ва Сирдарё) оралиги­даги ерлар сиёсий жихатдан юечжилар (тохарлар) ва кангарлар уртасида булинади. Ассианлар хам бу ерлар- га келиб урнашган булсалар хамки, аммо улар сиёсий хаётга аралашмайдилар.
Тохарлар (юечжи) Амударёнинг чап томонидаги Бактрия худудидан ташкари шу дарёнинг унг томони­даги, хозирги Узбекистон ва Тожикистоннинг жану- бидаги минтакаларни хам эгаллаган эдилар. Бу вилоят­лар, милоддан олдинги II асрда Тохаристон деб ном- ланган1.
Бу ерларда (Тохаристонда) Тохарлар келгунга Кадар асосан утрок ахоли яшаган. Милоддан олдинги II асрнинг урталарида Тохаристонда булган Хитой сайёхи Чжан Цянь Даха (Тохаристон) ахолиси «асо­сан утрок хаёт кечирадилар, уларда уйлар ва шахар­лар мавжуд; урф-одатлари давонликларникига (фар- гоналикларникига) ухшаб кетади... халки мохир сав- догарлар». «Дахани ахолиси бир миллионга якин» деб

ёзган эди1. Албатта бу сон уша давр учун катта булиб, Тохаристон ахрлисини сон жщатдан куп булганлиги- дан далолат беради.
Бу вилоятларга тохарлар эгалик к,илгандан ке- йин, бир к,анча вактларга кадар улар узларини анъ­анавий хужаликлари — чорвачилик билан шугулла- надилар. Лекин вакт утиши билан, дех.к.он ахоли­нинг таъсирида, улар аста-секин утрокдашиб, туб ерли ах,олига аралашиб, уларга сингиб кетадилар. Шунга ухшаш жараён Мовароуннахрга келиб урнаш­ган ассийлар, кангарлар ва бошка этносларда хам мавжуд булган.
Милоддан олдинги II—I асрлар Кднг давлати тар­кибидаги кабилалар бир-бирлари билан якинлашиши, жипслашиши жараёни кечаётган эдилар. Ана шу жа­раён натижасида баъзи кучманчи кабилалар, ёки улар­нинг айрим кисмлари утрокдашиб кишлок ва шахар- ларда яшайдилар.
Милоддан олдинги II—I асрларда Сирдарё буйла- рида яшовчи кабилаларнинг тилида катта узгариш- лар руй берди. Шу вактларгача улар асосан шаркий эрон тил туркумидан бирида сущ тилида гапирар эдилар. Тахминан милоддан олдинги II мингинчи йил- ларнинг урталаридан бошлаб (балки ундан хам ол- динрокдир) кангарлар таркибига, кушни вилоятлар- дан келган, бир канча туркийзабон кабилалар кира- ди. Шундок килиб, милоддан олдинги II—I асрларда Сирдарё буйларида икки тил туркумидаги халклар шаркий эрон (сущий) ва туркий халкдар яшайдилар. Милоддан олдинги II милодий I асрларда Сирдарё­нинг урта кисмида ва унинг шимолидаги вилоятлар- да, бу ерларга келиб урнашган ва сущий тилли ахолининг турклашганлиги хисобига туркийзабон халкдар купчиликни ташкил этган.
Милоддан олдинги II аср урталарида усунлар Етги- сувни катга к,исмига эгалик килиб2, кангарларнинг ши- молидагк ён кУшинлари булиб колган эдилар. Айрим тадкикотчиларнинг фикрича хунлар туркийзабон халк-

лар булганлар1. К,ангарлар хунлар билан рак,обатлашиб келган булсалар хамки, (усун давлати ичидаги юз бер- ган узаро курашлар туфайли) уларнинг айрим гурух­лари уз элларидан ажралиб Сирдарё як,инидаги чулларга (K^hf хокимлари рухсати билан) келиб урнашган эди­лар. Масалан, милоддан олдинги I аср охири милодий

  1. аср бошларида усунлардан 80 минг киши келиб Сир­дарёнинг урта ок,имларидаги вилоятларга жойлашган эдилар2.

K^hf давлати худудига хунларнинг айрим гурухлари Хам келиб яшаганлар. Кднгарлар хунлар билан, милод­дан олдинги II асрлардаёк, хамдустлик ало^аларини урнатганлар3. Айни шу даврларда усунларларга к,арши урушаётган хунлар к,анрарларнинг ёрдамига мухтож булганлар4. Усунлар билан курашда икки давлат — K^hf ва Хун давлати якинлашиб, бир-бирларига ёрдам бе­риб келганлар.
Хунларнинг кангарлар хУДУДига келиб урнашиши милодий I—II асрларда бирмунча кучайган эди. Шу асрларда хунларнинг айрим гурухлари усунларни си- к,иб, Тангритогнинг гарбий к,исмини эгаллайдилар5.
Юкорида келтирилган далилларга асосланиб Сир­дарё буйларида яшовчи халкларнинг аксарий кисми

  1. II асрларда туркийзабон булиб, унинг асосини к,ан- Fap номи билан аталган янги этнос ташкил кдлган. Бу этнос эрон тилли (СуБД ва Хоразм тилида гапирувчи) халклар билан Сирдарё ёкаларига келиб урнашиб кал­ган туркийзабон гурухларнинг бир-бирлари билан ара- лашишлари натижасида вужудга келган. Хар иккала ма­даният сохибларининг (утрок,-дехкончилик билан шу­гулланиб келган ахоли билан кучманчи чорвадор к,аби- лаларнинг) маданияти кушилганлигини археологик ма- териаллар хам тасдикдайди1.

