Sotsiologiyasi

II.  3.  V eb er sotsiologiyasid a  m ad an iyat yok i  olam ni  bil- 
ishda  “tu sh u n arli  sotsiologiya” n in g  o ‘rni
Kont davridan buyon  sotsiologiyaning obyekti  va predmetini 
o ‘rganish uchun, jam iyat  qanday  tuzilganligini  tushunish  uchun 
b o ‘lgan  urinishlar  bu  fan  negizida  bir necha  maktab  va  oqim lar 
vujudga kelishiga sabab b o ‘ldi.  Lekin ularning aksariyati sotsio­
logiyani  tabiiy  fanlar qonuniyati  asosida o ‘rganishni  va  uni  mu- 
rakkab  tizim  asosida  rivojlanayotgan jarayonlarni  o ‘rganadigan 
fan  deb  topishni  taklif qilishsa,  qolganlarida  esa  “jam iyat  -   bu 
tabiiy biologik asosga tenglashtirilm aydigan alohida turdagi ijti- 
m oiy-m adaniy borliqdir,  deb k o ‘rsatiladi.  Inson  shunday mavju- 
dotki,  uning  yashash  tarzi,  ijtimoiy  sharoitlari jam iyatdagi m av­
ju d   axloq va m adaniyat m e’yori  bilan cham barchas  b og‘langan. 
Jam iyatga  nisbatan  berilgan  bu  tarzdagi  ta ’rifga  nemis  olimi 
M aks  V eberning  ham  qarashlari  mos  tushadi.  Shuning  uchun 
ham  uning  tadqiqotlaridan  biz  Yevropa  m adaniyatining  ja m i­
yatda  tutgan  o ‘m i  haqida,  shuningdek,  ratsional  madaniyatni 
yuzaga  kelishi  uchun  kerak  b o ‘ladigan  om illar haqida  k o ‘pgina 
m a ’lum otlar  olishim iz  mum kin.  V eber  nuqtayi  nazariga  k o ‘ra,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m adaniyat  va  jam iyat  haqidagi  barcha  bilim lar  qadriyatlar  tu- 
shunchalariga asoslangan.
“V eberga  k o ‘ra,  faktlar  bilan  qadriyatlar  orasida,  y a ’ni  ular­
ning borligi bilan qanday  bo‘lishi  lozimligi  orasida fundam ental 
farqlar  mavjud.  Olim  sifatida  biz  qadriyatlar  xususida  emas, 
faktlar  (ya’ni  qadriyatlar  am alda  insonlar  tom onidan  qanchalik 
qadrlanib, rioya etib kelinayotganligi) haqida gapirishim iz m um ­
kin. Albatta, biz odam lar qanday qadriyatlarni tan olishini  tadqiq 
etishim iz  mumkin.  Bu  -  em pirik  savol.  V eber  biz  qadriyatlarga 
nisbatan  m uayyan  siyosiy  yoki  axloqiy  pozitsiyani  egallam as- 
ligim iz kerak,  demaydi. Agar biz shunday pozitsiyani  egallasak, 
bu  bizning  olim lar  sifatida  emas,  balki  fuqaro  sifatidagi  nuqtayi 
nazarim iz  b o ‘ladi.  Demak,  bu  ikki  sohani  aralashtirm asligim iz 
lozim,  y a ’ni  ilmiy  nuqtayi  nazarni  bayon  qilish  bahonasida 
m a’ruza paytida siyosiy tashviqot olib borm asligim iz kerak. Fan 
m uayyan  m aqsadga  erishishim iz  uchun  qanday  vositalar  q o ‘l 
kelishi  haqida  bizga  m a’lum ot  berishi  mum kin,  albatta.  Biroq 
ana  shu  axborotga  ega  b o ‘lishi  bilanoq,  tanlovni  shaxsning  o ‘zi 
am alga  oshirishi  kerak.  V eberning  ilm -fan  qadriyatlari  erkinligi 
to ‘g ‘risidagi  tezisining  m a ’nosi  -   shunda.  Flaqiqiy  ilm  faqat 
m avjud  narsalar  haqida  fikr  yuritadi,  taxminiy  narsalarni  rad 
etadi.  H ar birim iz  ilmda  o ‘zimiz  uchun  aham iyatli  b o ‘lgan  haq- 
iqatni  izlaymiz,  deb  hisoblaydi  olim ” 1.
