Sotsiologiyasi

I. 3.  M adaniyatning 
asosiy shakl va  elem entlari
Ilmiy adabiyotlarda madaniyatni moddiy va m a’naviy madani- 
yatga  bo‘lish  rasm  bo‘lgan.  Madaniyatni  moddiy  va  ma’naviy 
madaniyatga  bo‘lish  inson  faoliyatining  ikki  asosiy  sohasi  -   moddiy 
va  m a’naviy  ishlab  chiqarish  bilan  bevosita  bog‘liqdir.  Moddiy 
madaniyat  moddiy  faoliyatning  barcha  sohalarini  va  natijalari- 
ni  o ‘z  ichiga  oladi.  Moddiy  madaniyatning  muhim  elementlari 
ishlab  chiqarish,  transport,  aloqa vositalaridir.  Moddiy  madani­
yatga uy-joy,  kiyim-bosh,  uy-ro‘zg‘or buyumlari,  iste’mol  vosi­
talari  deb  ataladigan  hodisalar  ham  kiradi.  Bularsiz  m a’lum  bir 
xalq  madaniyati,  uning tarixiy  taraqqiyotining  turli  bosqichlari- 
dagi  o ‘ziga xosliklari  haqida to‘g‘ri  fikr yuritish mumkin  emas. 
Albatta,  moddiy  madaniyatni  faqat  ishlab  chiqarish  va  iste’mol 
vositalariga taqab qo‘yish to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Umuman  olganda,  ijtimoiy  hayotda  moddiy  ishlab  chiqarish 
sohasi  bilan  birgalikda,  ijtimoiy  soha,  siyosiy  soha,  m a’naviy 
soha  faoliyatlari  ham  mavjud.  Kishining  bu  sohadagi  faoliyat-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lari madaniyat klassifikatsiyasining asosi  sifatida qabul qilinadi. 
Bunday  klassifikatsiya  tizimining  birinchi  bosqichiga  bir  qa- 
rashda  mustaqil  ko‘ringan,  lekin  bir-birlari  bilan  chambarchas 
bog‘langan quyidagi madaniyat sohalari kiradi:
-  moddiy madaniyat;
-  ijtimoiy faoliyat;
-  siyosat;
-  san’at;
-  m a’naviy madaniyat.
Moddiy  madaniyatga  moddiy  madaniyat  elementlari:  -  
texnika  madaniyati,  ishlab  chiqarish  madaniyati,  rejalashtirish 
madaniyati,  taqsimlash  va  ayirboshlash  madaniyati,  kitob,  uy, 
mashina  san’at  asarlari,  ya’ni  insonlar tomonidan yaratilgan va 
jism oniy jihatdan mavjud bo‘lgan barcha buyumlar kiradi. Lekin 
shuni  unutmaslik  kerakki,  sotsiologlami  moddiy  madaniyat 
elementlari  kishilar  ta’siri  ostida  bo‘lgan  vaziyatdagina  qiziqti- 
radi.
Ijtimoiy  madaniyatga  oila  va  nikoh  masalalari  madaniyati, 
ijtimoiy-demografik  guruhlar  madaniyati,  maishiy  madaniyat, 
m aorif va  ta ’lim  madaniyati,  shaxslararo  muloqot  madaniyati, 
ekologik madaniyat kiradi.
Siyosiy  madaniyat  sohasiga  huquqiy  madaniyat,  fuqarolik 
madaniyati,  siyosiy faoliyat yuritish madaniyati, ya’ni sinflararo 
muloqot,  ijtimoiy guruhlar, davlat, xalq kiradi.
M a’naviy  madaniyat  sohasiga  dunyoqarash,  mafkura,  ilm- 
fan,  din,  badiiy  madaniyat,  san’at,  milliy  an’analar,  axloqiy 
madaniyat,  estetik madaniyat,  an’ana,  shaxslararo  aloqalar,  mu­
nosabatlar, urf-odatlar va hokazolar kiradi.
Madaniyatni moddiyga va m a’naviyga boMishning o ‘zi shartli 
holat hisoblanadi.  Bir tomondan,  moddiy madaniyat elementlari 
bo‘lgan  kitoblar,  ibodatxonalar,  tasviriy  san’at  va  hokazolar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’naviy g ‘oya natijasi  sifatida vujudga kelgan bo‘lsa-da,  ikkin­
chi tomondan,  ular moddiy mavjud bo‘lishga ehtiyoj  sezadilar.
