Siyosatshunoslik

3. 
Plyuralistik demokratiya.
Plyuralistik demokratiya G ‘ar- 
biy Yevropadagi postindustrial mamlakatlariga xos demokrati- 
yadir. Demokratiyaning ushbu shakli «plyuralistik» deb nomla- 
nishiga sabab, u awallari mavjud bo‘lmagan iqtisodiy, ijtimoiy, 
madaniy, diniy, guruhiy, hududiy manfaatlar va ularni ifoda- 
lash shakllarining turli-tumanligiga asoslanadi. Bu manfaatlarni 
siyosiy partiyalar, turli uyushma va birlashmalar, jamoatchilik 
harakatlari, fuqarolaming tashabbuskor guruhlari siyosat sahna- 
siga olib chiqadilar. Ya’ni, demokratiyaning bu shakli xalqni 
tushunishda individualistik (m um toz-liberal) va jam oaviy 
demokratiyalar o‘rtasidagi oraliq mavqeni egallab, siyosatning 
bosh subyektlari sifatida individlar ham emas, xalq ham emas, 
balki kishilaming turli guruhlarini tushunadi. Chunki, har bir 
odam muayyan oilaviy, kasbiy, etnik, diniy, m intaqaviy, 
demografik va boshqa guruhning vakili o‘laroq shaxs sifatida 
shakllanadi. Guruhlar yordamidagina shaxs o ‘zining siyosiy 
qarashlarini ifoda etadi va o‘z manfaatlarini himoya qiladi. Xalq 
esa murakkab va ziddiyatli bo'lgan qism sifatida talqin etiladi. 
Ko‘plab guruhlar - partiyalar, jamoat tashkilotlari va harakatlar 
hokimiyatga, hukmron guruhlar faoliyatiga ta ’sir o ‘tkazishga 
harakat qiladilar. Bunday modeldagi demokratiyaning vazifasi
— jamiyatdagi, plyuralizmni rag‘batlantirish, barcha fuqarolarga 
o ‘z qiziqishlarini ochiq ifodalash uchun birlashishlariga imkon 
berish, o ‘zaro kelishuvlar yordamida ulaming siyosiy qarorlarda 
ifodalanuvchi muvozanatini topishdir.
Shu hoi e’tiborga molikki, zamonaviy G ‘arb jamiyatlarida 
biror bir guruh boshqa ijtimoiy uyushmalarning qo‘llab-quwat- 
lashisiz hokimiyatni monopollashtirishga va qarorlar qabul qilish- 
ga qodir emas. Aynan norozi guruhlar hokimiyatning mono- 
pollashtirish jarayonlarini to'xtatib qoluvchi ijtimoiy posangi 
vazifasini bajaradilar. Siyosiy qarorlar qabul qilinishi jarayonida
210

---

muayyan guruh manfaatlarining kamsitilishi kamsitilgan guruh 
a ’zolarining siyosatga tortilishini va keyingi siyosatga ta ’sirini 
kuchaytiradi. Shu tariqa plyuralistik demokratiya turli ijtimoiy 
guruhlarga o ‘z manfaatlarini erkin ifoda etish va raqobatli 
kurashda kelishuvga asoslangan qarorlami qabul qilishga imkon 
beradi.
Bu — zamonaviy G ‘arb demokratiyasidir, u liberal (AQSH) 
siyosiy tizimdan o ‘sib chiqqan va uning asosiy tashkiliy prinsip- 
larini meros qilib olgan. Ularga konstitutsionalizm, hokimiyat­
ning bo‘linishi, shaxsiy erkinliklar, inson huquqlari, ozchilik- 
ning mustaqilligi kabi qadriyatlar kiradi.
Plyuralistik demokratiya dunyoning ko‘plab mamlakatlarida 
e’tirof etildi va amalda qo‘llana boshlandi. Biroq demokratiya­
ning bu shaklida aholining guruhlarga mansubligi masalasi ideal- 
lashtirilgandir. Chunki G ‘arbda aholining uchdan bir qismi man- 
faat guruhlarida birlashgan bo'lsa, aholining qolgan qismi esa 
siyosatda passivdir. Buning ustiga ziddiyatlarga layoqatlilik, ma­
salan, siyosiy imkoniyatlar: pul, bilim, ommaviy axborot vosi- 
talari va boshqalar jamiyatda tengsiz taqsimlanganki, pensio- 
nerlar, nogironlar, malakasiz ishchilar bunday keng imkoniyat- 
larga deyarli ega bo‘lmagan holda, yirik kapital egalarida bu 
imkoniyatlar keragidan ham ko‘proq ekanligi amaliy siyosat- 
shunoslik tadqiqotlari orqali aniqlangan. Shuning uchun plyu­
ralistik demokratiya ko‘pchilik hokimiyati bo ‘la olmaydi. Biroq 
bugungi kunda xalq hokimiyatchiligiga bundanda yaqinroq de­
mokratiya shakli mavjud emas. Chunki u har holda xalqni hoki- 
miyatga ko'proq yaqinlashtiruvchi, barcha xohlovchilarning 
qarorlar qabul qilishda qatnashishlariga imkoniyat beruvchi de­
mokratiya shaklidir.
Xullas, muayyan davlat «demokratik davlat», u yoki bu 
jamiyat «demokratik jamiyat» deya atalmog‘i uchun qator ta- 
lablarga javob bermog‘i lozim. Zamonaviy siyosatshunoslikda 
bu talablar quyidagicha qayd etiladi:
1) imkon qadar ko'proq katta yoshli aholining fuqarolik 
huquqlariga egaligi;
2) siyosiy hayotda ishtirok etishda barcha fuqarolarning teng 
imkoniyatga egaligi;
211

---

3) masalalaming ovoz berish yo‘li bilan hal etilishi;
4) ko'rilayotgan masala bo‘yicha har bir fuqaroning to ‘liq 
tasawurga ega bo'lish uchun imkoniyatga egaligi;
5) har bir fuqaro, fuqarolar guruhi yoki ommaviy tashkilot- 
laming hokimiyat faoliyatini to‘siqsiz nazorat qilish huquqi;
6) hokimiyat barcha darajalari ishida oshkoralik mavjudligi.
Demokratik siyosiy tizimning asosiy shaldlari to ‘g‘risidagi
yuqoridagi tahlillardan ko‘rinadiki, ulaming har biri o‘z afzal- 
liklariga va kamchiliklariga ega. Zamonaviy demokratiya xilma- 
xil ijtimoiy guruhlarga o ‘z manfaatlarini bayon etish imkoni- 
yatlarini beruvchi va raqobatli kurashda ulaming muvozanatini 
aks ettiruvchi, murosai-madoraga asoslangan boshqaruv shakli- 
dir.