Shuningdek,  V eber  sotsiologiyaning  asosida  xatti-harakatlar 
yotadi,  deb  hisoblaydi.  V eber  xatti-harakatlar  bilan  ijtimoiy 
xatti-harakatlam ing  o ‘rtasidagi  farqlarni  ochib  berishga  intiladi. 
Olim ning  nazdida,  harakat  -   bu  kishilarning  o ‘z  harakatlariga 
m a’no  va  mazmun  bag‘ishlash  jarayonlaridagi  faoliyatlari.  Ij­
tim oiy  harakat  esa  kishilarning  o ‘z  harakatlarini  boshqalarning 
harakatlariga  asoslangan  holda,  ular  harakatiga  tayangan  holda
1 Skirbek,  G ., G ile N .  F alsafa tarixi:  oliy  o ‘quv yurtlari  uchun  o ‘qu v  q o ‘11. -  Т.: 
Sharq,  2002.  607-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qurishlari.  M asalan,  y o ‘lda  ketayotgan  velosipedchi  biron  nar- 
saga urilib ketsa va y o ‘lida davom etsa, bu oddiy harakat bo‘ladi. 
Lekin ketayotgan velosipedchilar ikkita b o ‘lib,  ular bir-birlariga 
to ‘qnashib  ketishsa  va  bu vaziyatdan  birgalikda  chiqishga hara­
kat qilib, uning yechim ini topiishga harakat qilishsa, unda bu ha­
rakat  ijtimoiy harakat b o ‘ladi'.  Biron-bir hodisa va vaziyat kelib 
chiqishining  asl  sababini,  uning  maqsadini  aniqlash  ham da  uni 
bartaraf etish yoki uni  tushunishga intilish -  bu  sotsiologiyaning 
asosiy  vazifasidir.  V eber  bu  ta’limotni  sotsiologiya  fanida  keng 
q o ‘llashga harakat  qiladi.  Sotsiologiyaning  asosi  b o ‘lmish jam i- 
yatni,  uning  tuzilishini,  rivojlanish va  amal  qilish  m exanizm ini 
o ‘rganar  ekan,  olim jam iyat  ichki  tuzilm alarida  yuz  berayotgan 
har bir o ‘zgarishlarni tushunish lozimligini, bu o ‘zgarishlar nim a 
uchun ro ‘y berganligini,  ularga nima  sabab b o ‘lganligini va  ular 
qaysi y o ‘l bilan o ‘zgarib borayotganligini izohlab berishga hara­
kat  qiladi.  N atijada  V eber  o ‘z  ilmiy  izlanishlarida  “tushunarli” 
sotsiologiyani  yaratadi.  “T ushunarli”’  sotsiologiya  ju d a   keng 
qam rovli b o ‘lib, u sotsiologiya fanida uchraydigan barcha savol- 
larga izoh talab  qiladi.  “Tushunarli” sotsiologiya b o ‘yicha,  hech 
narsa  shunday  yuz  berm aydi  va  jam iyat  ham,  uning  rivojlani- 
shida am al  qiladigan qonuniyatlar  ham,  tabiiy  fanlarda b o ‘lgani 
kabi  faqat  obyektiv  y o ‘nalishda  rivojlanm aydi.  A ksincha, ja m i­
yat  tirik,  u  boshqaradi  va  boshqariladi,  unda  hech  qanday  ja- 
rayon  o ‘z-o‘zidan  yuz  bermaydi.  B archa  yuz  bergan  hodisalar- 
ga jav ob   mavjud  b o ‘lib,  bu javobni  k o ‘rish  va  tushunish  lozim. 
“Tushunarli” sotsiologiya orqali jam iyatda yuz beradigan barcha 
jarayonlar tahlil qilinib, uning natijasida m adaniyatning ham roli 
borligi  o ‘rganilib  chiqiladi.
