С¤з боши ¤рнида

6.1.3.Келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқлар

Муддати узайтирилган солиқ мажбурияти келгусида солиқ солинадиган жами вақтинчалик фарқлар бўйича тан олиниши керак, бундан муддати узайтирилган солиқ мажбурияти қуйидагилар натижасида юзага келиши ҳолатлари мустасно:

- гудвилнинг дастлабки тан олиниши;
- актив ёки мажбуриятнинг қуйидаги ҳолларда дастлабки тан олиниши:
бизнес бирлашуви бўлмаган операцияларда;
операция содир бўлиши пайтида бухгалтерия ҳисоби бўйича фойдага ҳам солиқ солинадиган фойдага (солиқ зарарига) ҳам таъсир қилмайдиган операцияларда. Бироқ, шуъба тадбиркорлик субъектларига, филиалларга, қарам тадбиркорлик субъектларига инвестициялар ҳамда биргаликдаги фаолиятдаги улушлар билан боғлиқ бўлган келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқлар бўйича муддати узайтирилган солиқ мажбурияти 39 бандга мувофиқ тан олиниши керак.
Активни тан олишда, табиийки, унинг баланс қиймати тадбиркорлик субъектига келгуси даврларда келиб тушадиган иқтисодий наф кўринишида қопланади. Активнинг баланс қиймати унинг солиқ базасидан ошиқча бўлса, солиқ солинадиган иқтисодий нафнинг суммаси солиқ мақсадларида чегириб ташланиши мумкин бўлган суммадан ошиб кетади. Ушбу фарқ келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ бўлиб ҳисобланади, ҳамда унинг натижасида келгуси даврларда фойда солиқларини тўлаш бўйича келиб чиқадиган мажбурият, муддати узайтирилган солиқ мажбурияти бўлиб ҳисобланади.
Тадбиркорлик субъекти активнинг баланс қийматини қоплаб олиши сари, келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ тикланади ва тадбиркорлик субъектининг солиқ солинадиган фойдаси пайдо бўлади. Бунинг натижасида, иқтисодий наф солиқ тўловлари кўринишида тадбиркорлик субъектидан чиқиб кетиши эҳтимоли вужудга келади. Шунинг учун, ушбу Стандарт ҳамма муддати узайтирилган солиқ мажбуриятлари тан олинишини талаб этади.

4-вазият: Таннархи 150 га тенг бўлган активнинг баланс қиймати 100. Солиқ мақсадларида жамғарилган эскириш суммаси 90 га тенг ва солиқ ставкаси 25%. Активнинг солиқ базаси 60ни ташкил этади (150 га тенг таннархдан 90 га тенг жамғарилган эскириш айирилади). 100 га тенг бўлган баланс қийматини қоплаш учун, тадбиркорлик субъекти 100 га тенг бўлган солиқ солинадиган даромадни ишлаб топиши керак, лекин ундан фақат 60 тенг бўлган, солиқ қоидалари бўйича аниқланадиган эскириш суммасини чегириб ташлаши мумкин. Бунинг натижасида, тадбиркорлик субъекти, активнинг баланс қийматини қоплаганида, 10 га тенг бўлган фойда солиғини тўлайди (40 кўпайтирилган 25%). 100 га тенг баланс қиймати билан 60 тенг солиқ базаси орасидаги фарқ, 40га тенг келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун, тадбиркорлик субъекти 10 га тенг (40 кўпайтирилган 25%) муддати узайтирилган солиқ мажбуриятини тан олади. Ушбу мажбурият тадбиркорлик субъекти томонидан активнинг баланс қиймати қопланганида тўланадиган фойда солиқларини ифода этади.

