1-Amaliy mashg’ulot: O’tkir zaharlanishlarning asosiy bosqichlari

1-Amaliy mashg’ulot: O’tkir zaharlanishlarning asosiy bosqichlari
O‘rta asrda siyosiy kurash maqsadida o‘z hayotini qurbon qilish uchun zaharlanish hollari tez-tez uchray boshladi. Bu maqsadda margimush va margimush saqlovchi birikmalarni kriminal va qasd olish maqsadlarida ishlatish butun bir "davr"ni tashkil etib, ko‘p qurbonlarga sabab bo‘ldi.

18-19 asrlarda kimyo fanining rivojlanishi natijasida ko‘pchilik zaharli va kimyoviy moddalarni aniqlash usullarini yaratilishi esa zaharli moddalarni, birovni o‘ldirish maqsadida qasddan ishlatilishini kamaytirishiga olib keldi. Ammo, bu bilan birga ko‘pdan-ko‘p yangi sintetik zaharli ta'sir etuvchi birikmalarning aniqlanishi esa kuchli zaharlanishlarni yuzaga keltirdi.

Hozirgi davrda sog‘liqni saqlash muassasalari oldida turgan asosiy vazifalardan biri bu kimyoviy moddalarning zaharli ta'sirini keng xalq ommasiga tushuntirish va bir yo‘la ularni aniqlash usullarini yaratishdan iborat.

Zaharli modda nima?

Zahar-kimyoviy birikma bo‘lib, kam miqdorda tirik organizmga kirishi bilan hayot faoliyatlarini buzish natijasida o‘limga olib kelishi mumkin.
Zaharlanish-bu biror zaharli modda ta'sirida organizm faoliyatlarini buzilishi va to‘qimalarni halokatiga olib keluvchi yoki zaharlanish organizmning zaharli modda bilan kurashishi natijasida sodir bo‘ladigan kasallikdir. Qabul qilingan terminologiyaga binoan, zaharlanish deb organizmni tashqi "ekzogen" zaharli birikmalar bilan ta'sirlanishi tushuntiriladi. Zaharli va kuchli ta'sir etuvchi moddalarni kimyo - toksikologik ahamiyatini o‘rganishda moddaning zaharli ta'sir etishi (toksikometriya) haqida qisqa ma'lumotga ega bo‘lish zarur.
Toksikometriyaning asosiy parametrlari quyidagicha:

Lim ac - zaharli birikmalarning bir marotaba qo‘llanganda organizm hayotiy funksiyalarini buza oladigan va kuchli zaharlanish sodir etadigan eng kam miqdori.
LD₅₀ - o‘rtacha o‘lim dozasi, ya'ni ikki hafta davomida tajriba hayvonlarida olib borilgan sinovdan  50%  o‘limga olib keluvchi zahar miqdori.
Zaharli modda qaysi usulda (oshqozon, teriga, nafas yo‘liga ta'siri) qo‘llanishiga qarab  1kg og‘irlikka mg hisobida bo‘ladi.

LD₁₀₀ - tajriba hayvonlarda  100% o‘lim sodir etadigan miqdor
SL₅₀   (CL₁₀₀) - nafas yo‘li bilan yuborilganda  50% (100%) tajriba hayvonlarini nobud qiladigan zahar miqdori,  mg/m³  bilan belgilanadi.

RES  -  havoda ruxsat etilgan zahar miqdori mg/m³.
CHMM  - (Chegaraviy me’yoriy miqdor) havodagi taxminiy zararsiz zahar miqdori, mg/m³. Kimyoviy moddalarning xavflilik darajasi ularni kuchli ta'sir etuvchi miqdori bilan ham belgilanadi. U quyidagicha aniqlanadi:

Bu nisbat qancha katta bo‘lsa zaharli birikma shunchalik xavfsiz hisoblanadi.
Modda zaharli effekti, modda ta'siridan organizm a'zolari funksiyasi va faoliyatini o‘zgartirishi bilan belgilanadi. Bu jihatdan zaharlanish kimyoviy ta'sir sifatida belgilanadi.
Odamlar uchun moddalarni o‘limga olib keluvchi va zaharlovchi dozalari aniqlanmagan. Bu miqdor tajriba hayvonlarida(sichqon, kalamush, quyon) bergan ma'lumotlarga qarab taxminiy belgilanadi.

Zaharlanish sinflari (klassifikatsiyasi)

Zaharlanish bir necha usullarda sinflarga taqsimlanadi: zaharlanish kelib chiqish asosida, klinikasi asosida va nozologik (kasallik to‘g‘risidagi ta'limot) asosida. Turli sabablar oqibatida zaharlanish turlari:

Tasodifiy zaharlanish - o‘zi bilmagan holda o‘zini-o‘zi davolash uchun dori moddalarni keragidan ortiq iste'mol qilish, ko‘p spirtli ichimliklar iste'mol qilish, dori moddalardan foydalanish (masalan: surtma dorilarni ichib yuborish) va shu kabi baxtsiz xodisalar.

