Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

_  

10 

kg 

1П-М bp

^ Н2°"ДГ_ 3  •  1022 

g '

Boshqa  m odda  m olekulalarining  m assalari  ham  shunga yaqin 

qiymatga ega boMadi. A m m o minglab atom larga ega boMgan organik 

m oddalarning  m olekulalari  b undan  m ustasnodir.

M olekulalarning  m assalari jud a  kichik  boMgani  tufayli,  hisob 

ishlarida  m assalarning  absolyut  qiym atlaridan  em as,  balki  nisbiy 

qiym atlaridan  foydalanish  qulaydir.  Shuning  uchun  ham m a atom  

va molekulalarning massasi xalqaro kelishuvga muvofiq uglerod atomi 

massasining  1/12 qismi bilan taqqoslab olinadi  (bu holda atom lam ing 

nisbiy massalari  butun  sonlarga yaqin  boMib  chiqadi).

M oddaning  M N  nisbiy  m olekulyar  (y o k i  atom)  massasi  deb 

shu  m olekula  (yo ki  atom )  m 0  m assasining  uglerod  atom i  moc 

massasining  1/12  qismiga  nisbatiga  aytiladi.  D em ak,  m oddaning 

MN  nisbiy  m olekulyar  massasi  quyidagiga  teng  boMadi:

M N = ^ - .  

(2)

T2-°c

MN kattalikning oMchovi yo‘q.  Bundan  ko‘rinadiki,  hisoblanishi 

zarur  boMgan  m olekulaning  massasi  ma = j

2

^ s  mQC  boMar  ekan.

M asalan,  magniyning (M g)  atom   massasi  24 ga teng.  Bu degan 

so‘z,  m agniy  atom ining  massasi  uglerod  (C )  atom i  massasining 

1/12  qism idan  24  m arta  katta  dem akdir,  shuningdek,  vodorod 

atom ining  massasi  1  ga  teng,  dem ak,  vodorod  atom ining  massasi 

uglerod atom ining massasidan  12  marta  kichikdir.

Jism larda atom  yoki  m olekulalar nihoyatda  ko‘p boMadi.  Shu­

ning  uchu n  aniq  bir  jism dagi  atom lar  sonini  0,012  kg  uglerod 

massasidagi  atom lar soni  bilan  taqqoslash  qabul  qilingan.  Buning 

uchun modda miqdori deb ataladigan maxsus fizik kattalik kiritiladi. 

M odda  m iqdori  v  deb  (grek  harfi;  ,,nyu“  deb  o 'qiladi)  m a ’lum

291

---

birjism d a g i  m olekulalar  soni  N  ning  0 ,0 12  kg  massali  uglerodda 

mavjud  bo'lgan  ato m lar soni  (A^)  ga  nisbatiga  aytiladi:

» - £ .  

- 

(3 ,

SI da modda miqdori mo'l hisobida o'lchanadi va u asosiy birliklardan 

biridir.  Bir mo 7 — moddaning shunday miqdoriki,  unda mavjud bo ‘Igan 

molekulalar soni  0,012  kg  ugleroddagi  atomlar soniga  teng.

M o'l  bilan  bir  q atord a  unga  karrali  birlik  kilom o'I  (k m o 'l) 

ham   qo'llaniladi:  1  km o'l  =   103  m o'l.

M o 'l  t a ’rifiga  a so sa n ,  h a r  q a n d a y   m o d d a n in g   b ir  m o 'l 

m iqdoridagi  m olekula  yoki  ato m lar  soni  bir  xil  bo'ladi.  Bu  son 

XIX asrda yashagan  Italiya olimi  sharafiga Avogadro soni deb ataladi 

va  u  N

a

 bilan  belgilanadi.  Bu  son  bir  m o 'l  m odda  (ya’ni  0,012  kg 

uglerod)  dagi  atom lar soniga  teng  b o'lib,  quyidagi  form ula  orqali 

ifodalanadi:

(4)

moc 

Щ

bunda  цс  va  ц  kattaliklar  (grek  harfi:  ,,m yu“  deb  o 'q ilad i)  bir 

m o'l  uglerodning va ixtiyoriy olingan m oddaning kilogramm  hisobi- 

dagi  massasi.

Bir mol  miqdorida olingan  m odda massasi ц  molyar massa deb 

ataladi.  M olyar massa tushunchasi  fizikada,  ayniqsa kim yoda keng 

qo'llaniladi.  Agar  v  m o'l  m oddaning  massasi  m  bo'lsa,  u  holda, 

ta ’rifga binoan,  m olyar massa quyidagicha  ifodalanadi:

m

^   =  V  

(5)

m = m 0N  ekanligini  va  (3)  form ulani  e ’tiborga  olsak,  u  holda

H  =   mo  N

a

 

(5a)

bo'ladi.  D em ak,  molyar massa molekulaning massasi bilan Avogadro 

soni  ko'paytm asiga teng  ekan.  (5)  dan  ko'rinadigan  m olyar massa

- Ц г

,1

 

. . »—^77

  larda  o 'lc h a n a d i,  m olyar  massani 

Л/м  nisbiy