M a’naviy  madaniyat,  avvalo,  g ‘oya sifatida  ijodkor tasaw u- 
rida vujudga keladi,  so‘ng  ushbu g‘oya moddiy  madaniyat sifa­
tida  yaratiladi  va  dunyo  yuzini  ko‘radi.  “M a’naviy  madaniyat 
m a’naviy  ishlab  chiqarish,  ijtimoiy  ong  shakllarini  yaratish  bi­
lan bog‘liq boTgan faoliyatning barcha sohalarini qamrab oladi., 
M a’naviy  madaniyat  namoyon  bo‘lishining  turli  ko‘rinishlari 
mavjud: har xil tasaw urlar va g ‘oyalar, nazariyalar va ta’limotlar, 
ilmiy  bilimlar  va  san’at  asarlari,  axloqiy  va  huquqiy  normalar, 
falsafiy,  siyosiy qarashlar, mifologiya, din va hokazo.  Bulaming 
barchasi  o ‘z-o‘zidan  paydo  boTmaydi,  balki  tarixiy  taraqqiyot- 
ning  m a’lum  bosqichida turgan va o‘zaro muayyan munosabat­
larga  kirishgan  kishilar  tomonidan  yaratiladi.  Bundan  ko‘rinib 
turibdiki, m a’naviy madaniyat m a’naviy faoliyat natijasi sifatida 
kelib chiqayotgan hodisalamigina emas, balki ularni yaratish ja ­
rayonida kishilar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni ifo- 
dalash uchun ham xizmat qiladi” 1.
M a’naviy  madaniyatning  moddiy  madaniyatga  nisbatan 
o ‘ziga xosligi nimada ko‘rinadi? Birinchidan, m a’naviy madani­
yat  nafaqat  narsa  shaklida,  balki  faoliyat  shaklida  ham  namo­
yon  bo‘ladi  (shifokor,  o ‘qituvchi,  qo‘shiqchi,  raqqos  faoli­
yati;  m a’ruza,  aktyor  o ‘yini  faoliyati  va  hokazo).  Ikkinchidan, 
m a’naviy qadriyatlar eng uzoq yashaydigan qadriyatlar hisobla- 
nadi,  y a ’ni  m a’naviy  madaniyatning  betakror  asarlari  mazmun- 
mohiyati  jihatidan  hech  qachon  qarimaydi.  Bunga  Xorazmiy, 
F arg ‘oniy,  Farobiy  yaratgan  asarlar  m isol  b o ‘la  oladi. 
Uchinchidan,  m a’naviy  madaniyat  o‘z  yaratuvchisi  va  ijodkori 
haqida  moddiy  madaniyatga  nisbatan  ancha  ko‘proq  m a’lumot 
bera  oladi.  To‘rtinchidan,  m a’naviy  madaniyatning  birgina 
kategoriyasining  o‘zida  bir  qator  boshqa  m a’naviy  madani-
1 F alsafa:  ( 0 ‘quv  q o ‘llanm a) /  E. Y usupovning urn.  tahr.  ost. -  Т.:  Sharq,  1999.
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yat  kategoriyalari  yotgan  bo‘ladi.  Masalan,  biron-bir  badiiy 
madaniyat asari  faqat estetik jihatni namoyon qilibgina qolmay, 
balki axloqiy, xulqiy, dunyoqarashni o ‘stiruvchanlik kabi bir qa- 
tor m a’naviy qadriyatlarni ham ko‘rsatadi.
M a’naviy  qadriyatlar jamiyatda  insonlar tomonidan  iste’mol 
qilinmasa  edi,  ular  yaratilishi  haqida  gap  ham  bo‘lmasdi. 
M a’naviy  qadriyatlar  mavjudligi  jamiyat  a ’zolari,  insoniyat 
tomonidan  unga  nisbatan  talab  borligini  bildiradi.  Lekin  bun­
day  “talab”  va  “iste’mol”  moddiy  narsalarga  bo‘lgan  talab  va 
iste’moldan  farqlanadi.  Agarda  moddiy  narsalarda  mahsulot 
(oziq-ovqat, kiyim-kechak va hokazo)  tezda tugatilsa,  m a’naviy 
qadriyatlar  esa  insonlar  tomonidan  bir  necha  marotaba  foy- 
dalanilishi  mumkin.  Ahamiyatli jihati  shundaki,  vaqt  o‘tgan  sa- 
yin m a’naviy madaniyat sayqallanib, yanada qadri  oshib boradi.