Ko‘zda tutilgan vaziyatda sodir bo‘ladigan zaharlanish - o‘z-o‘zini o‘ldirish (suitsid) yoki qasddan o‘ldirish (kriminal) maqsadlar nazarda tutiladi. O‘zgalar mol-mulkini o‘g‘irlash va nomusga tegish kabi nojo‘yaliklar maqsadida sodir etiladigan zaharlanishlar ko‘zda tutiladi. Hozirgi vaqtda dunyoda har 100000  aholi hisobiga o‘rtacha 120 o‘limga olib kelmagan va 13  ta o‘limga olib keluvchi zaharlanish to‘g‘ri keladi.

Zaharlanish qay tarzda yuzaga kelganiga qarab:

Ishlab chiqarishga oid zaharlanish  - Korxonada avariya yoki texnika xavfsizligi buzilishi oqibatida yuzaga keladigan zaharlanishlar.
Turmushda sodir bo‘ladigan zaharlanish  - bu tur zaharlanish kishilarning kundalik hayotda ishlatiladigan kimyoviy va boshqa moddalarni noto‘g‘ri qo‘llanishi, dori moddalar va ximikatlarni noto‘g‘ri saqlash kabi ehtiyotsizliklar oqibatida sodir bo‘ladigan zaharlanishlar nazarda tutiladi.

Tibbiy zaharlanish - davolash muassasalarida shifokor yoki hamshira xatosi oqibatida dori moddalar dozasini oshirilishi va kasal organizmga noto‘g‘ri yuborilishi oqibatida sodir bo‘ladigan zaharlanishlar.

Peroral - ya'ni og‘iz bo‘shlig‘i orqali zaharlanish, bu guruhga ovqat mahsulotlaridan zaharlanish ham kiradi.

Ingalyasion - nafas yo‘li orqali zaharlanish, ko‘proq sanoatda turmushda havo yo‘li orqali organizmga zaharli gaz, chang holidagi moddalarni kirishi tushuniladi.

Perkutan - zahar moddalarni yo‘g‘on ichak orqali organizmga kirishi tushuniladi.

In'eksion - ya'ni parenteral, ukol, ilon yoki boshqa zaharli xashoratlar (chayon, qora qurt kabi) chaqishidan zaharlanish turlari kiradi.

Bo‘shliqlar orqali - to‘g‘ri ichak, qin yoki quloq bo‘shliqlari orqali zaharlanish turlari kiradi.

Dori turlari zaharlanishda o‘sha dori modda turi qo‘shib atalganidek (masalan, barbituratlar bilan alkaloidlar bilan) zaharlanish sanoat tarmoqlarida sodir etilsa, sanoat zaharlanishi, ayrim shaxsiy holatlarga tegishli bo‘lsa o‘sha holatga monand: masalan ichkilik is'temoli orqali zaharlanishni - alkagolizm, dori turlariga qarab - morfinizm va boshqa nomlarda ataladi.

Zaharlanishning klinik xususiyatlariga asoslanib  sinflanishi
Bunda asosan zaharlanishning klinik xususiyatlari e'tiborga olinadi.
Kuchli zaharlanish  - zaharli moddani inson yoki hayvon organizmiga bir yo‘la yuqori miqdorda kirishi va zaharlanish belgilarining tezda paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi.
Xronik zaharlanish - zahar kam miqdorda asta-sekin, lekin uzoq vaqt bo‘linib-bo‘linib organizmga kirishi tushuniladi.

Nozologik sinflanishi - kimyoviy birikma nomi bilan bog‘lab ataladi. Uyqu keltiruvchilar bilan, MNS qo‘zg‘atuvchilar bilan, is gazi, zaharli ximikatlar bilan va boshqalar.
Shunday qilib zaharli moddalar organizmga oshqozon-ichak sistemasi orqali, nafas yo‘li yoki teri orqali, qon tomiriga yoki teri ostiga yuborilishi orqali kirishi mumkin va kirish yo‘li asosida organizmga ta'sir etishi ham turlicha bo‘ladi.
Zahar og‘iz bo‘shlig‘i orqali tushganda og‘iz bo‘shlig‘ida shilliq qavatdayoq surila boshlaydi. Qolgani esa oshqozon-ichak sistemasi shilliq qavatlarida so‘riladi. Ma'lumki, oshqozon-ichak sistemasi o‘ziga xos kimyoviy laborotoriyadir va oziq moddalarning qonga shimiluvchan holatga o‘tishida muhim ahamiyatga ega. So‘lak fermentlari, oshqozon suyuqligidagi pepsin va xlorid kislotasi, o‘t suyuqligi, oshqozon osti bezi va ichak devorlarida ajraluvchi ko‘pdan-ko‘p fermentlar, oshqozon-ichak sistemasidagi moddalarning o‘zgarishlarida asosiy ahamiyatga ega. Mana shunday kuchli biologik birikmalar organizmga tushgach yot, zaharli birikmalarni ham parchalab, aktivligini pasaytiradi. Zaharli moddalarni organizmga shimilishi moddaning suv yoki yog‘da eruvchanligi, oshqozon ovqat bilan to‘liqligi, iste'mol qilingan oziqni xarakteri va oshqozon shirasining moddaga ta'sir ko‘rsatish darajasiga bog‘liq.

