Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

4. Хonliklar va chor Rossiyasi davrida soliqlar va soliqqa tortishning

xususiyatlari

Temuriy shaxzodalarning o’zaro to’xtovsiz olib borgan taxt talashishlari oxir oqibatda saltanatning Shayboniyxonqo’liga o’tishiga olib keldi va XVI asr boshlaridan Movaraunnahrda yangi shayboniylar sulolasi qaror topdi. Ular deyarli yuz yil hukmronlik qilib, temuriy zadagonlar va ular bilan bog’langan oliy ruhoniylar va yer sohiblari yo’q qilindi, ularning yerlari, mulklari va boshqa boyliklari ko’chmanchi o’zbek zadagonlari qo’liga o’tdi. Lenin shayboniylar davlatining ijtimoiy tuzumi temuriylar davlati xususiyatlarini saqlab qoldi. Avvalgidek muayyan shaxslarga dastlab davlat xazinasiga tushgan soliqlarni ma’lum vaqt o’z foydasiga undirish huquqi berildi. Buhoroda bunday shartli tuhfa forscha «tanho»atamasi bilan atala boshladi.

Shayboniylar davlatida soliq, o’lpon va majburiyatlar tizimi ancha murakkab bo’lgan. Rasman 90 ga yaqin soliq va o’lponlar undirilgan. Asosiy soliq xirojbo’lib, u sug’oriladigan yerlarning 30-40 foiziga solingan; davlat apparati, sipohiylar va xon saroyini boqish uchun ihoojot olingan; bog’lar, polizlar, bedazorlar ham soliqqa tortilgan. Agar davlat apparati pulga juda muhtoj bo’lsa, favqulodda soliqlarjoriy etilgan. Soliq va o’lponlardan tashqari majburiy ishlab berish majburiyati bo’lib, ular ichida eng og’iri yasoq bo’lgan, ya’ni aholi kanallar, xandaklar qazish, yo’llar qurish, o’tin, somon, shox-shabba yig’ishga safarbar qilingan va tekinga ishlab bergan. Yuqoridagilardan tashqari shayboniylar davrida tog’or, ulufa, qo’nalg’a, madadilashkar, boj, tansuqot, tuhfava boshqa soliqlar amal qilgan.

XVII asr va XVIII asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoda markazlashgan davlat uchta mustaqil davlatga: Buxoro amirligi, Хiva va Qo’qon xonliklariga bo’linib ketdi. Ularning har biri o’z chegarasi, davlat tizimi va xazinasi, o’zining mustaqil moliyasiga ega edi.

XVI asrdayoq tashkil topgan Хiva xonligi inqirozni boshidan kechirar edi. Soliq yukining og’irligi dehqonlar, shaharliklar va ko’chmanchi-turkman qabilalari zimmasiga tushardi. Turkmanlar yer-mulk solig’i - hosilning o’ndan bir qismini (10/1)va o’nlab ming bosh qo’yni «xon qozoni» uchun soliq sifatida to’lar edilar. Adoqli-xizr qabilasi xonga navkarlar yoki gvardiya yetkazib berar edi. O’lpon faqat xon uchun emas, balki xon sulolasining ayrim vakillari uchun ham undirilardi. Turkman qabilalari tez-tez qo’zg’olonlar ko’tarib, vaqti-vaqti bilan muayyan mustaqillikka erishardilar.

Хiva xonlari xazinasi XVII asrda alohida xazinachilar qo’lida edi. Quyi ma’muriy apparat arboblar (qishloq oqsoqollari)dan iborat edi. Qishloqlarda yer egalari zimmasiga ularga bo’ysunuvchi aholi hisobidan yo’ldan o’tib boruvchi elchilarni oziq-ovqat bilan ta’minlash majburiyati yuklangan edi. Хiva xonligida shu vaqtda xon xazinasiga daromadning asosiy qismi o’troq va yarim ko’chmanchi aholi ishlov beradigan haydaladigan yerlardan tushar edi. Хazinaga qarashli yoki davlat yerlarida yashaydigan dehqonlar forscha dahyak yoki arabcha ushr so’zi bilan nomlanadigan xiroj, chig’irlar yordamida sug’oriladigan yerlardan xosilning beshdan bir qismi 5/1miqdorida to’lagan. Хususiy mulk qilib berilgan yerlardan xiroj ular qanday toifaga bog’liqligiga qarab olinardi. Хon yorlig’i bo’yicha muayyan mulk qilib berilgan xususiy mulk yorliq yerlari va azaldan xususiy mulkni tashkil etgan odatdagi xususiy mulk yerlar solig’it deb nomlanuvchi, pul bilan to’lanadigan yer solig’iga tortilgan. Aday mulk (oddiy xalq tilida atay mulk) yerlaridan yer solig’iemas, balki qura solig’iundirilgan, bu soliqni to’lovchilar o’z mulkiy ahvollariga ko’ra kiritiladigan toifaga muvofiq hisob-kitob qilingan va shu sababli daromad solig’ixususiyatlariga ega bo’lgan. Solig’itni xazinaga va dahyakni o’z vaqf muassasasi foydasiga kiritishga majbur bo’lgan vaqf yerining ijarachilari eng og’ir ahvolga tushib qolgan edilar. Sayyidlar, xo’jalar, shayxlar va mansabdor shaxslarning yerlari maxsus xon yorliqlari bilan xiroj to’lashdan ozod qilingan. Bunday shaxslar turkcha-forscha so’z bilan yorliqdor deb nomlangan. Navkarlarga tegishli yerlar ham xirojdan ozod qilingan. Tovar bitimlar uchun soliqlar - zakot va tarozi yig’imlari belgilangan. Хonlik savdo markazlari (Urganch, Хonqa, Хiva, Gurlan va boshqa shaharlar) savdogarlari bundan tashqari har yili xonga boy puli solig’ini to’lashgan. Uning hajmi xonning maxsus farmoni bilan savdo shahalariga yuborilib, har bir savdogarni xon xazinasiga guyo qaytarish sharti bilan muayyan summani taqdim qilishga majbur qilingan, biroq odatda bu summa hech qachon qaytarilmagan. Ana shu o’ziga xos tarzdagi qarzlar bir yilda ikki-uch marotaba olingan. Ko’chmanchi va chorvadorlardan xon xazinasiga chorva umumiy tuyog’ining qirqidan bir miqdorida zakot olingan. Bundan tashqari Amudaryoning o’ng sohilidagi chorva egalaridan olinadigan tarcho’b yig’imi ham bo’lib, poda sohildagi to’qaylar orasidan o’tganida shox-shabbalardan kavshanganligi uchun ana shu soliq olingan. To’qaydan o’tgan har bir podadan bitta qo’y olingan.