Кангар этноси Урта Осиёнинг марказий ХУДУДИ аж­додлари асрлар давомида крлдирган моддий ва маъна­вий маданиятининг (сурдийлар билан бир каторда) во- рислари хисобланади. Шунинг учун хам кангарлар ма­данияти билан сурдиёналиклар маданияти уртасида Хатто ташки киёфаси билан хам деярли фарк, булмаган. Айни шу даврда Урта Осиё водийларида яшовчи хар иккала халк,нинг (Сугдиёналар ва к,ангарларни) антро­пологик помир — Фаргона типи тулик, шаклланган булиши керак.
Урта Осиёнинг марказий минтакдларидаги ахоли­нинг фаолияти бир хилда булмаган. Ахолининг асосий к,исми милоддан олдинги II—I, милодий I—II асрлар утрок, дехкончилик билан, хунармандчилик ва савдо- сотик билан шугулланганлар.
Сайёх Чжан Цянь милоддан олдинги I аср урта­ларида Фаргона водийси (хитойча Давань)да булиб, бу водийда дехкончилик нихоятда тараккий этганли- гини таърифлаб ёзган эди: «Довонликлар утрок хаёт кечирадилар, улар дехкончилик билан шугулланиб шоли ва бугдой экадилар. Уларда узум мусалласи мул. Аргумоклар куп. Шахар ва кишлоклари бор. Даванда 70 катта ва кичик шахарлар мавжуд, ахолиси бир неча мингга етади2». Чжан Цяннинг маълумотларини, милоддан олдинги 206—250 йилга оид бошка хитой манбалари тулдиради. Бу манбаларда Давань ахолиси 60000 минг оила ёки 300000 минг киши курсатил­ган. «Давань вилоятининг хамма ерида мусаллас, узига тук, оилалар уни (мусалласини — К. III.) жуда куп микдорда тайёрлайдилар. Бу мусаллас бир неча йил- лар давомида бузилмасдан сакланади3» дейилади уша манбада.
Фаргона водийсида турклашиш жараёни милодцан олдинги I асрда бошланган булиши керак. Айни шу даврда Фаргона водийсига усун ва хун к,абилаларининг айрим гурухлари келиб урнашган эдилар. Бу этник гу­рухлар милодий I—IV асрлар давомида (Фаргона ХУДУ- дида) сон жихатдан бирмунча купайган1.
Тохаристонда дехкончилик маданияти юкори тарак­кий этганлигини юкорида таърифлаб утган эдик. Биз таърифлаган даврларда Зарафшон ва Хоразм вохалари Хам нуфузли минтакалардан хисобланган. Бу худудлар- да дехкончилик билан бир каторда савдо ишлари кенг тараккий этган булган. Чжан Цянь ахборотларидан маъ­лум булишича «Амударё (хитойча Гуй-шуа) буйлаб сав- до-сотик билан шугулланадиган кишилар яшайдилар. Улар куруклик ва сув оркали (Амударё суви оркали. К. Ш.) уз молларини бир неча минг лигача булган масофага етказиб борадилар2», деб ёзган эди, Чжан Цянь3. Унинг ахборотидан маълум булишича Моваро- уннахр ва Хоразм ахолиси савдо-сотик ишларини жуда кенг куламда олиб борганлар.
Тошкент вохасида яшовчи ахолининг маълум кис­ми дехкончилик билан шугулланган. Хитой солномала- рида келтирилган маълумотлар бу вохада яшовчи дех- конлар арпа, бугдой, нухат, шоли ва бошка донли экинлар етиштирганлар, дарахтзор ва узумзорлар булган, сут катиклар сероп булган4. Тошкент вохасида ва Сирдарёнинг урта окимларида жойлашган ахоли­нинг хужалигида дехкончилик билан бир каторда чор­вачилик хам кенг тараккий этган булган.
Хоразм ва Сугдиёнада яшовчи ахолининг хам асо­сий кисми шу даврларда (милоддан олдинги II—I аср­ларда) асосан эронзабон халкдар булганлар. Милоддан олдинги II асрнинг урталаридан бошлаб Сирдарё во- дийси ва Хоразм кангарлар тасарруфида булганлигини хисобга олиб, бу вилоятларда туркийзабон этнослар­нинг айрим гурухлари Тангритог этакларидан, Етти- сувдан келиб урнашган булиши эхтимолдан узок, булма- са керак.
Милодий I асрда Кднг давлатининг жанубида Ку- шон давлати вужудга келади. Милодий I-аср урталари­дан Сувдиёна худудини талай к,исмини кушонлар эгал- лайдилар. Хоразм хам шу даврларда Кушон давлати­нинг тасарруфида булган. Шундай кдгсиб, Кушон дав­лати уз даврининг энг йирик империяларидан бири булиб к,олади. Унинг таркибида юечжи-тохарлар, асий- лар, к,ангарларнинг айрим гурухлари, балки хун этник элементлари хам булган. u
Кейинги асрлар давомида (II—IV) хам Урта Осиё­нинг марказий вилоятларига Жанубий Сибирдан, Ет- тисувдан ва Шаркий Туркистондан айрим этнослар келиб жойлашганлар. Хион (хионий), кидарий, эфта- лий (абдал) этнослари шулар жумласидандир. Бу эт- носларни чик,иб келиши (этногенези) халигача аник,- лангани йук,. Бу этнослар хакдца тадкик,отчи олимлар уртасида жуда куплаб бири-иккинчисига чалкаштириб юборилган фикр-мулохазалар бор. Масалан, хионий- ларни эфталийларга ёки кидарийларга тенглаштирган, баъзан эса буни тескариси — эфталийларни хионий дейилган. Барча фикр-мулохазаларни хисобга олиб, тил- га олинган гурухларнинг этник тарихига к,иск,ача тухтаб, баъзи масалаларга уз муносабатларимизни билдирмок,- чимиз.
Хионийлар (хион)1 тарихий манбаларда милодий IV аср урталарида тилга олинган. Бейшида (VI аср) «Бир вакглар хунлар Суде (Сугд, Сугдиёна) х,окимини улди- риб Судени эгаллаган эдилар» деган ахборот берилади2. Шу манбада (Бейшида) айтилишича, бу вок,еани со- дир булгандан буён турт авлод утган3. Демак, юкорида- ги маълумотларга кура айни шу вактларда (милодий 350—356 йиллари) хионий (хун)лар. Сугдиёнани ва унинг марказий шахри Самарк,андни эгаллаганлар.
Япон олими Еноки \амда JI. Н. Гумилевнинг таъ- кидлашича, Сугдиёнани эгаллаган, Чин вок,еанавис- лари хун деб атаган этнос хионийлар булган4. Баъзи маълумотларга кура уларнинг юкоридаги фикрини \акдк,атга якин деб билишимиз мумкин. Айни шу вак,т- ларда аникроги 356 йили хионитлар саркардаси угли билан Сосонийлар подшоси Шопур II ни Амида (Су- рия) шахрини к,амал килишда, иттифокдош сифати- да, унга ёрдам берган1. Шу йилларда (350—356 й.) юкорида айтилганидек, хунлар-хионийлар Зарафшон вох,асини эгаллаган эдилар. Демак, хионийлар Амударё сох,илларига чикиб, Эрон Сосонийлари билан чегара- дош булиб колишган. Дастлабки йиллари хионийлар чегарада осойишталик саклаб Сосонийлар подшолари билан иттифокда булиб, кейинчалик (ГУ аср охири V аср бошларида) улар билан ракиблашиб келганлр. Хи­онитлар номи 500 йиллардан бошлаб Авестода, Бун- дахишнада (дунёни пайдо булиши хакидаги китоб), Айеткар Зареронда, («Зарерон хакида эсдалик» кито­бида) ва бир канча бошка адабиётларда Эрон сосо­нийлари ва хионийлар уртасидаги бетиним жанглар ифодаланган2. Масалан, «Зарерон хакида эсдалик» ки­тобида хионитлар подшоси Аржасп билан Эрон под­шоси Виштасп уртасидаги жанглар тасвирланган,
Келтирилган маълумотлардан JI. Н. Гумилевнинг Су- лини (Сущ, Сугдиёна) эгаллаган этнос хионлар булган