Баъзи вақтинчалик фарқлар, даромад ва харажатларнинг бухгалтерия ҳисоби бўйича фойда таркибида бир даврда акс эттирилганида, лекин солиқ солинадиган фойдага бошқа даврда киритилганида пайдо бўлади. Бундай вақтинчалик фарқлар кўпинча вақтга боғлиқ фарқлар деб тавсифланади. Қуйида бундай турдаги вақтинчалик фарқларнинг мисоллари кўрсатилган, улар вақтинчалик фарқлар бўлиб ҳисобланади ва муддати узайтирилган солиқ мажбуриятларини юзага келтиради:
- фоизли даромад бухгалтерия ҳисоби бўйича фойда таркибига вақтга мутаносиб равишда киритилиб боради, бироқ, баъзи мамлакатларда, солиқ солинадиган фойдага фоизлар пул маблағлари кўринишида олинганида киритилади. Молиявий ҳолат тўғрисидаги ҳисоботда бу каби даромадлар бўйича тан олинган ҳар қандай дебиторлик қарздорликнинг солиқ базаси нольга тенг, чунки даромадлар солиқ солинадиган фойдага, пул маблағлари олинмагунча, таъсир қилмайди;
- солиқ солинадиган фойдани (солиқ зарарини) ҳисоблашда чегриладиган эскириш суммаси бухгалтерия ҳисоби бўйича фойдани аниқлашда чегириладиган эскириш суммасидан фарқ қилиши мумкин. Вақтинчалик фарқ – бу активнинг баланс қиймати билан унинг солиқ базаси орасидаги фарқдир; бунда активнинг солиқ базаси - бу жорий ёки олдинги даврлар учун солиқ солинадиган фойдани (солиқ зарарини) аниқлашда ушбу активга нисбатан солиқ идоралари томонидан чегирилиши рухсат этилган ҳамма суммалар айирилгандаги бошланғич қийматдир. Солиқ қоидаларига кўра аниқланадиган эскириш жаддалаштирилган бўлганида келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ пайдо бўлади, ва у муддати узайтирилган солиқ мажбуриятини юзага келтиради (агар солиқ мақсадларида эскириш бухгалтерия ҳисоби мақсадларидаги эскиришдан камроқ суммаларда ҳисобланса, келгусида чегириладиган вақтинчалик фарқ пайдо бўлади ва муддати узайтирилган солиқ активини юзага келтиради);
- тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш харажатлари бухгалтерия ҳисоби бўйича фойдани аниқлашда капитализация қилиниши ва келгуси даврларда харажатларга олиб борилиши мумкин, бироқ солиқ солинадиган фойдани аниқлашда улар юзага келган даврда чегирилиши мумкин. Бундай тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш харажатларининг солиқ базаси нольга тенг, чунки улар солиқ солинадиган фойдадан чегирилиб ташланган. Бундаги вақтинчали фарқ-тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш харажатларининг баланс қиймати билан уларнинг нольга тенг солиқ базаси орасидаги фарқдир.
Вақтинчалик фарқлар қуйидаги ҳолларда ҳам пайдо бўлади:
- бизнес бирлашувида аниқланадиган сотиб олинган активлар ва қабул қилинган мажбуриятлар МҲХС 3 “Бизнес бирлашувлари”га мувофиқ уларнинг ҳаққоний қиймати бўйича тан олинганида, бироқ бу уларга солиқ қоидалари бўйича қуйиладиган талаблар БҲХС 12 6 © МҲХС Фонди нуқтаи назаридан ҳеч қандай эквивалент ўзгариш келтириб чиқармаганида (19 бандга қаранг);
- активлар қайта баҳоланганида, бироқ бундай баҳолаш ушбу активларга солиқ қоидалари бўйича қуйиладиган талаблар нуқтаи назаридан ҳеч қандай эквивалент ўзгариш келтириб чиқармаганида;
- бизнес бирлашувида гудвил пайдо бўлганида;
- актив ёки мажбурият дастлабки тан олинганида ушбу актив ёки мажбуриятнинг солиқ базаси унинг бошланғич қийматидан фарқ қилганида, масалан, тадбиркорлик субъекти активларга тегишли бўлган солиққа тортилмайдиган давлат грантларидан наф кўрганида;
- шуъба тадбиркорлик субъектларига, филиалларга ва қарам тадбиркорлик субъектларига инвестицияларнинг ҳамда биргаликдаги фаолиятдаги улушларнинг баланс қиймати бундай инвестициялар ёки улушларнинг солиқ базасидан фарқ қилганида.
