Sof holda uchraydigan minerallar Mis – Cu

Sof elementlar

Bu guruh minerallarining soni 80 dan ortiq. Bulardan 30 tasi metallar va ular ba’zan «asl elementlar» ham deyiladi. Mendeleyev jadvalining oxirida joylashgan inert gazlari – He, Ne, Ar, Xe va Rn ham ushbu guruhga kiradi. Yer po‘stida sof tug‘ma elementlarning umumiy miqdori 0,1% ni tashkil etadi. Bu miqdorning 0,04 %ni azot va 0,01–0,02 %ni kislorod tashkil etadi. Sof tug‘ma elementlarga platinoid va temir guruhi minerallari ham kiradi. Mendeleyev jadva- lining o‘ng qismida joylashgan margimush, surma va vismut mineral- lari boshqalariga nisbatan kengroq tarqalgan.

Sof tug‘ma elementlarning kristall strukturasi juda xilma-xil.
Atomlari orasidagi bog‘lanish o‘ta kuchli.
Ushbu guruhga kiradigan metallar elektrni va issiqlikni yaxshi o‘tkazadi. Yana bir xususiyatlari ularni jilolaganda yuzasi kuchli yalti- raydi va yuqori darajada nur qaytarish xususiyatga ega bo‘ladi. Bu guruhga kirgan platinoidlar va oltinlarning solishtirma og‘irligi barcha ma’lum minerallar solishtirma og‘irligidan juda katta. Bu guruhga kiruvchi metallarning yana bir xususiyati – ularning pachaqlanuv- chiligi va egiluvchanligidir.


Sof holda uchraydigan minerallar
Mis – Cu. U kimyoviy jihatdan sof holda bo‘ladi, ba’zan tarkibi- da aralashma holda – Ag, Au va Fe uchraydi. Mis – tog‘ jinslarining darzlik va yoriqlarida ko‘pincha noto‘g‘ri shaklda dendritlar ba’zan plastinkachalar holida bo‘ladi. Ba’zi konlarda yirik, og‘irligi bir necha tonnaga teng bo‘lgan uyumlari (Amerikaning «Yuqori ko‘l» viloyati- da) topilgan. Sof holdagi misning og‘irligi 1000 tonna atrofidagi bo‘lagi Rossiyaning Ekaterinburg viloyatidagi Gumejevskiy konida topilgan.

23. 
    rasm. Misning kristall strukturalari
    

Misning rangi – qizil. Metall kabi yaltiroq, qattiqligi 2,5–3; yaxshi egiluvchanlik xususiyatiga ega. Sinishi ilgakli, ulanish tekisligi yo‘q. Solishtirma og‘irligi 8,5–8,9. U elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Ushbu xususiyatlari bilan boshqa minerallardan farqlanadi. Mis HNO₃ kislotada oson eriydi, HCl da qiyinlik bilan erib, mis xlorni yuzaga keltiradi. Sof mis turli geologik jarayonlarda yuzaga keladi, ammo ko‘p miqdorda gidrotermal va ekzogen sharoitda paydo bo‘ladi.