деган фикрига ишонч \осил к,илса булади. Лекин уни Зарафшон во^асини эгаллаган хун-хионлар Орол ден­гизининг шимолий минтакдларидан келган деган фик­рига кушилиш к,ийин. JI. Н. Гумилев уз фикрини асос- лаш макрадида Византиялик юнон тарихчиси Феофи- лант Симокатга ахборотига таянади.
Феофилакт Симокатта 563 йили «Океан як,инида аварлар ичида яшовчи кермихионлардан Константи- нополга элчилар келган»лигини баён этган эди1. Орол ва Каспий денгизларининг шимолида II—III асрларда Fap6 томон силжиб кетган хунлар (гунлар)нинг бир кдоми яшаган2. Хунлар билан бирга (уларнинг тарки­бида) бу ерларга авар (вар) ва кермихионлар (к,изил хионлар) х,ам келиб урнашган булган. Константино- полга элчи булиб борган кермихионлар Орол ва Кас­пий денгизларининг шимолида жойлашган хунлардан аникроги уларнинг бир гуру\и булмиш к,изил хион- лардан булиши керак. Агар JI. Н. Гумилевни айтганла- рига ишонсак, милодий IV асрларда Зарафшон^ вох,а- сини эгаллаган хионлар Орол денгизини шимолий мин- такдларидан келган булиб чикдди. Бундай булишига аку! бовар кдимайди. Уларга оркага к,айтишдан кура уша ердаги хунлар билан Волга буйларига ва Шимо­лий Кавказ минтак,аларига бориш кулайрок, эди3.
В. В. Бартольднинг тахмин кдлишича хионий этно- си юебан хунларидан ажралиб чикдан4. Бу фикрнинг кднчалик тугри эканлигига кафолат бериш цийин. Ле­кин хионийларни этник тарихи бевосита хунлар билан боглик, эканлиги э\тимолга як,ин булиши керак. Чунки хунларнинг кучиши билан бир вактда хионлар \ам куча- дилар, уларнинг бир к,исми гарбга силжиб, юкорида к,айд кдлинганидек, Орол денгизининг шимолий мин- так,аларига, иккинчи к,исми эса Сирдарё буйларига,
K,aHF давлати худудига келиб жойлашганлар5. Хунлар­нинг ор^асидан кучиб улгуролмаган гурухлари Жуото- рияда (Тарбагатийни х,ам уз ичига олган) к,олиб ало- )уэда этник уюшма ташкил этганлар. Бу этник уюшма ва уларнинг яшайдиган худудлари Юебан номини ол­ган. Юебанликлар 200 минг кишидан иборат булиб, урф-одатлари, тили Гаогуйларнинг (уйгурларники) би­лан бир хил булган дейилади чин солномаларида1.
Кангарлар худудига (милоддан олдинги II—I асрлар давомида) келиб урнашган хунлар ичида кизил хион- ларни хдм булиши эх,тимолдан \оли булмаса керак. Бу­ларнинг бир к;исми гарбга томон (Орол денгизининг шимолига) кетган булса, иккинчи бир кисми кангар­лар худудига, Сирдарёнинг урта окимларига якин ер- ларда яшаб K^hf давлатининг иктисодий ва сиёсий \аётига фаол катнашиб келган ва ни\оят кучайиб За­рафшон водийсини эгаллайдилар. V аср бошларидан улар Хуросон ерларига хужум бошлаб бир канча вило- ятларни босиб оладилар. Эрон Сосонийлари билан дустона муносабатда булиб келган хунлар эндиликда уларнинг ашаддий душманлари булиб коладилар. Со­сонийлар подшоси Варахран (418—438) хионийлар би­лан бетиним уруш олиб боради2. Марв якинидаги булган жангда хионийлар устидан галаба козонган Варахран Эрон билан хионийлар чегарасини Таликан (Марв би­лан Балх уртасидаги ша$ар) якини белгилайди. Хио­нийлар билан курашни Иездигард II (438—457) давом эттиради ва у хионитларнинг жуда куп кургонла- рини вайрон килади. Бахон ярим оролида жойлашган Чол шахрида утирган хионийлар подшосини кулга ту- шириб катл этади. Шундан кейин хионийлар жангга тайёрланадилар ва 454 йили булган жангда Йездигард кушинлари хионлар томонидан каттик талофат кура- ди3.
Хионийлар Юебан хунларининг энг жанговор ва илгор кабилаларидан булиши керак. Булар IV—V аср­лар давомида Эрон Сосонийлари билан бир неча ма- ротаба жанг килиб, уларнинг шимоли-шаркий вилоят- ларидан бир нечтасини талон-тарож килганлар. Уруш- ларда жуда куп фукароларидан ажраган ва х;окимиятни