Чегараланган истисно ҳолатлардан ташқари ҳолларда, бизнес бирдашувида аниқланадиган сотиб олинган активлар ва қабул қилинган мажбуриятлар уларни сотиб олиш санасидаги ҳаққоний қийматлари бўйича тан олинади. Аниқланадиган сотиб олинган активларнинг ва қабул қилинган мажбуриятларнинг солиқ базалари бизнес бирлашуви натижасида ўзгармай қолганида ёки бошқача тарзда ўзгарганида вақтинчалик фарқлар пайдо бўлади. Масалан, активнинг баланс қиймати ҳаққоний қийматгача ошганида, бироқ унинг солиқ базаси ушбу активнинг олдинги эгаси учун бўлган таннархида қолганида, келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ пайдо бўлади ва у муддати узайтирилган солиқ мажбуриятини юзага келтиради. Натижада ҳосил бўладиган муддати узайтирилган солиқ мажбурияти гудвилга таъсир этади.
Ҳаққоний қиймати бўйича ҳисобга олинадиган активлар 20 МҲХСлар айрим активларни ҳаққоний қиймат ёки қайта баҳоланган қиймат бўйича ҳисобга олинишини талаб этади ёки рухсат қилади (масалан, БҲХС 16 “Асосий воситалар”, БҲХС 38 “Номоддий активлар”, БҲХС 40 “Инвестицион мулк” ва МҲХС 9 “Молиявий инструментлар”).
Баъзи мамлакатларда, активнинг ҳаққоний қийматигача қайта баҳоланиши ёки бошқача тарзда қайта ҳисобланиши жорий давр учун солиқ солинадиган фойдага (солиқ зарарига) таъсир қилади. Натижада, активнинг солиқ базаси ўзгаради ва ҳеч қандай вақтинчалик фарқ юзага келмайди. Бошқа мамлакатларда, активнинг қайта баҳоланиши ёки бошқача тарзда қайта ҳисобланиши ушбу қайта баҳолаш ёки қайта ҳисоблаш амалга оширилган даврда солиқ солинадиган фойдага (солиқ зарарига) таъсир қилмайди, бунинг натижасида, активнинг солиқ базаси ўзгармайди. Бунга қарамасдан, актив баланс қийматининг келажакда қопланиши солиқ солинадиган иқтисодий наф тадбиркорлик субъекти томонидан олинишига олиб келади, ҳамда солиқ мақсадларида чегириб ташланадиган сумма ушбу иқтисодий нафнинг суммасидан фарқ қилади.
Қайта баҳоланган активнинг баланс қиймати ва унинг солиқ базаси орасидаги фарқ вақтинчалик фарқ бўлиб, у муддати узайтирилган солиқ мажбурияти ёки активни юзага келтиради. Бу қуйидаги шартлар мавжуд бўлганида ҳам тўғри бўлади:
- тадбиркорлик субъектининг активни сотиш нияти бўлмаганида. Бундай ҳолларда, активнинг қайта баҳоланган баланс қиймати ушбу активдан фойдаланиш орқали қопланади, бу эса келгуси даврларда чегирилиши мумкин бўлган эскириш суммасидан ошадиган солиқ солинадиган даромадни ҳосил қилади;
- агар активнинг чиқиб кетишидан олинадиган тушумлар унга ўхшаш активларга сармоя қилинганида капитал қиймати ўсишига солинадиган солиқнинг муддати узайтирилмаса. Бундай ҳолларда, актив сотилган пайтда ёки унга ўхшаш активлардан фойдаланилганида пировардида солиқ тўланиши керак бўлади.
Бизнес бирлашувида пайдо бўладиган гудвил, қуйидагича баҳоланади:
- қуйидагиларнинг йиғиндиси:
МҲХС 3 га мувофиқ баҳоланадиган ва одатда сотиб олиш санасидаги ҳаққоний қийматини аниқлашни талаб қиладиган, сотиб олинаётган активлар эвазига ўтказилган товон;
МҲХС 3 га мувофиқ сотиб олинадиган тадбиркорлик субъектида назорат кучига эга бўлмаган ҳар қандай улушнинг тан олинадиган қиймати;
босқичма-босқич амалга оширилган бизнес бирлашувида, сотиб олувчининг сотиб олинадиган тадбиркорлик субъектининг капиталидаги олдинги улушининг сотиб олиш санасидаги ҳаққоний қиймати.