Oshqozonda suv va yog‘da eruvchi modda shimiladi. Suvda yaxshi eriydigan moddalar esa butun organizm bo‘ylab to‘qima suyuqliklarida erib tarqalishi ham mumkin. Oqsilga boy oziq moddalarda metall zaharlar yaxshi shimilsa, alkaloidlar oshlovchi moddalarda yomon shimiladi va xokazo. Ichak va oshqozon atoniyasi (qisqarish) zaharli modda shimilishini kamaytiradi.

Moddalarni so‘rilishida oshqozon suyuqligining kislotalik xossasi bilan zaharli moddani elektrolitik aktivligi orasida uzviy bog‘liklik bo‘lib, ionlanish aktivligi kuchli birikmalar oshqozon suyuqligi  rN- sharoiti past bo‘lsa ham yaxshi shimilsa, organik birikmalar, aksincha yomon shimiladi.

Oshqozonda organizmga so‘rilgan zaharli modda qon orqali jigarga o‘tadi va u yerda zararsizlantiriladi. Lekin og‘iz bo‘shlig‘idan shimilgan zahar esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri katta qon aylanish sistemasiga o‘tadi, masalan sianidlar. Bunda zaharli modda  4 xil membranalarda ushlanishi va zararsizlanishi mumkin.

Birinchi tipdagi membranalar-neytrall molekulalarni o‘tkazib, ionli birikmalarni tutib qoladi. Ikkinchi tip membranalarda tashuvchi to‘qima bilan zaharli modda birikadi va xujayralarga o‘tib u yerda parchalanib tashuvchi to‘qima sof holda ajraladi. Uchinchi tip membranalarda tushuvchi to‘qima bilan zaharli modda kompleks birikmalar hosil qiladi. To‘rtinchi tip membranalarda ultramikroskopik bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda musbat zaryadlangan ionlar zaharli moddalarni o‘ziga biriktiradi. Elektrolit bo‘lmagan birikmalar uchun 3-100nm kattalikdagi o‘ziga xos bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda molekulyar massasi 70000 dan kichik birikmalar tutiladi.

Moddalarning organizmda saqlanish va ta'sir etish vaqti ko‘p faktorlarga bog‘liq. Bularga moddalarning qonga o‘tish tezligi, hujayralarga yetib borishi, modda strukturasining biokimyoviy o‘zgarishlari kirad.

Organizmda zaharli birikmani tashuvchi bo‘lib qon hisoblanadi. Qondagi albumin, oqsil plazmalari va zardob asosiy tashuvchi (transport) vositadir. Zaharli ekzogen birikma va transport vositalari orasidagi munosiblik, ularning farmakologik aktivligi va to‘qimalarda to‘planishi bilan o‘zaro uzviy bog‘liq.

Qonda spetsifik va nospetsifik tashuvchilar mavjud. Zardobdagi globulin spetsifik tashuvchi bo‘lib, u farmakologik aktiv moddalarni (tiroksin, kortikosteron, temir va mis birikmalari kabi) biriktiradi.

Zardob albumini esa nospetsifik tashuvchi bo‘lib, u universallikka ega, ya'ni barcha endogen va ekzogen kichik molekulyar agentlarni biriktiradi. Organizmning fiziologik xususiyati shunday tuzilganki, barcha modda ham qonga o‘tavermaydi. Ammo qonga shimilgan taqdirda ham modda ayrim to‘qimalarga, masalan, markaziy nerv sistemasiga, homilaga, jigar to‘qimalarga o‘taolmaydi. Bu o‘ziga xos, ushlab qoluvchi kuchli to‘qimalar, ya'ni to‘siqlar borligidandir. Bular bir necha:jigar to‘siqlari, gematoensefoletik (miyaga o‘tishga to‘siqlik qiluvchi), platsentar (homilani asrovchi bachadon to‘qimasi) va boshqalar. Bular giosogematik. bar'erlar deb nomlanadi.

Shunday qilib, zaharli modda ba'zi organlarda ko‘plab to‘plansa, boshqa a'zolarda umuman to‘siqqa uchraydi. Masalan, qon gemoglobini o‘ziga is gazi va vodorod sulfidni yaxshi biriktiradi, shu sababli is gazi eritrotsitlarda to‘planadi.

Keratin to‘qimalari (soch, teri, tirnoq) margimush va uni birikmalarini yaxshi biriktiradi. Organizmdagi yog‘ to‘qimalari esa yog‘da eruvchi moddalarni yaxshi biriktiradi va xokazo.