кулга олишга интилган кардош кабила — эфталийлар билан келиша олмаган хионийлар Мовароуннахрнинг жанубий минтакаларига бориб урнашадилар. Аммо бу ерларда х^м улар тинч яшамайдилар. 460 йили хионий- ларнинг катта кисми Хиндистоннинг шимолий гарбий вилоятларига кучадилар. Уларнинг айрим гурухлари Мо- вароуннахрда колиб, эфталитлар билан аралашадилар ва кейинчалик утроклашиб, туб ерли а\олига кушилиб кетадилар. Шу уринда ук,тириб утиш жоизки, хионий­лар хакдда ёзган муаллифлар, аник маълумотларга эга булмаганлари туфайли бу этносни (хионийларни) ку- шонлар, туркийлар, эфталийлар, хаттоки кангарлар (кангуй) билан тенглаштирадилар, яъни улар билан бир халк Деб тушунтирадилар1.
Баъзи манбаларда кизил ва ок хион (хионит) ёки хуна атамалари учрайди2. Кддимги хунларда х,ам кизил хун ва ок хун этник номлари мавжуд булган. Рангли атамалар илк даврларда хун кабила иттифокига кирган кабилаларда (масалан туркешларда — сарик туркеш, кора туркеш, кипчокларда — ок кипчок, кора кип­чок, сарик кипчок, уйгурларда — сарик уйгур ва бош- калар) мавжуд булган. Демак, хунлар давридаги анъа- налар (этник номлар олдида рангли куш и мчан и були­ши) кейинги даврларда, жумладан хионийларда х;ам давом этган. Келтирилган маълумотларга асосланиб ай- тиш мумкинки, хионийлар утмишда хун кабилалари- дан булиб, икки йирик гурухга (канотга) кизил хион ва о к, хионга булинган. Бу хилда булиниш х,ам кадимги туркий кабилаларни унг ва сул канотларга булиниш анъаналари билан боглик, булиши э^тимолидан >;оли булмаса керак.
Кидорийлар (кдцарий) х,ак,ида аник, маълумотга эга эмасмиз. Аммо хитой вок,еанависларининг ахборотла- ридан тахмин килиб айтиш мумкинки, кидорийлар- нинг этник тарихи кичик юечжилар билан боглик були­ши керак.
Хитой вокеанависларининг маълумотларида айти- лишига Караганда, милоддан олдинги II аср урталари­да хунлардан талофат курган юечжиларнинг катга бир кисми даюечжилар (катта юечжилар) яшаб турган, Тангритог тогларининг шимоли-шаркидаги худудлари- ни ташлаб жанубга Даха (Тохаристон) ерларига бориб урнашадилар. Бу х,акда юкорида \ам гапирилган эди. Ана шу юечжилардан милодий I асрда Кушонлар су- лоласи вужудга келади1. Юечжиларнинг кадимги жой- ларида (Тарбагатай ва Шаркий Туркистонда) колган Кисми кичик юечжи деб номланган. Кичик юечжилар, кушни жужанлардан куп изтироб чеккач, 417—418 йил­лари уз ватанларини ташлаб, карийб беш аср олдин кетган аждодлари урнашган худудларга 420 йили ке­либ жойлашадилар, карорго^лари Боло кургонида булганди2.

Янги худудга келиб х,ам кичик юечжилар тинч яшай олмайдилар. Улар бу ерларда мавжуд булган сиёсий курашлар гирдобига кириб, эфталийлар билан итти- фокда Эрон Сосонийлари билан урушадилар. Шу давр­ларда (V асрнинг 20 йилларида) Кушон давлатининг хркимияти кичик юечжилар кулига утган х,ам булиши мумкин. Аммо улар узок, хукмронлик к,илолмаганлар. Сосонийлар зарбасидан кдттик, талофат кургандан ке- йин, саркарда Цидало бошлик, юечжи рарбий кучлари ва уругдошлари билан Тохаристондан чик;иб Афгонис- тоннинг жанубий-шар^ий вилоятларига бориб урна- шадилар. Бу ерда улар Цидало (Кидаро) — \окимияти- ни урнатиб, «Кидора кушон Ша» (Кидаро кушонлар шох,и) деган ёзув билан танга (пул) зарб к,иладиган- лар. Бундай мак,сад, Цидало бошлик, бир гурух юечжи- кушонликлар Мовароуннахрни ташлаб кетган булса- лар х,ам узларини кушон хонадонидан чикдан — под­шо \исоблаб, узга ерда \ам анча вак,тларгача кушон подшолигини ворислари деб келган булсалар керак.
424 йилдан бошлаб Цидаро ХинДистонга юриш кдлиб унинг шимолидаги вилоятларни талай к,исмини эгаллашга муяссар булган1. Ушбу воцеалар ёритилган «Шимолий хонадонлар тарихи» Бейишида «Юечжилар- ни Цидало бошлик, ботир давлат бошлиги Хиндистон- га юриш к;илиб (уни) бешта давлатини ишгол кдлади, деб ахборот берилган2». Аммо бу кичик давлатларни тез вакг ичида \индлар кайтариб оладилар. Лекин Хин- дистоннинг шимолидаги баъзи вилоятлар бир канча вактларгача кидарийлар кулида коладилар.
Келтирилган маълумотлардан кидарийлар Кушон давлатининг инкирозга учраётган бир даврда 420 йили х;окимиятни кулга олиб, то 468 йилгача Мовароун- нахр ва Тохаристонда хукмронлик килганлар. Кейин­чалик уларнинг ^укмронлиги кичик юечжиларнинг сардори Цидало (Кидало) номи билан Кидара (Ки- дарит) деб аталган Кидарани куллаб-кувватлаган, са- докатли кабиладошларини бир гурухи шу шахе (Ки- даро) номи билан кидарийлар дейилган булиши \ам ажабланарли булмаса керак. Кдндай булишидан катьи назар кидарийларни чикиб келиши кичик юечжилар билан бевосита богликлиги тарихий хакикатга якин- дир.
Милодий V асрнинг иккинчи ярмида (аникроги 468 йили) Тохаристонда х,окимиятни кулга олган кабила­лардан бири эфталийлар булиб, Чин манбаларида бу­лар Йеда (йеда, еда) деб номланган1.
Эфталийлар ^акида Чин вокеанавислари аник^маъ- лумотга эга булмасалар керак. Бейши тарихида «Иеда- ни (Эфталийларни — К.Ш.) бошкарган хонадон би­лан катта юечжилар бир кавмдан чиккан» деб ёзилган. Бу ахборотдан эфталийлар тарихини кайси даври \акида ran кетаётганлигини тушуниш кийин. Лекин вокеана- висларнинг тасвиридан англаш мумкинки, бу ерда ran Тохаристонда, Кушонлар даврида хркимлик килиб ке­лаётган катта юечжилар (даюечжи) устида кетаяпти. Яъни Йедага (эфталийлар) х,окимлик килаётган хукм- дор хонадон кушонларига подшолик килган юечжи- лардан чиккан демокчи Бейиш тарихини муаллифи. Яна шу ерни узида (Бейшида) «Бошкаларни айтишига Караганда Йеда Гогюй (уйгур — К. III.) кабиласининг бир тармоги»2 булган деб ёзилган. Бу ахборот \ам тах- минийдир. Аммо, бу ва яна бир канча бошка маълу- мотларга асосланиб, эфталийларнинг илк тарихи хун- ларга (уйгурларнинг \ам илк аждодлари хунлар булган) бориб так,алса керак. ^
Мовароуннахрга келмасдан олдин эфталийлар Ол- той тогларидан жанубда, Хутондан гарбда3 ва Бадах- шоннинг тоиш районларида, балки Фаргонанинг ай­рим районларида яшаганлар4. Бейиши тарихида эфта­лийлар ^акдца ran кетганда «Йеда» (эфталит — К.Ш.) халк,и юз мингга боради. Ша^арлари йук,, (улар) утов- ларда яшайдилар. Йозда салк,ин, к,ишда эса или к жой- ларни танлайдилар», «Уларнинг урф-одатлари, бир к,ан- ча томонлари билан туркларникига ухшаб кетади». «Тили эса журжон, геогуй (уйгур — К.Ш.) ва турк тиллари- дан батамом фарк, к,илади», деб ёзилган5.
Эфталийларнинг этногенези х,ам х,озиргача аник,- ланган эмас. u
Айрим тадк,ик,отчилар эфталийларни туркий деса- лар1, бошк,алари эса уларни эрон-форс тилли халкдар булган дейдилар2. Эфталийларни гарбий хунлар, хион­лар, кидарийлар, х,атто кушонлар деб х,ами айтганлар3. Хитой йилномаларида х,ам эфталитлар (Йеда, Идан) \ак,ида к,арама-к,арши фикрлар мавжуд: бир ерда йеда катта юечжилардан дейилса, иккинчи ерда улар гаигуй (уйгур) кдбиласининг бир тармоги дейилган4. Эфталий атамасининг этимологияси \ак,ида тадкдк,отчилар аник, бир фикр айта олмаганлар.5
Бейишда (550—577) келтирилган маълумотлардан эфталийларнинг кучманчиликда ^аёт кечиришлари ва баъзи анъаналари туркларникига жуда ухшаш эканли­гини тушуниб олиш к,ийин эмас. Лекин уларнинг тили х,акдлаги ахборотларда ноани*ушклар мавжуд. Япон оли- ми К. Енои Ойбоб солномаларидаги эфталийлар ?фк,ида- ги маълумотларни чукур урганиб, «Хитой муаллифла­ри эфталийларни этник тарихини яхши билмаганлар; уларни бу масаладаги таъбирлари асоссиз» деган хуло- сага келган эди1.
Гарчи шундай экан баъзи тадк,ик,отчиларга эрга- шиб эфталийлар гарбий эрон тилли халк, дейишга2 х,еч к,андай асос йук,. Эфталийларни этник тарихи (чик,иб келиши) туркий халкдар билан, буларнинг эса илк аждодлари билан бомик, дейишга уринли булса ке­рак3.