M a’naviy  madaniyatning  jamiyatda  to‘la-to‘kis  mavjud 
bo‘lishini  ijtimoiy  institutlar  ta’minlaydi.  Bu  ijtimoiy  institut- 
larning  asosiy  vazifasiga  aynan  m a’naviy  boyliklarni  ishlab 
chiqarish,  taqsimlash va ayirboshlash kiradi.  Ular tarkibiga turli 
tashkilot  va  muassasalar  kiradi,  ya’ni:  birinehidan,  ma’naviy 
madaniyatni  ishlab  chiqarishni  yo‘lga  qo‘yish  (ijodiy  uyushma, 
ilmiy-tadqiqot  institutlari,  xalq  ijodiy  jamoalari,  kinostudiya- 
lar,  nashriyot  va  hokazo);  ikkinchidan,  m a’naviy  qadriyatlar­
ni  taqsimlab  chiqish  (kinoteatrlar,  sirk,  konsert  uyushmalari, 
m a’ruzaxonalar, maktablar, kutubxonalar, muzeylar va hokazo); 
uchinchidan, madaniyatni  ishlab chiqarish va taqsimlash jarayo- 
nini  sintetik  ravishda  bir-biri  bilan  birlashtirish  orqali  (klublar, 
teatrlar,  filarmoniyalar,  radio,  televideniye,  oliy  ta’lim  muassa- 
salari kafedralari  va hokazo).
“Uzoq  vaqtlar  fanda  madaniyat  deganda  faqat  m a’naviy 
madaniyat  nazarda  tutildi.  Negaki  borliqni  haqiqat,  yaxshilik, 
go‘zallik  belgilaydi  deb  hisoblashgan.  Shuning  uchun  birinchi 
o ‘rinda  ilmiy  tadqiqotlarning  asosi  axloq,  nafosat  bo‘lib  keldi. 
Natijada  jamiyatning  moddiy  hayotini,  uning  iqtisodiyotini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘rganishga  e ’tibor  berilm adi.  M oddiy  m adaniyat  tadqiqot 
uchun qiziqarsiz hisoblandi.
Industrial  jamiyatning  vujudga  kelishi,  uning  texnikaviy 
taraqqiyoti  va  texnologiyalarining  tezda  almashishi  madani- 
yatshunoslami  insoniyatning  barcha  moddiy  madaniyatini 
o ‘rganishga majbur qildi” 1.  Shuningdek,  hozirgi  kunda  madani­
yat  tizimlaridan  bo‘lmish  moddiy  va  m a’naviy  madaniyat  bir- 
biriga shunday ta’sir qilyaptiki, bir tomondan, m a’naviy madani­
yat moddiy madaniyat yaralishiga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomon­
dan,  moddiy  madaniyatning  boyishi  m a’naviy  madaniyatning 
yangi  qirralarining  ochilishiga  sabab  bo‘lmoqda.  Eng  qizig‘i, 
uchinchi tomondan esa, moddiy madaniyatda m a’naviy madani­
yat  va,  aksincha,  m a’naviy  madaniyatda  moddiy  madaniyatni 
uchratish mumkin.  Masalan,  ilmiy-texnik jarayon bo‘lmish om­
maviy  axborot vositalari,  radio,  televideniya,  kino,  magnitafon, 
videotexnika,  komputer  kabilar  moddiy  madaniyat  bo‘la  turib, 
m a’naviy madaniyat oshishiga xizmat qiladi. M a’naviy madani­
yat  bo‘lmish  ilm-fan  esa  texnikaning  rivojiga  xizmat  qiladi. 
Hattoki  texnikani  m a’naviylashtirish  asri  boshlandi  (masalan, 
texnika estetikasi...).
Moddiy  madaniyat  deb  insoniyat  mehnati  bilan  yaralgan, 
uning  barcha moddiy  ehtiyoj  va talablariga javob  beradigan  bir 
necha moddiy qadriyatlar yig‘indisiga aytiladi.  Moddiy madani- 
yatga,  aw alo,  mehnat  qurollari  va  ishlab  chiqarish,  ijtimoiy- 
maishiy xizmat turlari  (bular: transpot, aloqa vositalari, kommu- 
nal uy-joy xo‘jaligi xizmati va hokazo), kiyim-bosh, uy-ro‘zg‘or 
buyumlari kiradi.  Demak,  moddiy  madaniyat  insonning  tabiatni 
qay darajada egallay olganligini va unga ta’sir qilib, uni qanchalik 
o ‘zgartira olganligini  ko‘rsatadi.
Madaniyatshunos  olim  Yu.  V.  Rojdestvenskiy  o ‘zining 
madaniyatshunoslik faniga bag‘ishlangan asarlaridan birida mod-
1 E.  G ulm etov va bosh.  M adaniyatshunoslik:  M a’ruzalar matni. - Т . ,  2000. 23-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

diy madaniyat haqida qimmatli m a’lumotlar bergan. Kitobxonga 
biz ushbu asardan olingan ma’lumotni berishni lozim topdik.