б
1
АТ-раем.
И кки паллали ўсимлик уруғлари:
1 —
бодом
(а —
данак ичидаги
уруғнинг умумий кўриниши;
6 —
бўйига кесилган уруғ кесими,
в —
муртак).
Уп
— мева пўсти, э — эндоеперм,
гп
— гипокотиль;
эпк —
эпикотиль;
к
— илдизча.
ҳоказода). Бу хилдаги уруғлар эндоспермсиз уруғлар деб
аталади. Э ндосперм сиз уруғларнинг уруғ пўсти остида
йирик уруғпаллалари бўлиб, уларнинг тўқималарида озиқ
моддалар тўпланади (қовоқ, ловия, 47-расм, 2 ва бош қа-
лар, 48-расм).
Муртак эндоспермни ўзлаштириб юборган ҳолларда,
унинг вазифаси бирмунча ўзгаради ва (кўпинча уруғпалла-
лари ғамлаган) озиқ моддаларни тўплай бошлайди. Бундан
ташқари ғамлаган озиқ моддалар перисперм (юнон. пери —
48
-расм.
Уруғ хиллари.
А
— кўкнор (Papaver somnifermum),
Б
—
буғдой (Triticum),
В —
ловия (Pisum sativum),
Г —
қора мурч (Piper
nigrum);
Д —
Aqrostimma githago;
1
— уруг пўсти;
2
— эндосперм;
3 —
илдизча;
4 —
пояча; 5 — куртакча;
6 —
уруғпалла (3—6 — муртак); 7 —
мева пўсти;
8 —
перисперм.
атроф; сперма — уруғ)да ҳам тўпланади. Бундай уруғларга
қора мурч, лавлаги ва бошқалар мисол бўла олади. П ерис
перм уруғ пўсти остида жойлашган бўлиб, уруғкуртакнинг
нуцеллусидан ривожланади. Бундай уруғларда муртак жуда
ҳам кичкина бўлади, уни ҳамма томондан ғамловчи тўқима
ўраб олади. Эндосперм ва перисперм муртакка тақалиб тур-
гани учун уруғ ўсаётган вақтда, муртак улардаги барча озиқ
моддаларни сўриб олади. Бинобарин, эндосперм ва перис-
пермдаги о зи қ моддалар — муртакнинг дастлабки озиғи ва
унинг ривожланиши учун асосий заминдир.
Эндосперм кимёвий тузилиши жиҳатидан унсимон ёки
ёғсимон бўлиши мумкин. Унсимон эндосперм ҳужайра-
ларида иккиламчи крахмал доначалари, ёғсимон эндос
перм ҳужайраларида эса ёғ томчилари тўпланади. Бундан
таш қари уруғларда оқсил ва ф итин (фосф орли бирикма-
лар) ҳам учрайди. Ф итин уруғнинг униш идаги модда ал-
маш инувини тезлаштиради.
Оқсил,
а л ей р о н
(юнон. алейрон — ун) доначалари ш ак
лида бўлиб, эндосперм нинг таш қи
юпқа қаватини
таш
кил этади (буғдой,
арпа ва бошқа шу каби донлар). Кўпчи-
лик ўсимликларда уруғ шу
қадар сувсизланадики, улар жуда
ҳам қаттиқ, ш иш асимон ва ҳатго
тошсимон
бўлиб қолади
(масалан, ф и н и к пальмаси).
Ёғсимон эндоспермли уруғлар (кунгабоқар, зиғир, ёнғоқ
ва бош қалар) ғамловчи ози қ моддалар ичида қувват жиҳа-
тидан бош қа уруғларга нисбатан устунлик қилади.
Уруғ унаётганда муртак эндосперм моддаларини ўзлаш-
тиради ва шундан сўнг унинг ҳужайралари емирилади.
Эндосперм ва перисперм функциялари жиҳатидан бир хил,
лекин морфологик жиҳатидан турли хил келиб чиқиш га
эга: яъни улар бир-бирига аналогдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |