Siyosatshunoslik

1 
Косимое Б.
Миллий уйгониш: жасорат, маърифат, фидойилик. — Т., 2002.
- В. 9.
87

---

Ismoilbek tomonidan taxminan 1884-yilda «Tarjimon» ga- 
zetasi orqali Sharq-u G'arbning juda ko‘p o‘lkalariga yoyilgan 
jadidchilik XIX asming 90-yillarida Turkistonga kirib keldi. 1917- 
yilgi bolsheviklar to'ntarishidan keyin ham 1930-yillar oxirlariga 
qadar o‘z mavqe va yo‘nalishini saqlab qola olgan jadidchilik 
oqim emas, balki kuchli ijtimoiy harakat edi. Jadidchilik — davlat, 
tuzum, boshqaruvni isloh etish va millatni rivojlantirish orqali, 
umuman, jamiyatni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqishni 
maqsad qilib qo'ygan va aniq amaliy tadbirlami o‘zida mujas- 
samlashtirgan g'oyalar tizimi. Bu tizim jahon sivilizatsiyasida 
nihoyatda katta rol o‘ynagan Turkistondek bir tarixiy o‘lkada 
sharqona hayot tarzini saqlagan holda, uni G ‘arb va Yevropa 
taraqqiyoti natijalari bilan boyitishni ko‘zlagan.
Agar I jahon urushidan keyin jadidlar parlamentar monar- 
xiya uchun kurashgan bolsalar, 1917-yilgi fevral inqilobidan 
keyin ularning «taraqqiyparvarlar» oqimini tashkil etgan radikal 
qismi federativ davlat shaklida muxtoriyat olishga umid bog‘la- 
dilar. Ammo Rossiyadagi Muvaqqat hukumat ham, uning Tur- 
kistondagi muvaqqat qo'mitasi ham o'lkada awalgidek mus- 
tamlakachilik siyosatini davom ettirish yo‘lini tutayotganligi 
ma’lum bo‘lgach, jadidlar muxtoriyat uchun jiddiy siyosiy kurash 
boshladilar, hukumatning mustamlakachilik siyosatini qattiq 
tanqid ostiga olib, milliy-hududiy muxtoriyat olish uchun astoydil 
harakat qilishga kirishdilar. Boshqacha aytganda, boshqaruvning 
poydevori sifatida respublika shakli tanlab olindi. Biroq 1917- 
yilgi oktabr voqealari — bolsheviklarning hokimiyatni egallashi 
ularga o‘z maqsadlarini oxirigacha amalga oshirishga imkon 
bermadi. Shunga qaramay, ular bolsheviklar hokimiyatining 
«Millatlaming o‘z taquirini o‘zi belgilash to‘g‘risida»gf deklara- 
tsiyasida ko‘rsatilgan huquqlaridan foydalanib, markazi Qo‘qonda 
bo‘lgan, «Turkiston muxtoriyati» deb atalgan mustaqil muxtor 
respublika e’lon qildilar. Bu muxtor respublika uch oy faoliyat 
ko‘rsatgach, «qizil» qo'shin tomonidan qonga botirildi, omon 
qolgan jadidlar esa 1937-1938-yillarda butunlay qirib tashlandi.
Shu o'rinda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munawarqori Abdu- 
rashidxonov, Abdurauf Fitrat kabi jadidlaming siyosiy qarashlari 
va faoliyatlaridagi eng muhim jihatlarga e’tiborni qaratamiz.

---

Turkistonda jadidchilik harakatining yetakchilaridan biri I. 
Gasprinskiyning sodiq shogirdi