Sintaksis haqida umumiy ma'lumot

Qaratqich va tushum kelishiklaridan o'rinli foydalanish:
Qaratqich va tushum kelishigi qo'shimchalari bir-biriga shakl jihatidan juda yaqin. Shuning uchun og'zaki so'zlashuvda qaratqich kelishigi o'rnida ham ko'pincha tushum kelishigi qo'shimchasi qo`llniladi. Masalan, olmaning sharbati o'rniga olmani sharbati <sub>:</sub>: Natijada yozuvda ham ko'pchilik og'zaki so'zlashuv ta`sirida shunday yozib qo'yadi. Bunday xatodan qutulish uchun hokim so'zning ifodalanishiga e'tibor berish kerak.
Esda saqlang: Agar hokim bo'lak sof fe'l bilan ifodalansa va bu fe'l kimni? nimani? qayerni? so'roqlariga javob bo'luvchi so`zni talab qilsa, tobe bo'lak tushum kelishigida qo'llanadi, hokim bo'lak egalik qo'shimchasini olgan ot, ba'zan harakat nomi va sifatdosh bilan ifodalansa, tobe bo'lak qaratqich kelishigida qo'llanadi.
Qiyoslang:
Kitobni o'qimoq - ot + ni -fe'l;
Kitobning muqovasi - ot + ning -ot + egalik qo'shimchasi
SO'Z BIRIKMASI VA SO'Z
So'z birikmalari ham so'zlar kabi narsa, belgi, harakatni atashga xizmat qiladi. Lekin so'z - leksik hodisa, so'z birikmasi - grammatik hodisa.
So'z birikmasi narsa, belgi yoki harakatni yakka holda emas, balki ikki va undan ortiq so'zlarning o'zaro aloqaga kirishuvi orqali ifodalaydi.
Masalan, kitob so'zi bir narsaning umumlashgan oti bo`lib, yolg'iz tushunchani ifodalaydi, o'rtog'imning kitobi birikmasida esa faqat kitob ma'nosining o'zi emas, balki o'rtog'imga tegishli kitob tushunchasi ifodalanadi.
So'z birikmalarida ma'no, tushuncha ancha aniq va ravon bo'ladi. Masalan: nor - erkak tuya, g'o'nan - ikki yashar ot,ezma - sergap odam.
Shuning uchun lug'atlarda so'zning ma'nosini ochib berishda so'z birikmalaridan foydalaniladi.


SO'Z BIRIKMASI VA QO'SHMA SO'Z
So'z birikmasida ham, so'zda ham qismlar bir xil so'z turkumlariga oid bo'lishi, har ikkalasi ham bir xil grammatik shaklga ega bo'lishi mumkin. Bu ularning shakliy o'xshashligidir. Lekin so'z birikmasidagi qismlar ma'no mustaqilligini saqlaydi. Qo'shma so'z tarkibidagi qismlarning ma'nosi esa saqlanmagan bo'lib qo'shma so'zning umumiy ma'nosi orqali anglashiladi.
So'z birikmasidagi qismlar orasida grammatik aloqa sezilib turadi, qo'shma so'z qismlari orasidagi grammatik aloqa esa yo'qolgan bo'ladi.
So`z birikmasini tashkil qilgan qismlarning har biriga alohida- alohida so’roq berish mumkin: kitobni (nimani?) o'qimoq, uydan (qayerdan?) chiqmoq kabi. Qo'shma so'zlarga esa yaxlit bir savol berish mumkin: kungaboqar (nima?), kamquvvat (qanday?) kabi.
So`z birikmasining qismlari o'zaro mustaqil so'z urg'usini saqlagan bo'ladi (uyning eshigi, xatni o'qidim), qo'shma so'z esa umumiy bir urg'uga ega bo'ladi (oqko'ngil, bilaguzuk)
Qo`shma so'zlarning ko'pchiligi tarixan so'z birikmalari asosida yuzaga kelgan.
So'z birikmasiga misollar:
1.Dori bosh og'rig'ini darrov qoldirdi. –
2.Qayerdandir oq qushlar uchib keldi.
3.Qiziqchi qizil ishton kiygan edi.
4. Qizil urug'dan ungan ko'chatlar sog'lom rivojlandi.
5.Rahimjon ma’yus holda so’ri suyanchig’iga qo’l qo’ydi.