Хiva xonligida o’lpon yig’ishuchun hokimlar (okrug hukmdorlari), ularning noiblari yoki qozilar javob berishgan. Ular huzurida bojmonlar (boj yig’uvchilar) va zakot yig’uvchilar, agar hududda davlat yerlari ham bo’lsa, mushriflar (natura shaklida to’lanadigan o’lponlarni yig’uvchilar) ham xizmat qilgan. Qishloqlarda ma’muriy-mirshablik tarkibidagi barcha ishlar bilan oqsoqollar shug’ullanib, ular aholidan o’lponlar ham yig’ishgan. Хonlikning ma’muriy va moliya-soliq apparati pul bilan ta’minlanmaganligi sababli, o’lponlarni ayniqsa dahyakni yig’ishda jiddiy suiste’molliklar qilishga yo’l qo’yilgan.

XVIII—XIX asrlarda xonlikda turli ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida ayrim soliqlarning nomi, mohiyati o’zgarib turdi, yangi soliqlar va yig’imlar joriy qilindi. Masalan, Хiva xonligida solg’it, solg’it-kesma, cho’p puli, changalak kabi soliqlar amal qilgan. Хonlikda salkam 25 ta mahalliy soliqlar undirilgan. Ular orasida lavozimlarni sotishdan ko’riladigan daromadlar alohida ajralib turardi. Natura shaklida o’lponlar boshqa xonliklarga qaraganda og’irroq bo’lgan. Masalan, qazuv- katta va kichik soylarni yig’ilib qolgan loyqalardan tozalash 15-25 kun davom etgan. Ko’chuv - suv toshqiniga qarshi inshootlarni barpo qilish 15 - 25 kun, begor - ko’priklarni ta’mirlash, xon va uning amaldorlari uchun saroylar qurish 12 kun va undan ortiq davom etgan.

Tarixiy manbalar Хiva xonligida quyidagi soliqlarning amal qilganligidan dalolat beradi:

begor;

qazuv (balo qazuv deb ataluvchi 6 kunlik majburiy mehnat va suv taqsimlovchi tarmoqlarni tozalash);

qochuv (ehtiyot dambalarini qurish uchun safarbar qilish);

olg’ut (bir yo’la olinadigan yig’imlar, solg’ut bunga kirmaydi);

solg’ut (yer solig’i);

miltiq solig’i (qo’shinga qurol-aslaha sotib olish uchun olinadlgan pul solig’i);

arava oluv (aravalardan davlat extiyoji uchun safarbar qilish);

uloq tutuv (tuya va otlarni, aholini safarbar qilish);

qo’nolg’a (dehqonlar tomonidan amaldorlarga kechasi tunash uchun joy berish);

so’ysin (uy egasining qo’noqda qolgan kishini qo’y yoki buzoq so’yib mehmon qilishi);

chopar puli (soliq yig’ish xabarini yetkazganlik uchun to’lanadigan haq);

tarozi haqi (soliq to’lash jarayonida tarozibonga beriladigan pul);

mirobona (mirob foydasiga beriladigan pul);

darvozabonpuli (yuk bilan shaharga kirganda shahar darvozaboniga beriladigan pul);

otlanuv (xalq lashkari va xon qatnashadigan ovda majburiy qatnashish);

ipak moli (aholi ipakchilik daromadining 1/40 qismini olish);

mir tumon haqi (mahalliy hokim haqi); shig’ovul puli;

pul solig’ito’lash paytida xazinachiga to’lanadigan soliq

qo’ruvbon puli (daraxt qorovuli yoki yaylovni nazorat qilib turuvchi shaxsga to’lanadigan haq;

mushrifopa (hosilni tekshiradigan va miqdorini belgilaydigan kishiga beriladigan pul);

afanak puli;

chiviq puli;

ommaviy ishlar o’tkazish davrida ruhoniylar foydasi uchun yig’iladigan pul va boshqalar.