V eber  talqiniga  k o ‘ra,  jam iyat  -   insonlar  harakatining  nati­
jasi,  m ahsuloti,  kishilar  tom onidan  yaratilgan  su n ’iy  jarayon,
1 Q arang:  В ебер  М .  И зб р ан н ы е  п роизв еден и я. -  М .:  П р о гр есс,  1990.  602  — 
603  стр.
‘  F enom enal  so tsio lo g iy a  k o 'rin ish la rid a n   b o ‘lib,  ja m iy a tn i  in d iv id lam in g  
d o im iy   m a ’naviy  ham korligi  natijasida  paydo  boMuvchi  ho d isa  sifatida k o ‘radi.
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

odam lar  ijtim oiy  xatti-harakatining  mevasi,  xosilasidir.  Yanada 
yorqinroq  tilda  aytadigan  b o ‘lsak, jam iyat  -   m adaniyat  mevasi 
va mahsulidir.  Veber,  Kont  singari jam iyatni  tabiatning  davomi, 
tabiiy  fanlar  o ‘rganadigan  tabiatning  bir  qismi  sifatida  olib  qa- 
ramaydi.  Shuning  uchun  ham  biz  jam iyatni  ilmiy  o ‘rganishda 
ehtiyotkorlik bilan yondashib, uni m adaniyat m evasi, hosilasi va 
m ahsuli  sifatida o ‘rganishimiz  lozim.
Inson  har  qanday  m adaniyat  m ahsulini  o ‘rganishi  uchun  ta­
biiy  fanlarning  em pirik  m etodlaridan foydalanishi  m um kin,  deb 
hisoblaydi  fransuz  sotsiologi  Emil  D yurkgeym.  Lekin  shuni  un- 
utm aslik kerakki, biz qanchalik m adaniyat m ahsulotlarini, san’at 
asarlarini  analiz  qilib  o ‘rganm aylik,  ularning  asl  m azm unini  va 
m ohiyatini  aynan MADANIYAT  mevasi  sifatida  ochib  bera  ol- 
m aymiz.  Konsert  zalida  yangrayotgan  sim fonik  musiqiy  asar- 
ning  tinglovchilar  kayfiyati  bilan  qanchalik  uyg‘unlikka  erisha 
olganligini yoki  bo ‘lmasa,  “M ona Liza”  asarining  nozik  chizgi- 
larini  qanchalik  chuqur  va  em pirik  tadqiq  qilmaylik,  baribir, 
biz  m usiqaning  va  tasviriy  san’atning  o ‘ziga  xoslik  jihatini, 
estetik  va  m a’naviy-m adaniy  mazmunini,  qiym atini  ochib  ham 
berolm aym iz,  tahlil  ham  qila  olmaymiz.  Xuddi  shu xulosani  biz 
texnik  qurilmalarga,  inshootlarga,  m ehnat  qurollari  va  usku- 
nalarga  ham  q o ‘llashimiz  mumkin.  M asalan,  o ‘q  otuvchi  tank 
bilan  y o ‘lovchi  tashuvchi  transport  turlarining  texnik  qurilma- 
si  bir-biriga  yaqin  b o ‘lsa-da,  lekin  ular  bajaradigan  m a’naviy- 
madaniy  vazifalarning  mazmuni  butunlay  o ‘zgachadir.  Demak, 
D yurkgeym   tabiiy  fanlarning  em pirik  m etodlariga  ju d a  yuqori 
baho  berib yuborganligi  k o ‘rinib  turibdi.  Em pirik  analiz va  tad- 
qiqotlar  nafaqat  m a’naviy  m adaniyat,  balki  sun’iylikka  yaqin 
b o ‘lgan  moddiy  madaniyatning  ham  asl  qiym atini,  uning  tub 
mohiyatini  ochib  bera  olmas  ekan.  Bugungi  kunga  kelib  hattoki 
kelib  chiqishi  jihatidan  tabiiy  b o ‘lgan  hodisalar  ham  ijtimoiy 
hayotga,  y a ’ni  madaniy  m uhitga  tushishlari  bilan,  o ‘z  tabiatida 
shunday nozik o ‘zgarish va xususiyatlarga ega b o ‘lib bormoqda-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ki,  ularni  hech  qanday  tabiiy-ilm iy  m etodlar  analizi  bilan  aniq- 
lab  bo‘lmaydi.  Shuning  uchun  ham  na  botanika,  na  geografiya, 
na  geodeziya  va  na  boshqa  ilm  sohasi  nim a  uchun  o ‘rm onzor 
bir  vaqtning  o ‘zida  ham  ruhiy  dam  olish  maskani,  ham   x o ‘jalik 
uchun foydali obyekt b o ‘la olishini tushuntira olmaydi.
