Sintaksis haqida umumiy ma'lumot

SO`Z BIRIKMASI VA GAP.
So'z birikmasi ham, gap ham so'zlarning grammatik aloqaga kirishuvidan yuzaga keladi. So'z birikmasi biror narsa, harakat yoki holatni aniqlashtirgan holda anglatadi. Gap ma'lum bir fikrni, tasdiq yoki inkor hukmni ifodalab keladi. Uning markazi kesimdir. U kesimlik qo'shimchalari bilan shakllangan bo'ladi.
So'z birikmasi:
Chiroyli gul;
Muhandis akam;
Shirin qovun;
G'azalni yodlash;
Ko'chat o'tqazish.
Gap:
Gul chiroyli (chiroylidir, chiroyli edi);
Akam muhandisdir (edi, bo'ladi);
Bu qovun shirin (-dir. edi);
G'azalni yodlaymiz (-ng, -dim);
Ko'chat o'tqazing (-dik, -miz).
Esda saqlang: Gapning gap bo'lmagan boshqa sintaktik birliklardan (masalan, so'z birikmasidan) farqi ham kesimlik belgisidir. Masalan: Men keldim - gap. Bu gapda keldim so`zi grammatik shakllanib kesim vazifasida kelyapti. Men kelishim - gap emas. Kelishim kesimlik shakliga ega emas va kesim vazifasida kelmayapti. Kesimlik belgisiga ega bo'lgan har qanday so'z gap bo'lib kela oladi. Masalan: Bahor …Go'zalsan!
Kesimlik belgisiga ega bo'lib, tugallangan ohang bi­lan talaffuz qilinuvchi va ma'lum bir fikr ifodalovchi sintaktik birlik gap deyiladi.
Zargarov sahrodagi ishlarning miqyosini yaxshi tasvirlab berdi. Ushbu gapda 4 ta so'z birikmasi mavjud
(2 ta fe'lli, 2 ta otli): yaxshi tasvirlab berdi, miqyosini tasvirlab berdi, ishlarning miqyosini, sahrodagi ishlar.
Derazaning ochiq tabaqasidan kirayotgan shamol darpardani xomushgina silkitdi. Ushbu gapda 6 ta so'z birik­masi mavjud (3 ta fe'lli, 3 ta otli): xomushgina silkitdi, darpardani silkitdi, derazaning tabaqasi, ochiq tabaqasi, tabaqasidan kirayotgan, kirayotgan shamol.
Gap tarkibidagi so’z birikmalarining miqdorini aniqlashda gapning bosh bo’laklarini ajratib, qolgan mustaqil so’zlar miqdorini aniqlasak, so’z birikmalar soni aniq bo’ladi. Bu usul test sinovlarida vaqtdan yutishga sabab bo’ladi.
Masalan: Nomardning ko’prigidan o’tgandan daryoda g’arq bo’lgan yaxshi. (yaxshi-kesim, g’arq bo’lgan- ega), qolgan mustaqil so’zlar (nomardning, ko’prigidan, o’tgandan, daryoda)
Gap biror voqea-hodisa haqidagi xabarni, so'roqni yoki buyruqni ifodalovchi asosiy sintaktik butunlikdir. Gap so'z birikmasidan kesim va ega yoki faqat kesim bo'laklariga aloqador grammatik asosga egaligi bilan farq qiladi, so'z birikmasi tushuncha, gap esa fikr ifodalaydi. Grammatik asosda gapning fikriy mundarijasi ifodalanadi. Bu fikriy mundarija fe'l kesimning mayl va zamon ma'nolari bilan bog'liq bo'ladi.
Masalan: Bolalar ishlayaptilar. Ozoda rasm chizmoqda gaplari ish-harakatning hozirgi zamonda bo'lganidan darak beradi.
Siz dalaga borasizmi?
Sen hikoyani o'qidingmi? – gaplari o'tgan zamonda bo'lgan ish-harakat haqida so'roqni bildiradi. Siz she'rni o'qing. Siz shu ishni bajarib qo'ysangiz gaplari istak-buyruq ma'nosiga ega.