Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

5. Sobiq Ittifoq davrida soliqlarga bo’lgan yondashuv
1917 yil oktabrda bolsheviklar zo’rlik bilan amalga oshirgan to’ntarish Sobiq Ittifoq xalqlari, shu jumladan O’zbekistan tarixida salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sahifasini boshlab berdi. Yangi iqtisodiy siyosatga o’tilishi munosabati bilan agrar ishlab chiqarishni yuksaltirishga qaratilgan xo’jalik tadbirlari zanjirida mustaqil ish olib boruvchi yakka dehqonning manfaati oldingi o’ringa qo’yildi. 1919 yil mart oyida yangi iqtisodiy siyosat (NEP) e’lon qilinishi munosabati bilan yangi soliq siyosati tashkil etildi. Mazkur tizim qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik, daromad, mulk va renta soliqlari, tamg’a yig’imlari, meros va boshqa bojlarkabi majburiy to’lovlarni o’z tarkibiga qamrab olgan. 1922 yil 11 aprelda «Natura solig’i haqida»gi qaror qabul qilindi. Mazkur qarorga ko’ra dehqonlarning noroziligiga sabab bo’lgan oziq-ovqat razvedkasi o’rniga yalpi hosilning 10 foizi miqdorida oziq-ovqat solig’i belgilandi. Lekin oradan ko’p vaqt o’tmay xo’jalikning katta-kichikligidan kelib chiqib, soliqni tabaqalashtirish joriy etildi. Soliqquyidagi proporsiyalarda olinishi belgilab qo’yildi:

Yangi iqtisodiy siyosat paxtachilik siyosatiga ham muayyan o’zgarishlar kiritdi. Paxtachilikni mehnat qurollari bilan ta’minlashga e’tibor kuchaytirildi. Ularga turli xil imtiyozlar berilib, ot-ulov solig’idan, kamquvvatli xo’jaliklar oziq-ovqat solig’idan ozod qilindi. Bularning hammasi dexqonlarning kayfiyatiga, ularni ko’proq paxta yetishtirishga bo’lgan intilishida o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi.

1923 yil 13 iyunda ba’zi ziddiyatlarni bartaraf etish maqsadida oziq-ovqat soligidan yagona qishloqxo’jaligi solig’iga o’tish to’g’risida dekret chiqarildi. Natijada tovar-pul munosabatlarining sub’ekti bulgan dexdonlarning roli sezilarli ravishda kuchaydi. Хususiy kapital asosida tashkil etilgan vositachilik va savdo shirkatlari qat’iy mafkuraviy nazorat ostida bo’ldi. Ko’pincha xususiylarga juda katta miqdorda soliq solinar, tadbirkorlarning erkin faoliyati esa butunlay cheklab qo’yilgan edi. Keyinchalik davlat xususiy sektorni tugatishni tezlashtirish maqsadida qo’shimcha soliqlar undirildi.

1923-1925 yillarda quyidagi soliqlar amal qilgan: