Sotsiologiyasi

fikr  holati
  vujudga  keltirgan  m adaniyat,  y a ’ni  “
oldinga 
yetaklovchi (reprezentativ) madaniyat"
 ichida yashaydi.
Kontning  rivojlanishning  uch  stadiya  qonuniyatiga,  y a ’ni 
bosqichiga  qaytadigan  b o ‘lsak,  bu  qonuniyat  biz  yuqorida  ay- 
tib  o ‘tgan jam iyat a ’zolari  ongida paydo  b o ‘lgan va  insonlar  to­
m onidan  inobatga  olingan fikr  holatidan  o ‘zga narsa  em asligini 
k o ‘rishim iz  mumkin.  Ya’ni  Kontning  jam iyat  rivojidagi  uch 
bosqich  haqidagi  qarashi  kishilar  ongiga  o ‘z  ta ’sirini  o ‘tkazgan 
“oldinga  yetaklovchi 
(reprezentativ)
  m adaniyat”ning  natijasi 
yoki,  boshqacha  aytganda,  ushbu  “yetaklovchi 
(reprezentativ) 
m adaniyat”ning  davom iyligidan  kelib  chiqqan  rivojlanish  bos- 
qichlaridir,  xolos.  Kitobxon uchun yanada tushunarliroq b o ‘lishi 
uchun yuqoridagi  fikrni  tahlil  qilib k o ‘ramiz.  Ilohiyot (teologik) 
bosqichida 
olamni diniy tarzda talqin qilishg'oyasi
 ushbu jam i-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yat  a ’zolari  tom onidan  qabul  qilinganligi  uchun  ham  bu  g ‘oya 
yashadi,  bu  g ‘oya  asosida  olamni  ilohiy  qabul  qilishning  yan­
gicha  k o ‘rinishlari  vujudga  keldi  ham da  turli  ijtimoiy  xatti- 
harakatlar va  ijtimoiy  institutlam ing asosi  sifatida qabul  qilindi. 
Chuqurroq e ’tibor bersak, ushbu g ‘oya kishilar ongida, yuqorida 
aytilgandek, fikr holati  sifatida vujudga kelgan edi.  Lekin bu 
fikr 
holatini
 vujudga  keltirgan  kuch  esa  aynan  “oldinga yetaklovchi 
(reprezentativ)  m adaniyat”ning  natijasi  b o ‘lganligini  k o ‘rish 
mumkin.  Metafizik  bosqichda  esa  insonlar  olamni  hodisalarning 
turli  mohiyati va sabablari  orqali  tushunishni  istaganliklari  uchun 
ham  tanqidiy  va  skeptik  nuqtayi  nazarda  fikr  yuritishgan.  Bu  is- 
tak ham  teologik bosqichda b o ‘lgani kabi kishilar ongida “oldinga 
yetaklovchi (reprezentativ) madaniyat”ning turtkisi bilan vujudga 
kelgan  fikr  holati  natijasidir,  deyish  to ‘g ‘ri  b o ‘ladi.  Uchinchi  -  
ilmiy  yoki  pozitiv  bosqichda jam iyatning  ijtimoiy  holatini  tar- 
tibga  soluvchi  kuch,  g ‘oya  (bu  kuch  ham  “oldinga  yetaklovchi 
(reprezentativ)  m adaniyat”ning  natijasi  o ‘laroq  vujudga  kelgan 
kuchdir) bu  ilm  bo ‘ladi.
A garda m adaniyatga sotsiologik nuqtayi nazardan yondashil- 
sa,  ilohiy  yoki  metafizik  bosqichdagi  dunyoqarash  va  g ‘oyalar 
noto‘g ‘ri  b o ‘lm aganligini,  ular  bor-yo‘g ‘i  shu  davrdagi  vaqt 
va  zam on  talablariga javob  bergan  va  o ‘z javoblari  bilan  ularni 
(teologik davm i)q oniq tirao lganfik r holati ekanligini k o ‘rishim iz 
mum kin.  Fikr  holati  esa,  ta ’kidlab  o ‘tganim izdek,  “oldinga 
yetaklovchi  (reprezentativ)  m adaniyat”  natijasidan  o ‘zga  narsa 
emas.  Demak,  bunday  k o ‘rinishdagi  g ‘oyalar  va  yetakchilik 
xususiyati  bilan  sug‘orilgan  m adaniyat  (“oldinga  yetaklovchi 
m adaniyat”)  jam iyatga,  uning  a’zolari  ongiga,  dunyoqarashiga 
ta’sir  k o ‘rsata  olar  ekan,  tabiiyki,  u  o ‘z-o ‘zidan  ijtim oiy  xatti- 
harakatlam ing asosi b o ‘lib qoladi va, o ‘z navbatida,  ushbu ja m i­
yat kishilari  ongiga qanday ta ’sir k o ‘rsatsa, xuddi  shunday javob 
oladi. “N o to‘g ‘ri” m adaniyat b o ‘ lmaganidek, m adaniyatdan kelib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqqan dunyoqarashning va undan kelib chiqqan ijtim oiy xatti- 
harakatlarning ham  noto‘g‘risi b o ‘lmaydi.  “O ldinga yetaklovchi 
(reprezentativ)  m adaniyat”  bilan  sug‘orilgan  dunyoqarash  va 
bu  dunyoqarashdan kelib  chiqqan g ‘oyalar kishilam ing  ijtimoiy 
xulqiga ta ’sir k o ‘rsatadi. Tabiiyki, jam iyatda q at’iy qaror topgan 
qonun-qoidalar asosida tuzilgan  ijtimoiy tuzum,  ijtim oiy  institut 
va ijtimoiy faktlar aynan ana shu m adaniyatning hosilasi b o ‘ladi. 
M adaniyat  hodisasiga va jam iyat tuzulishiga  shu nuqtayi  nazar- 
dan qaralsagina, ularni bir-biriga qaram a-qarshi q o ‘yib o ‘rganish 
bem a’nilik ekanligini ko‘rishim iz mumkin.  M adaniy yondashuv 
ham ,  ijtim oiy  yondashuv  ham,  aslida,  bir  jarayonga  b o ‘lgan 
ikki  xil  yondashuvdir,  xolos.  Ijtimoiy  hayotni  em pirik  tahlil 
qilib k o ‘rsak,  ijtimoiy qismni  madaniy  qism dan um um an ajratib 
b o ‘lmaydi.  U lar bir-biri bilan “ ipsiz” bog‘langan.
O gyus K ont o ‘zining “Pozitiv falsafa kursi” asarida jam iyat- 
ni  “tirik  sotsial  organizm ”ga'  tenglashtiradi.  H ar  qanday  sotsial 
organizm   esa  ijtim oiy  hayotning  barcha  sohalarini  o ‘zgartira 
oladigan  turli  qarashlarga,  fikrlarga  asoslanadi.  Lekin  duch 
kelgan qarashlarga va fikrlarga emas, balki, aksincha, aynan ijtimoiy 
hayotning  barcha jabhalariga  ta’sir  ko‘rsata  oladigan  kuchli  qa- 
rashlargagina aham iyat beradi. A na shunday  kuchli  qarashlar va 
fikrlam i  nemis  faylasufi F.  Tenbruk  intellektuallar yoki madaniy 
ekspertlar2, deb ataydi. Tarixiy davrlardan buyon har qaysi ja m i­
yat  o ‘zining  madaniy  ekspertlariga  ega  b o ‘lgan  va  ular  ketidan 
ergashgan.  M asalan,  ilk  ibtidoiy jam iyatlarda  ijtim oiy-m adaniy 
ekspertlar  sifatida  sehrgarlik,  sehrgarlam ing  o ‘zlari,  shaman- 
lar,  jodugarlar;  teologik  (ilohiy-diniy)  bosqichda  ruhoniylar, 
qohinlar,  din  nam oyandalari;  metafizik  bosqichda  tanqidchi  va 
skeptik  b o ‘lgan  ilk  faylasullar;  ilmiy  bosqichda  esa  olimlar,
1  Q arang:  К онт  О.  курс  п ози ти вны й   ф илософ ии   //  Родоначалники 
позити визм а.  Вып.  4-С П б,  1912.
2 Q arang:  T enbruck  F.  Н.  R epresentative  K u ltu r //  S o zialstru k tu r  und  K ultur  / 
H rsg.  Von  H.  H aferkainp. -  F ran k fu rt am   M ain:  Suhrkam p,  1990.
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’rifatparvarlar  hisoblanib  kelishgan.  Am m o  shunga  e ’tibor 
berish  lozimki,  ularning  barchasi  ham isha kuchli  mafkurachilar, 
yetakchilar  b o ‘lishgan.  U lar  doimo  o ‘z  davrlarida  hukm ronlik 
qilayotgan har qanday  fikrga  va  m afkuraga  qarshi  tura  olishgan 
v a  taraqqiyot  sari  yetaklaydigan  yangi  g ‘oya,  qarashlarini  ja- 
m oatchilikka  yetkaza  olishgan.  Tabiiyki,  ularning  “so ‘z”lari 
butun  bir  jam iyatning  (ijtim oiy,  iqtisodiy,  siyosiy,  m a’naviy 
va  hokazo  sohalarni)  ham  o ‘zgarishiga  olib  kelgan.  F.  Tenbruk 
tili  bilan  aytganda,  aynan  ana  shu  intellektuallar  yoki  madaniy 
ekspertlar  “oldinga  yetaklovchi  m adaniyat”ni  yaratishgan  va 
o ‘zlari  ham  ana  shu  m adaniyat  hosilasi  va  m evasi  b o ‘lishgan. 
Biz  yuqorida  ta ’kidlab  o ‘tganim izdek,  m adaniyat  “noto‘g ‘ri” 
bo‘lm aydi,  chunki  m adaniyat  qanday  k o ‘rinishda  nam oyon 
bo‘lsa, jam iy at ham shunday k o ‘rinishga ega b o ‘ladi, jam iy at ni- 
mani talab  qilsa,  m adaniyat ham  aynan  shuni  beradi.
Yuqorida  bildirilgan  fikrlardan  shuni  xulosa  qilsa  b o ‘ladiki, 
jam iyatdagi  ijtimoiy  taraqqiyot  va  shu  jam iyatdagi  m adani­
yat  bir-birini  to ‘ldirib  boradi.  Biri  ikkinchisini  yetaklam aydi, 
boshqarm ay-di, aksincha, ular birgalikda faoliyat yuritadi, birga- 
likda yashaydi va  birgalikda  ijod  qiladi.  U lar bir-birini  yaratadi, 
ular  o ‘rtasida  o ‘zaro  moslik,  “ipsiz”  b o g ‘langanlik  xususiyati 
m avjud.  O.  Kont  esa  insoniyatning  taraqqiyot  y o ‘lini  biroz 
boshqacha  baholagan,  u  insoniyatning  boshlang‘ich  rivojlanish 
y o ‘lini  (teologik  va  metafizik  bosqichni)  “yolg‘on” ,  “noto‘g ‘ri” 
va “fiktiv” 1  deb  atagan  (2-bo‘lim  l-§  ga  qarang).  Olim  m adani­
yat va jam iyatning bir-biri  bilan “ipsiz” b og‘langanligini, insoni­
yatning  boshlang‘ich  rivojlanish  bosqichi  bekorga  shu y o ‘sinda 
ro ‘y  berm aganligini,  shu  davrning  o ‘zi,  shu  davr  kishilarining 
o ‘zlari aynan ana  shunday fikrlashni va rivojlanish y o ‘lidan bor- 
ishni istagan b o ‘lishlari m um kinligini inobatga olm aydi. “Oldin-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ga yetaklovchi  m adaniyat” qanday b o ‘lsa, jam iyat ham  shunday 
k o ‘rinishga  ega  b o ‘ladi.  “O ldinga  yetaklovchi  (reprezentativ) 
m adaniyat”  esa  jam iyatning,  jam iyat  a ’zolarining  xohish  va 
istagidan  bunyod  b o ;ladi.  Kont  esa  ijtimoiy  hayotni  “haqiqiy”, 
“chin” tanish y o ‘lini  ilmda, y a ’ni pozitiv y o ‘lda,  deb  b iladi1.