Siyosatshunoslik

1 
Izoh:
 Abdumalik yoki Katta to'ra — amir Muzaffaming to‘ng‘ich o ‘g‘li bo‘lib,
1870-yilda Qarshida u boshchilik qilgan isyon bostirilgach, Peshovarga hijrat
qilgan.
2 
Izoh:
Tarix umumiy bir qoida sifatida shuni ko‘rsatadiki, qaysi xalqda milliy
vijdon shakllangan bo'lsa, u yerda mustamlaka bo‘lib qolish xavfi mavjud bo'lmaydi.
Vataniy axloq esa Vatan manfaatlari uchun o‘z hayotini va eng sevgan narsalarini
fido qilishdan chekinmaslikdir.
83

---

Siyosatshunoslik ilmi nuqtayi nazaridan baholaganda mamla- 
katda tizim buzuvchi jarayonlar batamom ustun bo‘lib qolgan.
To‘g‘ri, amalda ijtimoiy tizimni, u qanchalik mustahkam 
bo‘lmasin, uzoq muddat avaylab ushlab turish qiyin. Tajriba 
shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy jarayonlardagi noxushlikning oldini 
olish, bunyodkorlikka erishish Sharq dunyosi sharoitida ko‘pgina 
hollarda xalq va Vatan taqdiri uchun butun mas’uliyatni o‘z 
zimmasiga oladigan fidoyi yetakchining hokimiyat tepasiga ke- 
lishiga, uning kuchli irodasiga bog‘liq bo‘lgan. Biroq mahalliy- 
chilikka berilgan har uchala xonlik davrida Markaziy Osiyoda 
bunday yetakchi hokimiyat shakllanmadi. Aksincha, Markaziy 
Osiyo davlatlari yetakchilari ham tashqi, ham ichki manfaatlarga 
erishish uchun bir-biriga qarama-qarshi davlatlar va davlatlararo 
guruhlar bilan til biriktirdilar. Masalan, Buxoro amirligi tashqi 
siyosatida Eronga moyillik, Xiva xonligi siyosatida esa ko‘proq 
Rossiyaga suyanish tamoyili sezildi. Buning oqibatida ichki pa- 
rokandalik, ittifoqchilikni mustahkamlash o‘miga najotni chet- 
dan izlash istagi ustun keldi. Bu hoi esa mustamlakachi davlat- 
larning bosqinchilik istaklariga qo‘l keldi. Ma’naviy hushyorlik 
sezgisi zaiflashib, oxir-oqibatda millatimiz tarixida uch asrdan 
ziyodroq davom etgan inqirozga olib 
keldi.
Markaziy Osiyoda ro‘y beigan bu tanazzul G ‘arb davlatlari 
tashqi siyosatida XVII asr boshlaridan kuchayib boigan istilochi- 
lik yurishlari bois yanada chuqurlashdi. G ‘arbda Sharq mamla- 
katlariga nisbatan ustuvor yevropatsentrizm, buyuk davlatchilik 
shovinizmi, mustamlakachilik va umumbashariy hakamlik sari 
intilish bilan bog'liq bo'lgan g‘oyaviy-siyosiy amaliyot shakllandi. 
Pirovardida har ikki sivilizatsiyaga mansub xalqlar, mamlakatlar 
o‘rtasidagi ma’rifiy munosabat zaiflashdi. Oxir-oqibatda Marka­
ziy Osiyo hududi jahon siyosatining chekka, ikkinchi darajali 
obyektiga aylandi, siyosiy-ma’muriy tizim sifatida o‘z nufuzini 
yo‘qotdi. Qariyb uch asr davom etgan siyosiy inqiroz va o‘zaro 
nizolar oqibatida mintaqamiz xalqlari bir yuz o ‘ttiz yillik siyosiy, 
iqtisodiy, ma’naviy qaramlikka duchor bo‘lishdi.
Bu davrda Markaziy Osiyo xalqlari siyosiy tafakkuri, iqtiso- 
diy-ijtimoiy va madaniy hayoti qanday jarayonlar ta’sirida 
kechganini o'rganishda o‘sha zamonlaming bevosita shohidi
84

---

bo'lgan olim-u fuzalolar merosini o‘rganish katta ahamiyat kasb 
etadi. Shunday olimlardan biri tabiiy va aniq fanlardagi yuksak 
salohiyati tufayli