Юнон тарихчиси Прокопий Кессарский (VI аср) эфталийлар х,ак,ида гапириб, уларни ок, хунлар деган эди. Лекин эфталитлар узок вак,тлардан буён утрок, х,аёт кечириб келганликлари учун уларни турмуш тарзи хун- ларникига ухшамасликларини таъкидлаб утган эди. Про­копий Кессарский эфталийларни хунлардан фарк?! улар­ни (эфталийларни ок,пиги, хунларга ухшаш «бадбаша- ра» булмаслиги билан х,ам фарк; кдпганлигини ук,тириб утган)1.
Прокопий Кессарскийнинг бу ахборотларини кел- тириб баъзи олимлар эфталийларни хунлар эмас, мут- лак,о бошк,а яъни, ок, танли к,иёфада булганлиги тутри, лекин утрок, х,аёт кечираётган эроний тил туркумидаги халк, булган деб укувчига тушунтирмок,чи буладилар2. Бу хил фикр тарафдорлари, юк,орида Хитой (манбала- ридан) келтирилган маълумотларда, эфталийлар Мо- вароуннахрга келгунга к,адар, кучманчи чорвадорлар булганлиги ва уларнинг урф-одатлари туркийларники- га ухшаш дейилган матндан балки бехабар булгандир- лар? Уларни, туркларни аждодларини — хунларни бад- башара дейишларига *ам х,еч к,андай асос йук,.
Хунлар таркибидаги халклар тиллари ва ташк,и к,иёфалари билан бир хилда булмаганлар, албатта. Хун этник уюшмасида европоид, монголоид ирк,ий типда­ги кабилалар, турк, мунгул, манжур ва бошк,а тилли халклар булганлиги тарихдан аён. Туркий хал к/гарда мал- ла соч, кук куз кишилар х,ам оз булмаган3. Сузсиз хун­ларни ва туркларни барчасини бир к,олипга солиб «бад- башарага» чикдриш уринсиз албатта.
Юк,орида келтирилган ва бошк,а тарихий маълумот- ларни чукур тазутл к,илиб, эфталийларнинг этник та­рихини хунлар билан ва уларнинг таркибида булган туркийзабон халкдар билан бевосита бокгсик, булган де­ган хулосага келдик. Бу фикримизга аниьушк киритув- чи яна бир мисолга тухтаб утмок,чимиз. Суриялик За­хария Раттонинг (VI аср) йилномасида Шимолий Кав- казда яшовчи 13 та хун (гун) кабил аларининг ичида абдал, эфталий атамалари учрайди1. Сузсиз абдал ва эфтал бир халкнинг номи. Эфталийлар ва юкорида эс­латилган кермахионлар (кизил хионлар)нинг таркиби­да булиб, аввал Орол ва Каспий денгизнинг шимоли- даги минтакаларда ва кейинчалик шимолий Кавказга бориб >фнашганлар. Шу ерларда колиб кетган ва ма- \аллий халкларга аралашган эфталийлар ва хионлар кейинчалик Лазар давлатининг таркибига кирган. Ка­димги ватанларида (Шаркий Туркистонда, Тангритог токларининг шимоли-шаркида) колган эфталийлар Мо- вароунна}ф худудларига келиб урнашганлар. Яна бир далил абдал (эфталий) атамаси XIX—XX аср бошла­рида туркий халкдарнинг купчилигининг (узбек, козок, туркман, бошкирд ва бошкалар) этник таркибида уч­райди. Келтирилган далилларга асосланиб, яна бир ма- ротаба таъкидлаб айтмокчиманки, эфталий ва хионий этнослари хунлардан ва уларнинг туркийзабон гурух,- ларидан булган. Хионий ва эфталий кабилалари бир- бирларига якин, кардош халклар булиши керак. Шу­нинг учун х,ам тарихий манбаларда уларни бир-бирла­ри билан чалкаштирадилар.
Эфталийларнинг Мовароуннахр худудига качон ке­либ урнашганлиги номаълум. Чин солномаларида эф­талийларни (Йеда, Мда) Тохаристонда IV аср охи- ри — V аср урталарида булганлиги тилга олинади2. Ле­кин улар олдинрок келган булиши керак3. Чунки V—

