|
UMUMIY XULOSALAR
Mahmud Koshg`ariy, shubhasiz, o’z davrining yirik tilshunoslaridan biri edi.
Uning hayoti, ilmiy faoliyatini o’rganish,xususan, lingvistik merosini har
tomonlama tadqiq etish filologiya fanimiz uchun ahamiyatlidir.
«Devonu lug`otit
turk» asari o’zbek tili tarixida muhim ahamiyatga ega noyob manbadir. Mahmud
Koshg`ariy keng hududda yashagan qabila va xalqlar tilini, ular tillaridagi farq va
birlikni, ayrilish va yaqinlik kabi benihoyat og`ir masalalarni aniqladi, ularning
tillari haqida mukammal asar yaratdi. Bu bilan u turkiy tillar tarixida, turkologiya
ilmida, turkologiya tarixida yuksak o’rin oldi. Devondagi til faktlari yolg`iz XI
asrgagina oid bo’lmay, ular yana ham qadimgi davrlar tilidan ham namunadir.
Chunki Mahmud Koshg`ariy til faktlariga tarixiy asosda yondashadi. U o’z oldiga
til tarixini yoritib berishni asosiy vazifa qilib qo’yadi. Uning o’z so’zi bilan
aytganda, u bu asarini tilning qadimgi holini o’rganuvchilarga narvonlik xizmatini
qiluvchi qo’llanma, keyingi davrdagi til o’rganuvchi tadqiqotchilarga unga qiyos
qilib foydalanishlari va kerakli ilmiy xulosalarni chiqara olishlariga mos ko’prik
qilmoqchi bo’lgan edi. Shuning uchun u o’z asarida til faktlarining o’sha davrga
xos xususiyatlarini ham, avvalgi holatini ham, qadimgi davrlardan boshlab kitob
yozilgan davrgacha yuzaga kelgan o’zgarishlarni ham izohlab beradi. Bu jihatdan
devon tilning juda qadimgi tarixini, urug`chilik davri tilini ochib berish
ahamiyatiga ham ega bo’lgan benihoyat muhim manbadir.
Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`atit turk» asari turkiy etnonimlar
tarixiga doir qimmatli ma’lumot beruvchi manba sanaladi. Mahmud Koshg`ariy
o’zi yashagan davrdagi Movarounnahrda yashagan elatlar haqida fikr yuritgan. U
umumturkiy oiladagi urug`-qabila va elatlarning yaqinligi, til birligi hamda o’ziga
xos bo’lgan farqli tomonlarini ko’rsatib berishga harakat qilgan va ularning
joylashish jug`rofiy xaritasini bergan.
Mahmud Koshg`ariy «Devonu lug`otit turk» asarida turkiy qabila va
urug`larning joylashish o’rnini aniq ko’rsatadi, ularning nomlari ro’yxati va ular
haqida ma’lumot beradi. U bu xususda yozadi: «Turklar aslida 20 qabiladir. Har
bir qabilaning sanoqsiz allaqancha urug`lari bor. Men bulardan asosini, ona
urug`larini yozdim, shaxobchalarini tashladim... Rumdan kun chiqargacha bo’lgan
musulmon va boshqalarni zikr qildim... Rumga yaqin birinchi qabila
bajanak,
so’ng qipchoq, o’g`uz, yamak, boshg`ird, basmil, so’ng qay, so’ng yabaqu, so’ng
tatar, so’ng qirqiz
keladi. Qirg`izlar Chin yaqinidadurlar. Bu qabilalar hammasi
Rum yonidan kun chiqargacha cho’zilgandir. So’ng
chigil, so’ng to’xsi, so’ng
yag`ma, so’ng ig`rak, so’ng yaruq, so’ng jumul, so’ng uyg`ur, so’ng tangut, so’ng
xitoy.
Xitoy – Chindir. So’ngra
tavg`ach
; bu Mochindir». Shundan so’ng turkiy
qabilalar tarkibiga kelib qo’shilgan s
o’g`daq, qanjak, arg`u, hutanliklar, to’bo’tlar,
tang`utlar, bismil, bulg`ar, suvar, bajanak
kabilar haqida ham ma’lumot beradi
.
Bundan tashqari, «Devon»da o’g`uz qabilasi va uning kichik 22 urug`ini
nomma-nom sanab o’tadi hamda ularning tamg`alari to’g`risida ma’lumot beradi.
“
Bu qabilalarni bilishga odamlarning ehtiyojlari borligi uchun birma-bir izoh
qildim. Bu nomlar u qabilalarning eng qadimgi bobolarining ismid
ir,” – deydi M.
Koshg`ariy
.
