«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Ma’ruza 2. TURLI MULKChILIK ShAKLIGA EGA BULGAN KORXONALAR. KONChILIK KORXONALARINING XALQ XUJALIGI TIZIMIDA TUTGAN URNI VA AXAMIYaTI


Korxonalarning ta’rifi va turlari
Sungi yillarda O`zbekiston respublikasi iqtisodiyotida isloxatlar yanada chukurlashib bormokda. Natijada xujalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga mos keladigan, kup asosli usullari shakllanib bormokda.
Xozirgi vaktda respublikada 50 mingdan kuprok korxona va tashkilotlar mulkchilik shaklini uzgartirdilar. Shu tufayli O`zbekistonda sarmoya va uzokni kuzlab mablag sarflash uchun barcha shart-sharoitlar yaratilmokda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar xalk xujaligi majmuining asosiy bugini bulib, ular mamlakat iqtisodiy imkoniyatlarining yuksalishi, rivojlanishini ta’minlaydi.
Korxona xukukiy shaxs sifatida mulkchilik xukuki asosida uziga karashli mol mulkdan foydalanib, maxsulot ishlab chikaradigan va sotadigan yoki maxsulotni ayirboshlaydigan, buyurtma ishlarini bajaradigan, korxona va fukarolarga xizmat kursatadigan xamda amaldagi konunlarga muvofik uz faoliyatini amalga oshiradigan mustakil xujalik yurituvchi sub’ekt xisoblanadi.
Korxonalar mustakil balansga ega bulib, u xukukiy shaxs xisoblanadi. Respublikada bozor iqtisodiyotiga utish jarayonida «O`zbekistondagi korxonalar tugrisida» konun kabul kilingan. Bu konunda tovar-pul munosabatlarini rivojlantirish va boshkariladigan bozor sharoitida mulkchilikning barcha shakllariga mansub korxonalarni barpo etish, ular faoliyatini kayta tashkil kilishning xamda tugatishning umumiy xukukiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari belgilab kuyilgan.
O`zbekiston respublikasida mulkchilik tugrisidagi konunga asosan kuyidagi turdagi korxonalar faoliyat kursatishi mumkin:

• 
  jismoniy shaxslar xususiy mulkiga asoslangan korxonalar;
  
• 
  shirkat (jamoa) mulkiga asoslangan jamoa, oila, maxalla korxonalari;
  
• 
  xujalik jamoalari va jamoat tashkilotlari (diniy tashkilotlarga karashli korxonalar va mulkchilikning shakllariga mansub, tulik yoki xissabay yusinda ishtirok etishga asoslangan boshka korxonalar.
  

Qonun O`zbekiston respublikasidagi korxonalar mulkining xamma shakllari teng xukukiyligiga kafolat beradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik, ishbilarmonlik ijtimoiy talabni tezkorlik bilan kondirishi, ishlab chikarish xarajatlarini tez koplashi mumkin. Shuning uchun respublikamizda kichik va kushma korxonalarni kuplab barpo etishga aloxida axamiyat berilmokda. Kichik va kushma korxonalarda ishlab chikarishni tashkil kilish zamonaviy ilgor texnika va texnologiyaga asoslangan bulib, iste’mol bozorini turli sifatli maxsulotlar bilan tuldirishga yordam berish bilan bir katorda yangi ish joylarini tashkil kilish xamda ishsizlikni kamaytirish muammosini xal kilishda aloxida axamiyat kasb etadi. Shuning uchun bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda kichik korxonalar keng tarkalgan. Germaniyada 2 mln.ga yakin kichik va urta korxonalar mavjud bulib, ularda umumiy maxsulot xajmining 45 kismi ishlab chikariladi. Yaponiyada esa mexnatga layokatli axolining 910 kismi kichik va urta biznes bilan shugullanadi. Xozirgi vaktda AQShda jami 10 mln., Yaponiyada 9 mln., Xindistonda 12 mln.dan ortik kichik korxonalar mavjud. O`zbekistonda esa yakin kichik korxonalar tashkil etilgan.
Sanoat va kurilishda 200 kishi, fan va ilmiy xizmat kursatish muassasalarida 100 kishi, boshka ishlab chikarish tarmoklarida 25 kishi ishlaydigan korxonalar kichik korxona xisoblanadi.
Kichik korxonalarning yirik korxonalardan afzalligi kuyidagilar:

• 
  kichik korxonalar iste’mol bozorining uzgarishiga tezda moslashadi;
  
• 
  kichik korxonalar iste’molchilar talabini va extiyojlarini osongina xisobga oladi;
  
• 
  kichik korxonalar ishlab chikarish texnika va texnologiyalarini tez-tez uzgartirib, eng zamonaviylari bilan almashtirish imkoniyatiga ega;
  
• 
  kurilish muddati va kuvvatlarini uzlashtirish muddati nisbatan kiska;
  
• 
  boshkarish oddiy bulgani tufayli boshkarish xarajatlari kam.