  1. асрларга оид манбаларда, масалан Прокопий Кес- сарскийнинг ахборотида, эфталийлар шах^р ва киш- локларда яшовчи утрок ах,оли булганлигини кайд кди- ган. Сузсиз шу даврларда эфталийларнинг катта к,ис- ми утрокдашган. Аммо уларнинг жанговор гурухлари кучманчи ёки ярим кучманчиликда яшаган булишла- ри керак. Араб манбаларида эфталийлар хайтал номи билан тилга олинган. Мукдпдиси, Ёкуг ва Мас’уди4 ахборотларида Мовароунна>ф ахдписининг талайгина к,исми хайталлар (эфталий) булганлигини к,айд к,ила- дилар. V—VI аср урталаригача Мовароуннахрда сиё­сий х;аёт х,ам эфталийлар хукмронлигида булган. Бу- лар Сувдиёнани, Шошни, Фаргонани ва Шаркий Туркистонни эгаллаганлар. Эфталийлар, Эрон Сосо- нийлари билан урушиб, V аср охирларида Хуросон- да \ам уз хукмронликларини урнатган эдилар. Урта Осиёда йирик Эфталийлар империяси вужудга кела­ди. Аммо бу империянинг хукмронлиги абадий эмас эди. Урта Осиёда янги империя — Турк хоконлиги ташкил топади.

Маълумки, турк атамаси милодий 445 йилдан бош- лаб манбаларда тилга олинади. 555 йили турклар эфта- лийларга каттик зарба етказиб Мовароуннахрни эгал- лаб, Амударё со\илларига чикадилар. Шу давр вокеа- ларини назарда тутиб, Феофилакт Симокатга ёзган эди: «Абдаллар (эфталийлар — демокчи — К. Ш.)1 кабила бошлигини маглубиятга учратиб, бу хокон (турк хо- кони — К. Ш.) уларнинг устидан уз хукмронлигини урнатади»1. Маглубиятга учраган эфталийларнинг маъ­лум кисми Афгонистоннинг баъзи вилоятларини ва Хиндистоннинг шимоли-гарбий минтакаларини эгал- лайдилар. Уларнинг Мовароунна}фда колган кисмининг айрим гурухлари (асосан кучманчи чорвадорлар) че- киниб, Кизил кум чулларига ва Сирдарё ссдилларига бориб яшайдилар. Мовароуннахр во^аларида колган гу- ру^лари батамом утроклашиб, туб ерли а\оли билан аралашиб, уларга сингиб кетган.
Юк,орида хионийлар Х,индистоннинг шимоли-Fap- бий минтакаларини эгаллагани х,акдца гапирилган эди. Шу вилоятларни эфталийлар х,ам эгаллаганлиги тари­хий асарларда кайд килинади. Демак, бу х,ар иккала халк Хинд водийсига деярли бир вактда келган. Аник- POfh булар кардош этнослар булган ва Хиндистоннинг шимоли-гарбий вилоятларига эфталийлар саркардаси бошлаб келган.
Биринчи даврда (V аср урталарида) булар Гандхар- ни ва V аср охири VI аср бошларида Панжоб, Синд, Раджастонни х,амда Ганга ва Жамна дарё оралигидаги худудларни эгаллайдилар. Эфталий хукмдорлари, жум­ладан Михирокула туб ерли ах;олига нисбатан каттик- кул булганлиги Хинд раджаларини безовтага солган ва натижада улар бирлашиб карши хужумга утиб, бир канча вилоятларни эфталий-хионийлардан кайтариб олишга муяссар буладилар1. Хионий ва эфталийлар Хинд раджаларига тобе буладилар ва улар шу вилоятларда колиб, ерли ахрлига аралашиб кетадилар.
Хионий ва эфталийлар таркибида бир канча каби­лалар \ам мавжуд булган. Булар Инд дарё водийсига кучиб келиб, бу ерларда яшовчи туб ерли ахолининг этник киёфасини бирмунча узгартиради. Бунга уша даврларда вужудга келган ва бизгача етиб келган бир канча географик номлар мисол була олади. Масалан, VII асрда Панжобнинг гарбий кисмида «Хуна-даша», яъни «Хун диёри» деган географик ном ташкил топ­ган. Хун — бу ерда хионий — эфталийлар таркиби­даги (кадимги хун этник номи билан аталган кабила ёки унинг бир гурухи) булиши ёки хионий-эфталий- ларнинг умумий номи булиши мумкин. Бу этнос ке­либ жойлашган ва кейинчалик утроклашиб колган жой «Хун диёри» деб аталган1. X аср охирларида Ка- ноулжонинг шимолидаги tof олди районларидан бири хайтал номи билан маълум булган1. Бу географик жой

