уруғ чок и
ёки
уруғ к ер ти м и
деб аталади.
Уруғлар пишиб ерга тўкилгандан сўнг қулай об-ҳаво ьа
нам лик ш ароитида униб чиқади. У ниш нинг дастлабки
даврида сув ва ҳаво микропиле орқали уруғ ичига ўтади ва
ферментлар таъсирида уруғ пўсти хужайралари ш илим-
ш иқланади, натижада уруғларнинг, тупроқ заррачаларига
ёпиш иб нам тўплаши учун замин яратилади.
МУРТАК. Муртак, уруғланиш содир бўлгандан сўнг,
зиготадан ҳосил бўлади. Унинг ҳужайралари диплоид хро
мосомали ядрога эга. М уртак янги ўсимликнинг бош лан-
ғичи, у деярли меристема тўқимасидан таш кил топган.
Гулли ўсимликларнинг етилган муртаги м орфологик ж и-
ҳатдан
бошланғич новда, илдиз
ва битта ёки иккита
уруғ-
палладан
иборат бўлиб, улар ёш спорофит ўсим ликнинг
биринчи барглари ҳисобланади. Уруғ униб чиққанда и к
кита баргсимон яш ил палла (ғўза, ловия) ҳосил қилувчи
ўсимликлар
икки паллали ўсимликлар,
деб аталади. Мур-
таклари бир уруғ паллали ўсимликлар
бир паллали ўсим-
ликлар
деб аталади (буғдой, ш оли ва бош қалар).
Бош ланғич новда ва илдизнинг апикал қисмида м ери
стема тўқималари ж ойлаш ган. М еристема ҳужайралари
ф изиологик жиҳатдан ёш ва бўлиниш хусусиятига эга.
Муртак пояча, бошланғич новданинг ўсиш нуқтаси ж ой
лаш ган м еристем а ҳуж айраларидан п астрокда, бўртма
ш аклида бўлади (45-расм). Баъзан новданинг апексида,
V
A
45
-расм.
Ўсимталарнинг тузилиши.
А —
ловия (ер устки ўсиш),
Б —
буғдой;
В —
маккажўхорь ўсиш хиллари: эпикотиль; уруғпаъпа ўрнашган
жой;
3 —
гипокотиль;
4 —
илдиз бўйинчаси; 5 — асосий илдиз; б —ён
илдизлар; 7 — қўшимча илдизлар.
уруғпаллалардан кейик баргларнинг бошланғич бўртма-
лари (муртак куртаклари) ҳосил бўлади. Муртак ўқининг
уруғпаллалардан илдиз бўғизигача бўлган қисми гипоко
тиль (юнон. гипо — остки, пастки қисм, котилеодон—
уруғпалла) деб аталади. Гипокотильнинг энг пастки қис-
ми илдиз бўйинчаси, илдиз бўғизи деб аталувчи қисм ор-
муртак илдизчаси
туташади. Муртак илдизча
уни қоплаб турадиган илдиз қинчасидан иборат (53-расм-
га қаралсин). Уруғпалла билан биринчи куртак оралиғи
эпикотиль
(юнон. эпи -
ус гида) деб
аталади.
О чиқуруғли (н и н аб аргл и )л ар н и н г уруғида ўнтагача
уруғпаллалари бўлади. Уларнинг муртаги гипокотиль ва
куртакча ҳамда кичкина илдизчадан иборат. Куртакчада
ўсиш нуқтаси ва ўнта ингичка уруғпаллалар мавжуд. Кур
так ўсганда бу уруғпаллалар дастлабки ўнта ипсим он, ни -
набаргларга айланади.
Эндосперм — озиқ моддали тўқима бўлиб, ўсимликнинг
уруғида ривожланади. Эндосперм қўш алоқ уруғланиш н а
тижасида муртак халтасининг диплоидли марказий ҳужай-
расидан ҳосил бўлади ва триплоид ҳужайралардан иборат.
Демак, уруғнинг муртаги ва эндосперми бир-биридан кес
кин ф арқ қилади. Баъзи ўсимликларда масалан, бирпал-
лалилардан буғдой, пиёз, лола, пиёзгул ва бошқаларда уруғ
муртаги шу даражада кичик бўладики, уруғнинг деярли
бутун ички қисм ини эндосперм (оқсил) эгаллайди (46-
расм). Бу хилдаги уруғлар
эндоспермли уруғлар
деб ата
лади.
Эндоспермли уруғлар кўпинча бирпаллалилар (ғалла-
гулдошлар, пиёзгулдошлар), иккипаллали ўсимликлардан
итузумдошдар, соябонгулдошлар, сутламадошлар (канакун-
жут)да учрайди.
Кўпгина ўсим-
ликларда, акси н
ча, муртак ўсиб,
э н д о с п е р м н и
ўзлаштириб юбо-
р ад и ва э н д о с
перм уруғ пўсти
остида бир неча
қатор ҳужайралар
ш аклида қолади
(масалан, бодом,
4 7 -р асм , 1) ёки
бутунлай қолмай-
ди (кап ал акгу л -
д о ш л ар , м у рак -
б у т г у л д о ш л а р ,
қовоқгулдош лар,
атиргулдошлар ва
46
-раем.
Бир паллали ўсимлик уругларида
эндоспермнинг жойлашиши. О қ рангда
озиқ модда, қора рангда муртак шакли.
Do'stlaringiz bilan baham: |