«Devon» da 70 ga yaqin urug`, qabila, elat va ularga xos bo’lgan
toifalar haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
Etnooykonimlar ko’p asrlar davomida tabiiy holda yuzaga kelgan nomlar
bo’lib, ularning ijodkori, yaratuvchisi oddiy xalq hisoblanadi. Bu nomlar, bir
tomondan, ma’lum ob’ektning atoqli oti, juda qadimiy so’z bo’lsa, ikkinchi
tomondan, xalqning tarixini aniqlashtirishga yordam beradi. Etnonim va
etnooykonimlarni tadqiq etish o’zbek tilidagi atoqli otlar tizimining shakllanish
bosqichlari xususida qimmatli ma’lumotlar beribgina qolmay, madaniyat va
ma’naviyatimizning turli yo’nalishlari bo’yicha keng qamrovli izlanishlar olib
borishda muhim ahamiyat kasb etadi.
«Devonu lug`otit turk» asarida
bo’ri¸ kiyik¸ qo’zichoq, laylak, toyloq, qarg`a,
quyon, qulon, qo’shchi, qo’zi, qo’chqor, ilon, burgut
kabi etnonimlar mavjud
bo’lib, ular totem sifatida muqaddaslashtirilgan jonivorlar nomini anglatuvchi
so’zlar asosida yuzaga kelgan.
Ayonki¸ tamg`a (bu so’zning azaliy shakli
taqma
) – ko’pchilik turkiy va
mo’g`ul xalqlarining chorvachilik bilan bog`liq bo’lgan ramziy nishon, belgisi
nomi. Ibtidoiy o’tmishda qo’lga o’rgatilgan hayvonlarning ma’lum bir
shaxsga yoki jamoaga tegishli ekanligini bildirish uchun tamg`a shakli va turlari
o’ylab topilgan, keyinchalik bu belgi urug`-qabilaning tug`i, tug`rosi tasviri
sifatida tushunilgan. Narsa mol, mahsulot qabila-urug`larni bir-biridan ajratish
uchun qabul qilingan belgi tamg`a sanaladi. Har bir urug` va qabila o’zining
maxsus tamg`asiga ega bo’lgan.
Mahmud Koshg`ariy «Devonu lug`otit turk» asarida 20 ta turkiy qabila haqida
ma’lumot bergach, ularni bir-biridan farqlovchi o’z belgi-tamg`asi borligini eslatib
o’tadi. Qabila-urug`larni shu tamg`alariga qarab farqlanishini ta’kidlaydi
.
Qavmlar
va ularning tamg`alari bo’yicha quyidagilarni misol tarzida keltirib o’tish mumkin:
qoyi, bayot, alqa uyli, qorauyli, yozir, yasir, dudurg`a, avshar, qiziq, bekdili,
karxin, bayindir, bajana, chovuldur, chapkin, salor, imir, ola yunatli, uragir, igdir,
bukdiz, avo, kinik
va boshqalar. Ot va qora molning soniga kuydirib bosiladigan
belgi-tamg`a, chorva mollarini bir-biridan farqlash vazifasini o’tagan. Keyinchalik
uning ma’nosi kengaygan, natijada u etnik atamaga aylangan.
«Devonu lug`otit turk» asaridagi etnonim va etnooykonimlarni o’rganish
jarayonida shunday xulosaga keldikki, ular turli urug` va qabilalar yoki ularning
vakillari jamoa bo’lib yashagan joydagina vujudga keladi.
Etnonim va etnooykonimlarlarning¸ asosan¸ affiksatsiya¸ onomastik
konversiya va qisman kompozitsiya usuli yordamida vujudga kelishi ma’lum
bo’ldi.
«Devonu lug`otit turk» asaridagi etnonim va etnooykonimlarlar grammatik
tuzilishi jihatidan appelyativ asosli, formantli hamda indikatorli nomlarga
bo’linadi. Appellyativ asosli nomlar tarixiy nuqtai nazardan yasama nom
bo’lsa-da, hozirda ular tub holga kelib qolgan.
Qipchoq, Mang`it, Qalmoq,
Matchoyi, Sulduz, Tuyalas, Bahrin, Bag`ish
kabi bir qator etnooykonimlar
shunday nomlar sirasiga kiradi.
«Devonu lug`otit turk» asaridagi etnonim va
etnooykonimlar
tarixiy-etimologik jihatdan turli tillarga mansubdir. Ularning
asosiy qismini turkiy tillarga oid etnonim va etnooykonimlar tashkil qiladi.
Shuningdek, mo’g`ul, fors-tojik qatlamlariga xos etnonimlar ham uchraydi.
«Devonu lug`otit turk» asari o’zbek tili tarixida muhim ahamiyatga ega
noyob manbadir. Mazkur asarni turli aspektlarda tadqiq etish muhim ahamiyatga
ega. Umuman, asarni Mustaqillik yillari o’zbek tilshunosligi qo’lga kiritgan
yutuqlar asosida o’rganish tilimizning taraqqiyot bosqichlarini o’rganishga yordam
beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
