Айни шу асрларда (милоддан аввал I, милодий VII асрларда Сирдарёнинг урта окимларида, Зарафшон, К,ашк,адарё вохаларида ва Хоразмда дехк,ончилик, Хунармандчилик ва тижорат билан шугулланиб келган ахоли (сугдийлар, хоразмийлар, утроклашиб колган саклар, обийлар, сакараунлар, ассианлар, тохарлар ва бошк,алар) маданияти, яъни туб ерли ахоли маданияти шу хУДУДларга келиб урнашган кучманчи чорвадор туркийзабон этнослар маданияти билан (яъни кучманчи халкдар маданияти билан) аралашиб боради. Нати- жада аралашган (синкретик) маданият хосил булади. Туб ерли ахоли маданиятини кучманчи кабилалар маданияти билан кушилганлиги археологик ашёлар (жу- нарик, ковунчи топилмалари) асосида хам исботлан- ган. Археологлар бу кушма маданиятни кангюй ёки ковунчи маданияти деб номлаганлар.
Узбек ва тожик халкига хос антропологик ташки киёфа (Помир-Фаргона ёки икки дарё оралиги деб аталган ирк,ий тип) хам асосан K^hf давлати ХУДУДИДЭ шаклланган булиши керак. Демак, KaHF давлати Мова- роуннахрда ва унга туташ минтакаларда туркий тилли этноснинг яъни, узбек халки аждодларининг ташки киёфасини, феъл-атворини ва рухиятини вужудга ке- лишида мухим роль уйнаган.
K,aHF давлати емирилгач унинг хУДУДИДа мавжуд булган кучманчи кабилалар таркалиб янгидан ташкил этилган давлатлар ёки кдбилавий уюшмалар таркибига кирадилар. Уларнинг айримлари кучайиб уз таркибига бошка этник элементларни кабул килиб (масалан канг-
85
лилар, печенеглар) юкорида кайд к,илганимиздек янги к,абила иттифо^ини ташкил киладилар. Мовароуннахр ва унга туташ минтакаларида тургун яшовчи ахоли (сугдийлар, хоразмийлар, туркийзабон этнослар) уз худудларида абадий кщиб, булажак узбек элатининг пойдеворини ташкил киладилар.
Энди асосий эътиборни узбек элатининг шаклланиш жараёни билан боглик баъзи назарий масалаларга каратмокчимиз.
Этнография фанида элатни (миллатни х;ам) белги- ловчи бир канча аломатлар мавжуд: худуд, тил, ик,ти- сод, маданият, тарихий к,исматининг умумийлиги, онг сезими, этноснинг уюшкоклиги маълум бир давлат до- ирасида булиши, уз этник номига (этнонимига) эга булиши, дин умумийлиги ва бир канча бошка аломатлар. Албатта, бу аломатлар этноснинг шаклланиш жараёнида иштирок этиши керак. Аммо амалда эса бу аломатларнинг барчаси элатнинг шаклланаётган кез- ларда, яъни муайян бир вактда хозир булиши ёки бир даврда мухим роль уйнаши мумкин булмаган. Этник аломатларнинг бири, балки бир нечтаси бир вактда хосил булса, бошкаси эса бирмунча кейинрок пайдо булиши мумкин. Жумладан маълум бир этносни ташкил топишида тил бош роль уйнаган булса, иккинчи бир элатнинг пайдо булишида хужалик, учинчисида эса моддий маданият етакчи белги булиши эхтимолдан холи булмаса керак.
Юкорида эслатилган этник аломатларни барчасини изохлаб утиришнинг хожати булмаса керак. Бу масалалар юкорида, иловада тилга олинган олимларнинг ишларида кенг ёритилган. Биз шу уринда узбек халкининг шаклланишида мухим роль уйнаган айрим этник аломатлар хакида кискача тухталиб утамиз холос.
Этнос назариясига биноан этник бирликка (элат) якин бир тилда гаплашувчи халклар, элатлар бирлаша- дилар. Шаклланаётган элатнинг тараккиёт даврида унинг тилида фонетик, грамматик таркибида, асосан лугавий таркибида маълум даражада узгаришлар юз бериши мумкин. Бу узгаришлар купинча турли этник элементларни бир-бирлари билан аралашиб бориши туфайли хосил булади. Чунки халкнинг узаро аралашиш жараёни уларнинг тилини (лахжаларини) хам аралашишига олиб келади. Элатнинг шаклланиш давридаги этник жараёнда катнашаётган маълум бир кабилани ёки утрок ахолининг лахжаси устуворлик килиб, пировардида бу лахжа янги-
86
дан шаклланган элатнинг умумий тили булиб к,олиши эх,тимолдан холи эмас.
