Султонмурод олим, филология фанлари номзоди, “Нақшбандия” журнали бош муҳаррири. «Лисон ут-тайр»нинг

Шайхни андоқки шайдо этти ишқ,
Олам аҳли ичра расво этти ишқ, ‒

байтидан сўнг шоир бевосита ўзи сўзлай бошлайди:

Сўнгра мендин солмади ғавғосини,
Кимса кўнгли мулкиға яғмосини.


Ҳолим андин кимса гар ортуқ демас,
Ортуқ эрмас, бўлса ҳам ўксук эмас...

Бу билан Навоий Шайх Санъон ишқига ҳавас қилаётгани, ўзини ҳам шундай мубталолик чулғаганини яширмайди.

Асар воқеаси бўйича, бу ҳавас қушларга ҳам ўтди. Уларнинг Симурғ сари парвози энди бутунлай бошқа маром ва мақомга эга бўлди. Ишқ шавқи улар қўлидан ихтиёрни олган эди. Улар худди чақмоқ чақинидек тез учар, бир ҳамл (қанот қоқиш) билан ғарбдан шарққа етар эди. Лекин, барибир, бЎлмади ‒ орадаги бошбошдоқлик кетмади: бирови бировидан ортда қолар, ўзини ҳар манзилларга солар эди. Шайх Санъон ҳикоятининг таъсири шундаки, қушлар иттифоқ бўлиб учмасак, бўлмайди, ахир, қЎйни ҳам қЎйчивон бошқармаса, кимдир жамаотга сардорлик қилмаса, бўлмайди, деган фикрга келди. Ҳудҳудни йўлбошчиликка ундашди. Ҳудҳуд бунга кўнмади. Тенглик бузилади, ҳаммамиз ҳам бир қуш бўлсак, мен сизлардан устундек бЎлиб қоламан, бу яхши эмас, деб ҳисоблади. Кейин адолат (бугунги тил билан айтганда, демократия) бЎлсин деб қуръа ташланди. қарангки, қуръа ҳам, келиб Ҳудҳудга тушди. Ҳудҳуд бошчилигида ҳаммалари учишга киришдилар.
Бу билан шоир, жумладан, тасаввуф йўлини пирсиз ‒ раҳнамосиз босиб ўтиш мумкин эмаслигини исботлаган ҳам бўлади.
Хуллас, «Лисон ут-тайр» ўзига хос бир и ш қ н о м а бўлса, асар воқеасига кўра, қушларда бу ишқ айнан Шайх Санъон ҳикоятидан кейин чинакамига ўт олади.
Шу ҳикоятдан асардаги тасвир чизиғи кескин ўзгаради. «Анъанавий» деб юритиладиган, «Лисон ут-тайр»да бевосита асар моҳияти билан чамбарчас боғлиқ дастлабки бобларни ҳисобламаганда, шартли равишда, достонни икки қисмга бўлиш мумкин:
Биринчиси. Қушлар билан боғлиқ тасвир қисми (бу 14-боб билан бошланиб, «қушларнинг фано ҳусулидин бақо вусулига еткони» деб аталган 169-боб билан тугайди).
Иккинчиси. Қушлар билан боғлиқ бўлмаган, бевосита шоир лирик қаҳрамони дарду ҳоли баёни бўлган қисм (бу 170 ‒ 193-бобларни ўз ичига олади).
Ана шу биринчи қисмнинг ўзи яна иккига бўлинади:
‒ шариатдан тариқатга ўтиш тасвири (14 ‒ 78-боблар);
‒ тариқатдан ҳақиқатга ўтиш тасвири (80 ‒ 169-боблар).
Мазкур икки қисмни боғловчи олтин ҳалқа ‒ Шайх Санъон ҳикояти (яъни 79-боб).
Шунинг учун ҳам «Лисон ут-тайр» Шайх Санъон ҳикоятисиз «Лисон ут-тайр» эмас.
“Тафаккур, 2001 йил, 4-сон. ‒ Б. 34 – 47.