сузсиз эфталийлар (арабча хайтал) номи билан бог- лик,. Эфталийлар билан бирга Хиндистонга гуржар к,абиласи келиб жойлашган. Буларнинг яшаган вило- ятлардан бири Гужарат номини олган. Эфталийлар ва гужарлар ерли а^оли билан аралашиб кетиши нати- жасида ражапут номи билан аталган янги этник уюш- ма вужудга келган булиши керак1.
Хионий, эфталий кабилаларидан айримлари Аф- гонистоннинг жануби-гарбий но^ияларига ва Эрон худудларига х,ам бориб жойлашган булган. Кддимги хунларни манбаларда хуон атамаси учрайди. Проко­пий буларни эфталийлар дейди. Хирот худудида яшаб кейинчалик Эроннинг гарбий ноэ^ияларидан бирига бориб жойлашган ва бу жой Кадисия деб ном олган. Хионий ва эфталийлар билан келган кабилалардан Забул булиб, улар яшаган жой \ам Забул (Забулис- тон) деб аталган2.
Юкорида келтирилган барча далилларни таушл килиб хионий-эфталийларнинг этногенези (чикиб ке­лиши) кадимги хун дунёси билан, шахсан унинг тар­кибидаги туркийзабон элатлар билан богаик эканли- гини яна бир маротаба таъкидлаб утмокчимиз. о
Эфталийлар даврида (IV—VI аср урталари) Урта Осиёнинг Марказий вилоятларида Жанубий Сибир- дан, Еттисувдан, Шаркий Туркистондан айрим каби­лалар ёки уларнинг айрим кисмлари вакти-вакги би­лан кучиб келиб урнашаверганлар. Бу жараёнга хио­нийлар ва эфталийлар томонидан \еч кандай тускин- лик булмаган. Туркийзабон халклар бу ерларда кдцим- дан яшаб келган форс-эрон тилли халклар билан ёнма- ён яшаб келганлар. Мовароунна?ф ва унга якин вило- ятларда яшовчи тожик халкининг аждодлари ва узбек халкининг аждодлари доимо иттифок булиб, узаро иктисодий, маданий ва маънавий алокада булиб яша- ганлар.
Урта Осиёнинг Марказий вилоятларида яшовчи тур­кийзабон ахолининг сони кучиб келаётган ва аста- секин утрокдашиб бораётган кабилалар билан тобора купайиб боради ва Турк хоконлиги даврларида (VI— VIII) бу ерларда турк а\оли яшайдиган айрим этноху- дудлар вужудга келади: Тошкент вох,аси, Зарафшон- нинг куйи окимлари, Кдцщадарё во\аси, Хоразм ва
Сурхон-Шеробод вохдпари ва бошк,. Бу ерларда яшов­чи ахолининг ижтимоий х,аётида х,ам узгаришлар юз беради. Улар илк урта аср боск,ичига утиб, моддий ва маънавий маданиятлари яна х,ам тараккий этиб бора­ди; янги этник ва сиёсий уюшмалар вужудга келади.
Туркий халкларининг, жумладан узбек халкининг этник тарихи Осиёнинг илк урта асрлар тарихи билан бевосита ботик,. Бу кенгликда бир кднча сиёсий ту- зумлар вужудга келган: турк ва туркеш хок,онлиги (VI— VIII). Араб халифалигининг хукмронлиги (VII аср урта- лари — IX аср), Угуз (VIII—X), Кдрлук, (IX—X), Со­монийлар (IX—X) давлати ва боищалар юз берган сиё­сий узгаришлар Урта Осиёнинг марказий вилоятлари- да яшовчи ахолининг этник таркибида, ик,тисодий ва маданий х,аётига \ам катта узгаришлар киритган.
Эфталийлар давридаёк, Урта Осиёда феодал тузум вужудга келган эди. Жамоа муносабатлари емирилиши билан урнига йирик ер эгалари — деадонлар вужудга келади. Эндиликда ер ва барча мул к жамоага эмас, мулкдорларнинг ворисларига авлодцан-авлодга мерос к;оладиган булади. Эрон худудида V—VI асрларда мав­жуд булган маздакийлар х,аракати ва мафкураси Мова- роунна^р ва Хоразмга кенг тарк,алган. Маздакийлар хдра- катига жалб этилган (шахсан Бухорода) жамоа ерла- рида яшаган а^оли (кадиварлар)1 исён кутариб йирик ер эгаларини х,овли-жойларига хужум к^илиб, вайрон келганлар ва ерларни тортиб олганлар. Узларини (йи­рик ер эгаларини) эса кувгин кдла бошлаганлар. VI асрнинг 80 йилларида Бухорода халк, х,аракати авжига чикдди. Бухоро вох,асида руй берган халк, кузголонидан турк хок,онлигининг хонадонидан булмиш Абохон (Аб­руй)2 усталик билан (тутрироги айёрлик билан) фой- даланади.
Абруй исёнчиларнинг ёрдами билан 585 йили Пой- кенд шахрини эгаллаб уз х,окимиятини урнатишга му- яссар булади. Хокимиятни кулга олгандан кейин у ви- лоятни кдттикдуллик билан идора кдлишга киришади.
Абруйнинг золимона хатти-х,аракатига чидай олмаган деда>нлар ва савдогарлар во^ани ташлаб, Туркистон худудига бориб яшаганлар. Булар асосан Тароз шахри як,инида жойлашиб, кейинчалик шу ерда Хамукент шах,- рини бино этадилар1.
Наршахийнинг «Бухоро тарихи» китобида келти­рилган маълумотлардан фараз к,илиб айтиш мумкин- ки, Бухоро во^асига туркийзабон халкдар Абруйдан х,ам анча олдинрок, келиб жойлашган. Бу тарихий китоб- да муаллиф Бухорони таърифлаб ёзган эди: «Бухоро (урнашган) бу мавзе, (илгари боткркдик булиб), унинг баъзи ерларини тукдйзор, дарахтзор ва кукаламзор жой- лар ташкил этган, айрим жойлар шундай булганки х,айвон хдм оёк, куйишга жой топа олмаган». Бухоро урнашган Сугд (Зарафшон) дарё сувининг лойкдлари- дан тулган мавзе Бухоро булиб крлди. Унга «\ар то- мондан одамлар йигилиб келиб, у жой обод булади.
Одамлар Туркистон томондан келар эдилар. Бу вилоят- да сув ва дарахтлар, ов кдлинадиган (жониворлар) куп булганидан кишиларга бу вилоят хуш келиб, шу ерга жойлашадилар. Аввал улар чодир ва утовларда ту- рар эдилар, сунг вакт утиши билан одамлар йигили- шиб иморатлар курдилар. Халк, купайгач, бир кишини сайлаб амир кдлдилар; унинг номи Абруй эди»1.
Наршахийнинг таърифларидан Бухоро заминига турк халкларининг к,ачон келиб урнашганлигини тушунти- риш кийин. Археологик топилмалар Бухоро к,арийб 2,5 минг йиллик тарихга эга эканлигидан далолат беради2. Агар Наршахийнинг берган маълумотларига ишониб, Бухоро во^асига туркийзабон халклар шахдр пайдо булганда келиб урнашган десак муболага булади албат­та. Факат тахмин кдлиб, туркий халкдар Мовароун- наэфга милодцан олдинги милодий II—V асрлар даво­мида хун ва хионитлар ва эфталитлар билан бир вак,т- да келган десак э\тимолдан холи булмас. V—VI асрлар давомида буларнинг сони Урта Осиёнинг Марказий минтакдларидан бирмунча купаяди.
Маълумки VI аср урталарида Олтой, Жанубий Си­бирь, Еттисув ва Шаркай Туркистонда жойлашган бир к,анча туркий кабилалар бирлашиши натижасида Турк хрконлиги ташкил топади. Тез вакт ичида х,оконлик кучайиб Марказий Осиёнинг катга кисмини эгаллайди. Туркийларнинг бир неча маротаба килган рарбий юриш- ларидан 571 йилги юришлари даврида Мовароунна)ф- ни эгаллаб Буюк Ипак йулини уз назоратлари остига оладилар. Эрон билан Турк хоконлиги чегараси Аму­дарё булиб колади. VI асрнинг 80 йилларида Эрон Сосо­нийлари билан булган жанглардан кейин турклар Аму­дарёнинг чап сохдлидаги бир неча вилоятларни х,ам эгаллашга мувофик буладилар. Турк хоконлари Волга ва Кора денгиз буйларига юриш килиб 576 йили Бос- порни (Керч), 581 йили эса Херсонни кулга киритади- лар.
Турк хоконлигвда ички низолар кучайиб 588 йили икки мустакил давлатга Шаркий ва Рарбий покои­ли кка ажралиб кетади. Шаркий хоконлик Мугулис- тонда, Рарбий хоконлик эса Еттисувда ташкил то­пади. Шаркий хоконликда дулу, нушиби, туркеш,