Узбек аждодлари элат булиб шаклланаётган вак,тда кайси элатнинг шеваси устуворлик кдлган булса, айнан ана шу тил кейинчалик мазкур элат тили булиб к,олган.
Илк урта асрларда Марказий Осиё минтакаларида уруз, кипчок ва карлук, уйгур туркий тил гуру\лари' мавжуд булган. У^уз тил гуру\и угуз ва салжук ка- билалари орасида вужудга келган, кипчок тил гуру^и Даштикипчок кабилалари орасида ташкил топган, кар- лук тил гурух,и эса карлук ва уларга кардош халач, чигил-ягмо ва бошка кабилалар ичида, уйгур тили уй- Fyp этник му^итида х,осил булган булиши керак.
Тарихдан аёнки, VIII асрнинг 60-йиллари карлук- лар туркешлар устидан галаба козониб, Еттисувни1 ба- тамом эгаллайдилар ва жуда катта худудда уз хукмрон- ликларини урнатадилар (бу хдкда кейинги бобда гапи- рилади). Кдрлукдар эгаллаб турган минтакаларда кар- лукдардан ташкари яна бир канча бошка туркий кабилалар ва этник гуру^лар, чунончи opFy, тухси, туркеш, аз, уз, hfmo ва бошкалар жойлашган эдилар. Икки асрдан купрок давр ичида бу этнослар бир-бирлари билан якинлашиб, коришиб кетишлари натижасида К,арлук давлати ах,олисининг (тарихий адабиётларда Корахонийлар давлати ибораси кабул килинган) ада- бий тили шаклланади. Бу тил карлук шеваси асосида вужудга келган албатта. Шунинг учун булса керак, тилшунос олимларнинг асарларида мазкур тил карлук тили ёки карлук гурухднинг тили деб номланган1.
Махмуд К,ошгарий туркий тиллар х,акдда гапириб «Буларнинг ичида энг очик ва равон тил Хокония улкасида яшовчилар (хоконликлар) тилидир»1 деган. Баъзи олимлар хоконий туркларининг тилини «Сарой ходимларининг тили» деб нотугри тушунганлар. Тил- шунос олим А. К. Боровков бу масалага аниклик кири- тиб «Хокония тили сарой тили эмас, балки Кррахонийлар давлати таркибига кирган турк кабилаларининг тили» деб таъкидлаган эди1.
Кррахонийлар давлати деб бу ерда биз тилга олган Карлук, давлатига айтилган. Чунки, мазкур давлат хукм- ронларига хокон дейилган. Уларнинг унвонлари Кора1 (Кора хокон) ибораси билан аталган. Масалани шу йусинда тушунилса, яъни «Хокония улкасини» Карлук давлати ХУДУДИ деб билсак, IX—X асрлар давомида Кдрлук Корахонлари (буюк хонлари) хукмронлик килиб келган минтакаларда барча ахоли га манзур булган яго- на бир тил хосил булганлигига шубха колмайди. Бу тил юкорида эслатилган карлук лахжаси асосида вужудга келган албатта. Мазкур тил факат халк тилигина булиб колмасдан Карлук Корахонлари давлатининг давлат ва адабий тили хам эди1. Бу тилда IX—XIII асрлар давомида бир канча асарлар ёритилган. Ахмад Югна- кий (775—869)нинг «Хибат-ул хакойик» («Хакикатлар туфхаси») достони, Юсуф Хос Хржиб (XI) нинг «Кутал гу билик»1 («Саодатга йуловчи билим») асари; Ахмад
Яссавий (1041—1167) шеърлари, «Угузнома»1 достони ва бошкалар шулар жумласидандир. Бу асарлар туркий тилнинг карлук, шевасида ёзилганлиги йирик тилшунос олимлар томонидан тан олинган1.
К,арлук, шевасига бошка туркий кабилалар тиллари- га Караганда араб, форс, тожик сузлар и олдинрок кир- ган булиши керак. Айнан шу тиллар таъсирида IX—X асрларга келиб, карлук тили узининг фонетик, лексик ва грамматик хусусиятлари билан эски турк (Урхун- Енисей битиклари тилидан бирмунча фарк кдлган ва кейинчалик узбек номини олган туркий элатнинг тили булиб колади. Бу тил кушни минтакаларда яшовчи этносларнинг (угуз, кипчок ва бошк ) лах,жаларидан фарк килган албатта.
Do'stlaringiz bilan baham: |