- МҲХС 3 га мувофиқ баҳоланадиган аниқланадиган сотиб олинган активлардан қабул қилинган мажбуриятларнинг сотиб олиш санасидаги айирмаси. Кўпгина солиқ идоралари солиқ солинадиган фойдани ҳисоблашда гудвилнинг баланс қийматини чегириладиган харажат сифатида чегириб ташлашга рухсат этмайди. Бундан ташқари, бундай мамлакатларда, шуъба тадбиркорлик субъекти асосий бизнесини сотаётганда гудвилнинг қиймати кўпинча солиқ мақсадларида чегириб ташланиши мумкин эмас. Бундай мамлакатларда, гудвилнинг солиқ базаси нольга тенг.
Гудвилнинг баланс қиймати ва унинг нольга тенг бўлган солиқ базаси орасидаги ҳар қандай фарқ келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ бўлиб хизмат қилади. Бироқ, мазкур стандарт бунинг натижасида юзага келадиган муддати узайтирилган солиқ мажбуриятини тан олишга рухсат қилмайди, чунки гудвил қолдиқ қиймат сифатида баҳоланади ва муддати узайтирилган солиқ мажбуриятининг тан олиниши гудвилнинг баланс қиймати ошиб кетишига олиб келади.
Гудвилнинг дастлабки тан олинишидан келиб чиққанлиги сабабдан тан олинмайдиган муддати узайтирилган солиқ мажбуриятининг кейинчалик камайиши, гудвилнинг дастлабки тан олинишидан юзага келган деб қаралади ва шунинг учун тан олинмайди. Масалан, тадбиркорлик субъекти бизнес бирлашувида солиқ базаси нольга тенг бўлган гудвилни бухгалтерия ҳисобида 100га тенг қиймат бўйича акс эттирса, тадбиркорлик субъекти томонидан бунинг натижасида юзага келадиган муддати узайтирилган солиқ мажбурияти тан олинишини таъқиқлайди.
Агар тадбиркорлик субъекти ушбу гудвил бўйича кейинчалик гудвилнинг қадрсизланишидан келган 20 га тенг зарарни тан олса, гудвилга тегишли бўлган келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқнинг суммаси 100 дан 80 гача камаяди, бунинг натижасида тан олинмаган муддати узайтирилган солиқнинг қиймати ҳам камаяди. Ушбу тан олинмаган муддати узайтирилган солиқ мажбуриятининг бундай камайиши гудвилнинг даслабки тан олинишидан келиб чиқади деб ҳисобланади, ва, шунинг учун, унинг тан олинишига мувофиқ таъқиқланади.
Бироқ, гудвилга тегишли бўлган келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқлар бўйича муддати узайтирилган мажбуриятлар, улар гудвилнинг дастлабки тан олинишидан келиб чиқмаган даражасида тан олинади. Масалан, тадбиркорлик субъекти бизнес бирлашувида 100 га тенг бўлган гудвилни тан олса, ва бу қиймат солиқ мақсадларида сотиб олиш санасидан бошлаб ҳар йили 20 фоиз меъёрда солиқ мақсадларида чегирилиб борса, гудвил дастлабки тан олинганида унинг солиқ базаси 100 га тенг ва сотиб олинган йилнинг охирида 80га тенг бўлади.
Агар гудвилнинг баланс қиймати сотиб олиш амалга оширилган йилнинг охирида ўзгармасдан 100 га тенг бўлиб қолса, ушбу йилнинг охирида 20га тенг келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ пайдо бўлади. Ушбу келгусида солиқ солинадиган вақтинчалик фарқ гудвилнинг дастлабки тан олинишига тегишли бўлмагани сабабли, унинг натижасида келиб чиқадиган муддати узайтирилган солиқ мажбурияти тан олинади.