Siyosatshunoslik

Jan Boden 
(1630—1596)ning qarashlari 
ham muayyan qiziqish uyg‘otadi. «Davlat to ‘g‘risida olti kitob» 
asarida u birinchi bo‘lib davlat suvereniteti g'oyasini ilgari sur- 
di, davlat ilohiy tarzda kelib chiqmaganligini ta ’kidlab, uning 
manfaatlari din manfaatlaridan ustun bo‘lishi lozimligini va 
vijdon erkinligi o‘rnatilishini targ‘ib etdi.
Xullas, Uyg‘onish davri siyosiy ta ’limotlari siyosiy-huquqiy 
ta ’limotlar rivojining keyingi taraqqiyoti uchun muhim poyde- 
vor bo‘lib xizmat qildi.
Ma’rifatparvarlik davrida siyosiy g‘oyalarning taraqqiyoti.
Bunday siyosiy qarashlar keyinchalik 
Tomas Gobbs 
(1598— 
1679) qarashlarida rivojlantiriladi. Gobbs monarxiyani — hoki­
miyatning eng qulay shakli, deb hisoblaydi. Buni o‘zining «Le- 
viafan» asarida insonlarning davlat paydo bo‘lgunigacha bo‘lgan 
davrdagi hayotini tasvirlab, unda «xaos» va «ixtilof»lar hukmron 
bo‘lganligini ta ’kidlaydi yoki bu hukmronlikni «hammaning 
hammaga qarshi urush» holati sifatida qayd etadi. «Ijtimoiy 
kelishuv»ga «xaos»dan chiqishdagi muhim yo‘l sifatida qaraladi. 
Gobbs monarxning asosiy vazifasi qonunni saqlay bilish, deb 
tushunadi.
Angliya faylasufi 
J. Lokk (1632—1704) 
qarashlarida esa si- 
yosatda fuqarolik konsepsiyasi ilgari suriladi. Lokk ta ’limoti
48

---

nisbatan real hayotga asoslanganligi bilan ajralib turadi va 
cheklangan monarxni o'rnatishni yoqlaydi.
U siyosiy fikr tarixida birinchilardan bo‘lib «shaxs», «jami­
yat» va «davlat» tushunchalarining tahlilini beradi hamda shaxsni 
jamiyat va davlatdan yuqori qo‘yadi. Lokkning fikricha, inson 
tug'ilganidan boshlab tabiiy huquqlarga ega bo‘ladi. «Hayot» 
yoki «yashash», «erkinlik» va «mulkka ega bo'lish» huquqlarini 
ana shu huquqlar jumlasiga kiritadi. U xususiy mulkka ega bo‘lish 
huquqini quyidagicha asoslaydi. 
Birinchidan,
xususiy mulkka 
ega bo‘lish insonning o ‘zini va uning oilasining yashashi uchun 
zarur ehtiyojni ta ’minlash uchun kerak, inson zarur narsalarga 
ega bo‘lgan taqdirdagina o ‘zining rivojlanishiga alohida e’tibor 
berishi mumkin. Xususiy mulk mutlaq qadriyat emas, aksin- 
cha, erkin jamiyatga erishish vositasidir. Insonlar mulk jamg‘a- 
rishda erkin bo'lishlari kerak. 
Ikkinchidan,
mulkka ega bo‘lish 
insonning individualligi shakllanishiga ta ’sir ko‘rsatadi. Davlat 
jamiyatga, jamiyat o‘z navbatida shaxsga bo‘ysunishi lozim. 
Davlat va jamiyat bir narsa emas, davlat hokimiyatining qulashi 
jamiyat rivojining tugaganidan dalolat bermaydi. Jamiyat yangi 
davlat hokimiyatini o ‘matishi lozim. Davlat shaxs huquqlarini 
himoya qilish m aqsadida faoliyat ko'rsatadi. U shaxsdan 
kuchliroq bo‘lishi mumkin emas, chunki shaxs jamiyatni, jamiyat 
esa davlatni tashkil etadi. Lokk qonun chiqaruvchi va ijro 
hokimiyati bo‘lishini yoqlaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatga 
ustuvorlik beradi, chunki u davlatning siyosatini belgilaydi, deb 
ko‘rsatadi.
Fransiya m a’rifatparvari