к,арлук, ва бошка кабилалар булган. Бу кабилалар­нинг айрим гурухдари хокрнликлар даврида Моваро- уннахр ва унга туташган вилоятларга келиб жойла- шаверганлар.
Фаргона водийсида туркийзабон кабилалар кушон- лар давридаёк келиб урнашганлиги юкорида кайд килинган эди. VI—VIII асрларда бу во^ада уларнинг сони купаяди. Шу асрларда Фаргона вохдсига келиб урнашган туркий кабилаларнинг купчилигини карлук- лар ташкил кдлган. Айни шу даврларда карлуклар Шар­кий Туркистоннинг шимолий ва гарбий (Турфан, Куча, К,ашгар, Ёркент ва Хутан) вилоятларида х,ам яшар
эдилар1. тт ..
Кдрлуклар Шаркий Туркистонда ва Норин дареси- нинг юк,ори окимларида муста^кам урнашиб олгандан кейин VIII аср урталарида Фаргона водийсининг шар­кий районларини, К,орадарё билан Норин дарёлари- нинг туташган жойларигача булган худудини эгаллай- дилар. Уларнинг айрим гурухдари Фаргонани марказий кисмига келиб \ам жойлашганлар2. ^
К,арлукларнинг Фаргона водийсининг аксари рай- онларига кириб келиши арабларни безовта килган эди. Араб кушинлари карлуклар билан уруш килиб, уларни водийнинг марказидан сикиб чикарадилар. Аммо кар­луклар Фаргонани батамом ташлаб кетмайдилар, улар К,ашкадарё ва Норин дарёси оралигидаги ерларни сак- лаб коладилар. VI—VIII асрларда карлукугарнинг айрим гурухлари Тошкент во^асининг тоели ва tof олди рай­онларида х,ам яшар эдилар3.
VI—VIII асрларда Тохаристонда \ам туркий каби­лалар яшаган. Туркийларнинг олдин келган гурухдари- нинг купчилиги утроклашиб кетган булса х,амки, улар­нинг айрим гурухлари кейин келган кабилалар билан бирга кучманчи ва ярим кучманчиликда кун кечириб келар эдилар.

  1. асрнинг охири VII асрнинг бошларида Тохарис­тон турк хоконлигининг тасарруфида эди1. Шу даврда бу заминга Еттисувдан ва Шаркай Туркистондан бир неча туркийзабон кабилалар кучиб келадилар. Келган этник гурухлар ичида карлук,, халач, чигил кабилалари (улар­нинг кисмлари) купчиликни ташкил килган. Тохарис­тонда карлук ябгулари хукмронлик кила бошлаганлар.

Хитойлик сайёх; Сюань-Цзяннинг (639—645) маъ- лумотларида Тохаристон худудида 27 вилоят мавжуд булиб, булар турклар томонидан идора килинган. Шу вилоятлардан бири Хи (Балх) аталган. Турк хонининг карорго^и \ам мазкур кургонда жойлашган эди2. Сюань цзян яна Шуман3 Ахорун вилоят номларини тилга олиб уларнинг (хркимлари) подшолари х;ам турклар- дан булганлигини кайд килади. Тан-Шуда ва хитойли саие^лардан яна бири Хой-Чао ахборотларида кумед, Вахон ва Хутталон (Тохаристон вилоятлари) подшола­ри туркийлардан эканлигини кайд килади4. Хой-Чао маълумотларидан аник булишича туркийлар ва Ганд- харжа (тахминан Пешаворга тугри келади) Гибин (Каш­мир) ва Кипасада (Афгонистоннинг шимоли-шарки- да) туркийлар хукмронлик килганлар.
Гибинда туркий сулолага асос солган киши карлук Кабиласидан (номини аниклаш кийин) булган. Бу шахе /19 и или Гандхара ва Гибинни бирлаштириб подшо- лик килган. Тан-Шунинг маълумотларидан Тохарис- тоннинг жануби-гарбий худудида жойлашган ейеи ёки Цаогюичжа деган жойда х,ам турклар ва тохарлар яша­ганлар5.
ТОЭ СПбюП1903 С 24°CUmentS SU* les Toukue (turks0 occiden toux C6
д ' Боровкова JI. А. Граница западно-тюрских владений в Средней Азии по Сюань Цзану. Вопросы советской тюркологии. Тезисы док­ладов и сообщений. Ашхабад. 1985. С. 345; VIII асрларда Тохаристон шу ерларда яшовчи карлу^лар бошлиги - ябгулар томонидан бош- карилган. Каранг: К. Ш. Шаниязов. Узбеки-карлуки. С. 29. Ябгулар Кароргохи Балх шахрида б?лган. Юань-Цзянь тилга олган 27 вилоят- нинг купчилигини боцщарган хокимлар карлук, туркийларидан та- иинланган ябгу уз навбатида турк хокрнлигига тобе ёки ярим тобе- ликда булган булиши керак.

Download 2,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   123




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish