Sotsiologiyasi

Hayvonot  olami.  Bu kategoriyaga hayvonot olamiga mc.nsub 
jonzotlar kiradi.  Ya’ni  bu kategoriyada faqatgina xo‘jalikda  (ot, 
mol,  asalari  va  hokazo)  foyda  keltiradiganlargina  emas,  balki 
san’at darajasida go‘zal deb hisoblangan zot (kaptar, to‘ti, zotdor 
mushukchalar  va  hokazo)  ham  kiradi.  Yowoyi  hayvonlaming 
uy  hayvoni  bilan  chatishtirilgani  (gibrit)  ham  moddiy  madani­
yatning  hayvonlar  zoti  kategoriyasiga  kiradi.  Bu  jarayondan 
o ‘tmagan  yow oyi  hayvonlar  moddiy  madaniyat kategoriyasiga 
kirmaydi.
O 'sim lik  navi.  Bu  jarayon  seleksiya  va  o ‘simlikni  par- 
varishlash  orqali  amalga  oshadi.  Berilgan  e ’tibor  natijasida 
o ‘simlikning  har  bir  turida  navlar  soni  tinimsiz  ravishda  oshib 
boradi.  Shuningdek, ularning  foydali tomonlari ham m a’lum  bir 
sharoitga,  iqlimga  moslashadi,  yashab  keta  olish  xususiyatlari 
o ‘sadi.  Shuni  aytib  o ‘tish  kerakki,  o‘simlikni  urug‘lar  orqali 
ham  saqlash  mumkin.  Ularni  saqlay  olish  imkoniyatlarining 
mavjudligi  esa  madaniy  mehnatga  tegishli  bo‘lgan  urug‘lar 
kolleksiyasini,  ularni  sistemalashtirishni  beradi.  Bular  bilan 
maxsus tashkilotlar shug‘ullanadi,  ya’ni  urug^chilik xo‘jaligi  va 
hokazo.
Bino  va  qurilmalar.  Bu  majmualar  moddiy  madaniyatning 
eng  ko‘rgazmali  elementi  hisoblanadi.  Bino  -   insonlar  mavjud 
bo‘ladigan, ular yig‘iladigan joy.
Transport vositalari.  Moddiy  madaniyatning  bu  kategoriyasi 
ko‘chmas  va  ko‘chuvchi  yoki  harakatlanuvchi  umumiy  mulk 
majmuasini  bildiradi.  Ko‘chmas mulk quyidagilarda ko‘rinadi:
-  transport yo‘llarini  belgilash;
-   umuman,  yo‘Uar  qurilishi  (beton,  yer  osti  yo‘li,  ko‘prik, 
rels,  shpala va hokazo);
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-  
transport vositalari uchun kerakli bino va qurilishlar (poch- 
ta  bekatlari,  temir  yo‘l  bekatlari,  benzin  quyish  shoxobchalari, 
depo va hokazo).
Aloqa  va  aloqa  vositalari.  Moddiy  madaniyatning  bu  so- 
hasi  pochta,  telegraf,  radio,  televezion  tarmoq,  telefonli  va 
radiotelefonli tizimni  o ‘z ichiga oladi1.
Jahon  xalqlari  madaniyatining  ko‘pgina  elementlari  bir- 
biri  bilan  umumiylik  xususiyatiga  ega.  Ushbu  masala  bilan 
shug‘ullangan  D.  Merdok  70  ga  yaqin  shunday  elementlami 
ajratib ko‘rsatib o‘tgan. Umumiylikka ega bo‘lgan bu elementlar 
sotsiologiyada madaniy universaliyalar deb yuritiladi. Madaniy 
uneversaliyalarga  til,  etiket  qoidalari,  tug‘ilish  va  o ‘lim  bilan 
bog‘liq bo‘lgan marosimlar,  sovg‘a berish va olish qoidalari, ki­
shi yoshi o ‘rtasidagi tafovutlar va undan kelib chiqadigan muno­
sabatlar,  mehmonga  borish  qoidasi,  qarindosh-urug‘chilik  mu- 
nosabatlari, qarindosh-urug‘  o ‘rtasidagi insest holatini taqiqlash, 
xonani  jihozlash,  gigiyena  qoidalariga  amal  qilish,  ob-havoni 
kuzatish va shu kabi barcha madaniyatlarda uchraydigan va, aso- 
san, bir xil ko‘rinishda ifodalanadigan hodisalar kiradi.
Lekin insoniyat tarixi shundan dalolat beradiki, jahon xalqlari 
madaniyati  negizida  madaniy  uneverasaliyalaradan  ko‘ra, 
madaniy  tafovutlar  va  madaniy  rang-barangliklar  ko‘proq  uch- 
ramoqda.  Insoniyat  madaniyatlarining  turli-tumanligi  qadri­
yatlar,  xulq  m e’yorlari  orqali  ko‘rinadi.  Masalan,  ayrim  xalq 
vakillari  ustritsalarni  tansiq  taom  sifatida  iste’mol  qiladi,  lekin 
mushuk  va  kuchuklarni  yemaydi.  Musulmonlar  cho‘chqa 
go‘shti yemaydilar, hindlar esa yeydilar,  ammo  ular mol  go‘shti 
yemaydilar.  G ‘arb  erkaklari  bir-birlari  bilan  o ‘pishib  so‘rashsa, 
bu  tabiiy  holat  sifatida  qabul  qilinadi,  Sharq  erkaklari  uchun 
bu jarayon  or-nomusning  buzilishi  belgisi  sifatida  qayd  etiladi. 
Bu  xususiyatlaming  barchasi  bir jamiyatni  ikkinchi jamiyatdan 
ajratib  turadigan  keng  madaniy  tafovutlarning  bir jihati,  xolos.
1 Q arang:  Р о ж д ествен ск и й   Ю .  В.  В вед ени е  в  культуроведение.  М .,  1996.
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Insoniyat madaniyatlari bir-biridan jiddiy  farq qilganligi uchun, 
bir  madaniyat  vakillariga  boshqa  madaniyatda  qabul  qilingan 
xulq-atvor va tasaw urlar juda yoqimsiz ta’sir qiladi. Demak, har 
bir madaniyatda o‘ziga xos,  betakror xulq  shakllari  qabul  qilin­
gan  bo‘lib,  boshqa  madaniyat  vakillariga  ular  g ‘alatiroq  tuyili- 
shi mumkin.  Har qanday madaniyatni uning o ‘z m a’no  belgilari 
va  qadriyatlaridan  kelib  chiqib  o ‘rganmoq  kerak.  Aks  holda, 
begona  madaniyat  to‘g‘ri  tushunilmay  qolish  xavfi  tug‘iladi  va 
bu  madaniyatga  obyektiv  yondashishning  ilojini  qoldirmaydi. 
Shuning  uchun  sotsiologiya  bir  madaniyatni  o ‘zga  madaniyat 
nuqtayi  nazari bo‘yicha baholashdan uzoqlashishga intilinadi.