Sotsiologiyasi

sivilizatsiya  -   bu  insondan  tashqarida,  y a ’ni  unga  bog'liq 
bo ‘Imagan  holda  yuz  beradigan  jarayondir.  U  insonga  ta ’sir 
ко ‘rsatib lining ichki dunyosiga kirib borishi ham yoki bo ‘Imasa, 
unga  qarshi  chiqishi  ham  mumkin.  Madaniyat  esa  insonning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ichki  olami,  uning  та ’naviy  boyligi namunasi  bo ‘lib,  kishining 
qay darajada rivojlanganligini ко 'rsatib beradi1.
Ko‘pgina  adabiyotlarda  “sivilizatsiya”  biron-bir jamiyatning 
rivojlanganligi  darajasini  bildiradi.  Lekin  bu  darajaga  erishish 
jamiyat taraqqiyotining qaysi pog‘onasiga ko‘tarilgandagina yuz 
berishi  mumkinligi  yoki,  boshqacha  aytganda,  “sivilizatsiya” 
darajasiga erishish va  “sivilizatsiya”  maqomiga  sazovor bo‘lish 
nuqtasi (chegarasi) hech qaysi izlanishlarda aniq ko‘rsatilmagan. 
Shuni  aytib  o‘tish  mumkinki,  sivilizatsiya  belgilari  sifatida 
kamida quyidagilar mavjud bo‘lmog‘i lozim. Aw alo:
1)  davlat  xalqni  jipslashtira  oluvchanlik  qobiliyatiga  ega 
bo‘lishi  lozim;
2)  davlat  xalqni  xo‘jalik,  harbiy,  huquqiy,  qonuniy jihatdan 
boshqara olishi  lozim;
3)  yozuvning mavjudligi. Yozma huquq normalariga,  qonun- 
qoidalariga  ega  bo‘lgan  kishilik jamiyati  -   sivilizatsiyalashgan 
jamiyat,  yozilmagan  qonun-qoidalar,  an’ana  va  urf-odatlarga 
rioya qilgan jam iyat sivilizatsiyalashmagan jam iyat hisoblanadi.
4)  muayyan  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  texnologiyasiga  ega 
bo‘lish lozim;
5)  takrorlanmas  madaniyati,  qadriyati,  falsafiy  qarashlari, 
odob-axloq  normalari,  qonuni,  huquqiy  normalari  mavjud 
bo‘lishi  lozim;
6)  o‘z hayotiy tamoyillariga ega bo‘lishi lozim;
7)  insonparvarlikning yuqori pog‘onasiga ko‘tarilgan bo‘lishi 
lozim.  Odamxo‘rlik  va  insonni  qurbonlikka  keltirish  mavjud 
bo‘lgan,  inson  qadr-qimmati  va  haq-huquqi  toptalgan  jam i- 
yatlar  sivilizatsiya  darajasiga  yetgan  hisoblanmaydi.  Albatta, 
zamonaviy  sivilizatsiyalashgan jamiyatning  ayrim  vaziyatlarida 
uchrab turadigan insondan keltiriladigan qurbonliklar, qonli ma-
1 Q arang:  E.  А хм ед ов а,  P.  Г аби дулин.  К ультуралогия.  М ировая  культура.  -  
Т.: А кад.  Худ.  Узб.,  2001.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rosimlar  (inson  nazarda  tutilmoqda)  o ‘tkazish jinoyat  va  ruhiy 
kasalliklar  belgisi  hisoblanib,  bunday  varvarlik  holatlari  sivili­
zatsiya yo‘qligi belgisi hisoblanmaydi.
Demak, sivilizatsiya kishiga bog‘liq bo‘lmagan, uning tashqa- 
risida  sodir  bo‘layotgan  tashqi  hayot,  olam,  tashqi  jarayondir. 
Madaniyat  esa  buning  aksi  bo‘lib,  u  aynan  kishi  ichki  dunyo- 
sida  vujudga  keladigan jarayondir.  Madaniyatning  unday  yoki 
bunday  bo‘lishi  kishi  ichki  dunyosining  qay  darajada  boy  yoki 
kambag‘al ekanligidan dalolat beradi.
Sivilizatsiya -  bu, aw alo, madaniy yutuqlar majmuasidir. Bir 
madaniyatning o ‘zi bir nechta dinastiya va davlatlardan uzoq ya- 
shashi  mumkin.  0 ‘z  navbatida,  bir  sivilizatsiya  o ‘z umri  davo- 
mida bir-birini bosib olgan bir nechta turli davlatlami ko‘rish im- 
koniyatiga  ega bo‘ladi.  Sivilizatsiya turli  hududlarga  tarqalishi, 
ularni “bosib olishi” (faqatgina, kuch ishlatish yo‘li bilan emas), 
turli  mintaqa xalqlari  ongiga  singishi,  yangi-yangi  xalq va  dav­
latlami  egallashi  mumkin.  Shuningdek,  sivilizatsiya  o ‘zi  erish- 
gan  madaniy  qadriyat  va  yutuqlarini  boshqa  bir  sivilizatsiyaga 
hadya etib, o‘zi esa hayot “sahnasidan” butunlay yo‘qolib ketishi 
ham  mumkin.
Tarixning  guvohlik  berishicha,  ayrim  vaziyatlarda  bir nechta 
sivilizatsiyalar birlashib ketib, yagona sivilizatsiyani  tashkil  qil- 
gan  (maslan,  grek-rim  sivilizatsiyasi).  Sivilizatsiyalar  bir-biri 
bilan  parallel  ravishda  yashashi  ham  mumkin  yoki  bo‘lmasa 
asta-sekinlik  bilan  ketma-ketlikda  vujudga  kelishi  ham  mum­
kin.  Nima  bo‘lganda  ham  sivilizatsiya  tarixi  -   bu  madaniyat 
tarixidir.  Sivilizatsiyani  o‘rganish  -   bu  undagi  madaniyat  rivo- 
jini o‘rganishdirl.
Sivilizatsiya  -   madaniyatning  konkret  namoyon  bo‘lishi, 
lining  real  mavjud  hayotini  aks  ettirishi.  Sivilizatsiya  madani- 
yatsiz,  madaniyat  sivilizatsiyasiz,  undan  tashqarida  mavjud
1 Q arang: И он и н  JT.  Г. С оц и ологи я  культуры. У ч еб н о е п особие. -  М .: Л огос. 
1998.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘lishi  mumkin  emas.  Chunki  inson  m a’lum  bir  sivilizatsiya 
bag‘rida o‘tmish ajdodlari  tomonidan yaratilgan barcha moddiy 
va  m a’naviy  boyliklarni  o ‘zlashtirgan  holda  shakllanadi  va ka- 
mol topadi.