A garda  sotsiologiyaga  ham  tabiiy-ilm iy  metodlarga  va  em ­
pirik  m a’Iumotlarga  asoslangan  fan  sifatida  bir  yoqlam a  yon- 
dashilsa,  unda  kishilik jam iyatining  madaniy  m ohiyati  va  maz- 
muni  y o ‘qoladi.  Sotsiologiya  tabiiy-ilm iy  m etodlarga  va  em ­
pirik  m a’lum otlarga  asoslangan  fan  sifatida  o ‘rganilsa,  uning 
obyekti  biologik va tabiiy  fanlarning  obyekti  bilan bir xil b o ‘lib 
qoladi.  Ya’ni  tabiat  q o ‘ynida  yashash  tarzi  m ukammal  darajada 
rivojlangan  va  birodarlikda  yashashga  m oslashgan  hayvonlarni 
nazarda tutsa b o ‘ladi.  M asalan,  chum olilar  uyasi  v a birodarligi, 
asalarilar  to ‘dasi,  hasharotlam ing  o ‘zaro jipslikdagi  harakatlari 
va hokazo.  Hayvonot olamining bu y o ‘sindagi  rivojlanish jarayon- 
larini o ‘rganish uchun funksional  analizlardan, ularning birodar- 
lik  darajasi  qanday  qoida  bilan  boshqarilishini  o ‘rganish  uchun 
tadqiqot  usuli  va  uslublaridan,  em pirik  m etodlardan  foyda- 
lansa  b o ‘ladi  (bunday  yondashuv  -  jam iyatni,  tabiiy  fanlarning 
rivojlanish  qonuniyati  asosida  o ‘rganishni  tak lif qilgan  olim lar 
yondashuvidir).  Lekin  sotsiologiyaga  bu  y o ‘sindagi  m unosabat 
keskin darajada ju d a tor m unosabatdir. B u y o ‘nalishda fikrlovchi 
sotsiolog  olim lar o ‘z  qarashlarini  isbotlash  uchun  duallistik  (ik- 
kita y o ‘l)  y o ‘ldan borishadi.  Ya’ni tirik  barcha jonzotlarning  ya­
shash  uchun  intilishlari  -   bu tabiiy jarayon  va  bu  tabiat  qonuni­
yati,  ularning  birgalikdagi  faoliyati,  birodarligi  esa  bu  m adani­
yatning  ilk kurtaklaridan  namunadir,  deb  hisoblashadi.
Yuqorida aytib o ‘tilganidek,  sotsiologiyani  tabiiy y o ‘nalishda 
o ‘rganuvchi  olim lar  jam iyat  taraqqiyotini  dualistik:  tabiiy  va 
madaniy,  obyektiv  va  subyektiv  yondashuv  bilan  tushuntiradi- 
lar.  Shuning uchun  sotsiologiyani  tabiiy y o ‘nalishda o ‘rganishni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

targ‘ib qilgan Kont ham jam iyatni,  bir tarafdan, obyektiv reallik, 
buyum, narsa, tizim, o ‘z qonuniyatlari bo‘yicha evolutsiyalashad- 
igan  tabiiy jarayon  sifatida,  ikkinchi  tarafdan  esa,  his-tuyg‘ular 
mahsuli,  g ‘oya va fikr natijasi  sifatida talqin qiladi.
M aks  V eber  esa  sotsiologiyaning  boshlang'ich  nizom i  sifa­
tida  odam ni  m adaniy  mavjudot,  deb  ataydi  va  aynan  ana  shu 
nizom ga  asoslangan  holatda  obyektiv  sotsiologiyani  qurishga 
harakat qiladi1.