Ўсимликлар морфологияси ва

Ўтказувчи
эл ем ен т л ар (2) ва
трахеидлар (1) т у­
зи л и ш и н и н г т а с -
вири; алоҳида тра­
х еи д ва ўтказувчи
найлар қора рангда.
& ® \
®
©
®
\(ё> ©
I
© О
г ®
.О ®
43
-раем.
Трахеид элементлари деворларининг қалинлашиш хиллари:
1 —
 ҳалқасимон; 
2— 4
спиралсимон; 5 — нуқтали; 6 — нарвонсимон;
7 — қарама-қарши; 
8 —
 навбатлашган тешикчали найлар.

---

Бу ҳужайралар энига ўсиб такомиллашгандан сўнг, унинг 
протопласта қуюқлашиб ҳужайра деворига тақалиб ш и- 
лимш иқлангандан кейин эриб перфорацияланади. Тирик 
ҳужайраларниНг учли найларга ёки трахеидларга айлани­
ши жуда тез, бир неча соат давомида содир бўлади. Бу­
нинг асосий сабаби шундан иборатки, хужайра пўстини 
таш кил этиш да қатнаш адиган ретикулум (диктиосома, 
микронайчалар) фаол иш тирок этади. Ш ундан сўнг про­
топласт нобуд бўлади ва унинг хусусияти ҳам ўзгаради. Ён 
деворларнинг қалинлаш иш и ва кўндаланг деворларнинг 
эриш идан кейин протопласт ичида кучли равиш да вакуо­
лалар пайдо бўлади ва йириклашади. Натижада най ёки 
трахеид ичидаги бўш лиқ суюқлик билан тўлади.
Найлар сингари, трахеидлардан, оддий пораларга эга 
бўлган ва кучли равиш да лиглинлаш ган ёғоч толалар ри ­
вожланади. Аммо улар такомиллашиш жараёнида ўтказув- 
чанлик хусусиятини йўқотиб, кўпроқ мустаҳкамлик бе­
риш вазиф асини бажаришга мослашгандир. Ёғоч тарки­
бида толалар бўлганлиги сабабли бу тўқи м алар анча 
мустаҳкам бўлади.
Эволюция жараёнида ксилема элементлари эн г қадим- 
ги қуруғушкда ўсишга мослашган юксак ўсимликлардан 
ринияда юзага келган. Уларда ксилема элементлари ҳалқ- 
али ва спирал трахеидлардан иборат бўлган. Трахеидлар 
ю ксак спорофит (қирқбўғимлар, плаунлар, қирқкулоқлар 
ва очиқуруғли) ўсимликларда учрайди ва ягон а ўтказувчи 
элементлардан ҳисобланади.
Эволю ция ж араёнида ёпиқуруғли ўсимликларда тр а ­
хеидлардан таш қари, теш икли либриф орм толаларидан 
ўтказувчи найлар пайдо бўлган. Ё п и қ уруғли ўсимлик- 
ларда найларнинг ҳосил бўлиши эволю ц и ян и н г прогрес­
сив (лот. прогресс — олдинга интилиш ) йўлидир. Бу йўл 
куруқлик шароитида ўсишга мослашган ўсимликларда сув 
ҳаракатини тезлаш тирган. Бу жараён ф и зи ологи к аҳами- 
ятга эга.
Флоэма (юнон. флойос — пўстлоқ)нинг асосий тарки­
бий қисми найлар, луб (йўлдош ҳужайралар, луб паренхи- 
малари ва луб толалари) дан иборат бўлиб, органик м од­
даларни ўтказиш учун хизмат қилади. Ш улардан энг му- 
ҳими элаксим он найлар ва йўлдош ҳужайралардир.

---