So'z turkumlari

Otlarda egalik kategoriyasi

Predmet yoki predmetlik tushunchalarining uch shaxsdan biriga tegishli ekanligini ifodalovchi shakllar egalik kategoriyasi deyiladi. Otlardagi egalik uch shaxsni, birlik va ko'plikni ifoda etadi. O'zbek tilida egalik ma'nolari morfologik va sintaktik usullarda ifodalanadi.
So'z o'zak negiziga maxsus qo'shimchalar qo'shish orqali egalikning hosil bo'lishi morfologik usul bilan ifodalanishidir. Predmet. narsa-hodisani uch shaxsdan biriga qarashliligini belgilaydigan qo'shimchalar egalik qo'shumchalari deyiladi.
Egalik qo'shimchalari predmetning shaxsga yoki predmetga qarashli ekanligini ko'rsatib, shaxs va son ma'nolarini ham ifodalaydi. Egalik qo'shimchalari so'zning qanday tovush bilan tugashiga ko' ra ikki shakllidir.

Shaxslar	Birfik	Ko'plik
I shaxs II shaxs IH shaxs	-m (-im) - ng (-ing) -si(-i)	-niz (-iiriz) -ngiz (-ingiz) -si- i (-lari)

Egalik qo'shimchalarining IE shaxsi ko'pincha birlik va ko'plikda farqlanmaydi. Masalan, uning kitobi, ularning kitobi. Ba'zan III shaxs ko'plikda -lar qo'shimchasi ham qo'llaniladi: ularning ishlari kabi.
So'zlarga egalik qo'shimchalari qo'shilganda, ko'pgina so'zlar o'zagida o'zgarish bo'lmasa-da, ayrim so'zlarning o'zagida o'zgarish yuz beradi. Masalan, aka, uka, daftar, gul so'zlariga egalik qo'shimchalari qo'shilganda (akam, gulim) o'zak aslidagidek qoladi. Biroq og'iz, burun, ko'ngil, singil, qishloq so'zlariga egalik qo'shimchasi qo'shilganda o'zakda o'zgarish bo'ladi: og'zim, burnim, ko'nglim, qishlog'im kabi.
Egalik qo'shimchasini olgan so'zlar boshqa so'zlar bilan quyidagicha birikadi.Egalik qo'shimchasini olgan ot ko'pincha qaratqich kelishigidagi ot yoki otlashgan so'zlar bilan bog'lanadi. Shu boisdan egalik qo'shimchasini olgan so'zningkelishikli so'zga qarashli ekanligi ifodalanadi. Egalik qo'shimchasining qaratqichli so'z bilan bog'lanishi juda ko'p uchraydigan holatdir. Bu navning ahamiyatini hozir aniq baholash qiyin, albatta. (O'.U.) Mova-rounnahrda esa Shayboniyzodalarning hokimiyati parcha-parcha bo'lib zaiflashib bormoqda. (P.Q.)
Egalik qo'shimchalarini qaratqich kelishigi qo'shimchasini olgan ot bilan birikishi, shu qo'shimchalarni ifoda jarayonini kengaytiradi. Zero, egalik qo'shimchalari faqat tegishlilik, mansublik ma'nolarini bildiradi. Masalan. ish joyi, bahor payti, kuz havosi kabi birikmalarda mansublik ma'nosi mavjud bo'lsa, maktabning bog'i, Alining ukasi kabi birikmalarda qarashlilik ma'nosi mavjud.
Egalik qo'shimchasining ko'proq qaratqichli so'z bilan birga qo'llanishi egalik vositalan hamda qaratqich kelishigining o'zaro bog'liqligini ko'rsatadi. Qaratqich va egalik qo'shimchalarini olgan so'zlar: niening o'rtog'im, mening o'rtoqlarim tipida qaratqich va qaralmish birlikda. qaratqich birlikda, qaralmish ko'plikda yoki ularning o'rtog'i tipida, qaratqich ko'plikda, qaralmish birlikda kelishi mumkin.
Egalik qo'shimchalarini olgan so'z son, ot, sifat yoki olmoshdan so'z bo'lsa chiqish kelishigi qo'shimchasini olgan so'z bilan birikadi: talabalardan biri, yaxshisidan yaxshisi, hunarmandlardan ko'pi kabi.
Bundan tashqari egalik qo'shimchasini olgan so'z bosh kelishikdagi so'z bilan birikadi. Bu xildagi birikshida ham qarashlilik ma'nosi ifodalanadi. Masalan, Kampir qiziga javob topolmadi, allanimalar deb ko'ngillab savatdagi zog'oralarni yoyib qo'ydi-da, oshxona yig'ishtirgani ketdi. (0.) Qarashlilik ma'nosi ifodalanmaydi: Tuhmat balosidan meni faqat Humoyun hazratlari qutqarur, -dedi-yu, Agradan qochib chiqdi.(P.Q.) Egalik qo'shimchalari shaxs ma'nosini ham, son ma'nosini ham ifodalaydi. Egalik qo'shimchalarining shaxs ma'nolari birlik va ko'plikda bir xil: -in, -ng, -i (-si) qo'shimchalari shaxs ko'rsatkichlaridir. Masalan, akam, akang, akasi so'zlarida bar uchala shaxs ifodalangan. Bu qo'shimchalar uchta shaxsda birlik va ko'plikni ifodalash uchun asos bo'lsada, shaxs qo'shimchalarining o'zi ko'plikni ifodalay olmaydi. Ko'plikni ifodalash uchun shaxs qo'shimchalariga kop'lik ifodalovchi -iz son qo'shimchasi qo'shiladi. Masalan, aka+m-iz, aka-ng-iz kabi.
Egalik qo'shimchalarining I. II shaxslari ko'p jihatdan bir-biriga mos, HI shaxs esa farqlanadi. Masalan, son qo'shimchalari I, II shaxsda bir bo'lsa, (-iz) III shaxsda boshqachadir (-lari).
Shuningdek, egalik qo'shimchalari I, II shaxsda predmet, narsa-hodisaning kimga, nimaga tegishli ekanligini aniq ko'rsatib turadi: kitobim. kitobing kabi. Bu xildagi ifodalarda qaratuvchi shaxslar (men, sen) aniq. Ill shaxsda esa qaratuvchi shaxs u olmoshi bilan ham, boshqa kishi otlari bilan ham ifodalanadi: uning kitobi— Nafisaning kitobi kabi.
I, II shaxs egalik qo'shimchalari predmetni, narsani shaxsga tegishli ekanligini ifodalaydi: akam, akang kabi. Predmetning shaxsga tegishli ekanligi III shaxs egalik qo'shimchasi orqali ham ifodalanadi: akasi kabi.
Shu bilan birgalikda III shaxs egalik qo'shimchasi ko'proq shaxsga tegishli bo'lmagan narsa predmetlami ifodalaydi. Masalan, kitobning varag'i, maktabning bog'i kabi.
Egalik qo'shimchalari ko'plik ifodalovchi -lar qo'shimchasidan keyinqo'shiladi.
Ishxona rahbarlari to'yxonaga ancha barvaqt borishdi. Osmon xuddi tomlarga tegib turganday. (A.Q.)
O'zbek tilida egalik ma'nosi ot va olmoshlarga -ni, -ki qo'shimchasini qo'shish bilan ham ifodalanadi: kitob meniki, kitob seniki. Bu qo'shimcha u ohnoshiga qo'shilganda mavhum egalikni hosil qiladi.Jkitob uniki kabi.