Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

л0  =   2 ,7   •  1025  m -3.

293

---

9 3 -  § .  G a z,  suyuq  va  qattiq   holatdagi  m odda  m olekulalarining 

h arak ati  haqida.  M o lek u la la rn in g   o ‘zaro  ta ’siri

Tabiatdagi  mavjud m oddalar turli  holatlarda uchraydi.  Masalan, 

muz,  suv  va  suv  bug‘i;  bular  suvning  uch  holatidir.  Suvning  bu 

uch  agregat  holatidagi  m olekulalari  bir-biridan  farq  qilm ay,  balki 

m o lekulalarning  joylashishi  va  ta ’sirlashishi  bilan  farq  qiladi. 

M olekulalar  harakatining  um um iy  xarakteri  gaz,  suyuq  va  qattiq 

jis m la r   u c h u n   b ird a y   boM adi,  y a ’ni  m o le k u la la r  ix tiy o riy  

yo'nalishlarda turlicha tezlik bilan  betartib  harakatlanadi.  Shuning 

uchun  ham   m olekulalarning tezligi haqida gapirilganda — о ‘rtacha 

tezlik,  oMgan  yoMi  deyilganda  esa  ikkita  ketm a-k et  to ‘qnashishlar 

oraligMga  teng  boMgan  о ‘rtacha  erkin yugurish y o ‘li tushuniladi.

G az  m olekulalari  orasidagi  m asofa uning oMchamiga  nisbatan 

ko'p  m arta  katta  b o'lgani  tufayli,  m olekulalar  orasidagi  o 'zaro  

ta ’sir kuchi ju d a ham  kichik bo'lib,  m olekulalar istalgan yo'nalishda 

bir-biriga bogMiq bo'lm agan  holda harakatlana oladi.  Hisoblashlar va 

oM chashlaming  ko'rsatishicha,  norm al  sh aro itd a  m olekulalarning 

o 'rtac h a   erkin  yugurish  yo'li  taxm inan  10~8  —  10~7  m  ga  teng 

bo'lib,  bir  sekundda  1010  m arta  o 'z a ro   va  idish  devorlari  bilan 

to'qnashadi.  G az m olekulalarining ilgarilanm a va aylanm a harakat 

qilishi  tajribalarda  aniqlangan.  G az  m olekulalari  orasida  o 'zaro  

itarishish  kuchi  bo'lgani  sababli  gaz  solingan  idishning  bu tun 

hajmini to 'la  egallaydi, bundan  ko'rinadiki, gaz aniq shakl va hajmga 

ega em as.  M olekulalar orasida tortishish  kuchi  mavjud bo'lganligi 

uchun  ular bir-biridan cheksiz uzoq  masofaga tarqalib keta olmaydi.

Suyuqlik molekulalari gaz molekulalariga qaraganda ancha zich 

joylashgani  uch u n  ularning  erkin  yugurish  yo'li  m olekulalarning 

o 'z   o 'lc h a m id a n   ham   kichik  bo'lib,  tax m in an  10~lom  ga  teng.  Bu 

o raliq n in g   m avjudligi  su yu q lik lard a  o q u v ch an lik   xususiyatini 

belgilaydi.  T ajribalarning  k o 'rsatish ich a,  suyuqlik  m olekulalari 

ilgarilanm a  harakat  bilan  birga  tebranm a va  aylanm a  harakat  ham  

qiladi.

S u yu q lik lard a  m o lek u lalar  orasidagi  to rtish ish   k uchi  gaz 

m olekulalari  orasidagi  tortishish  kuchiga  nisbatan  an ch a  katta 

bo'lganligi  uchun  m olekulalarni  har  to m onga  tarqalib  ketishiga 

yo'l  q o 'y m ay   tutib  turadi,  shuning  uch u n   ham   idishga  solingan 

suyuqlik  shu  idish  hajm ining  m a’lum  bir  qism ini  va  idish  shaklini 

egallaydi.

294

---

Qattiq jism molekulalari  suyuqlik molekulalariga qaraganda ancha 

z ic h  

joylashgan  bo'lib,  m uvozanat  holati atrofida tebranm a  harakat 

qiladi.  U larning  bir  joydan  ikkinchi joyga  ko‘chishi  kam dan-kam  

uchraydi.

Takrorlash  uchun savollar

1.  Molekulyar-kinetik nazariya ta’limoti haqida tushuncha bering.

2.  Molekulyar-kinetik nazariyaning  asosiy qonun-qoidalari nimalardan 

iborat?

3.  Diffuziya deganda nimani tushunasiz?  Diffuziya moddaning agregat 

holatiga va temperaturaga qanday bog'liq?

4.  Broun harakati bilan qanday hodisa tushuntiriladi?

5.  Temperatura ortishi bilan  Broun harakati ortadi va diffuziya jarayoni 

tezlashadi, nima uchun?

6.  Molekulalarning o'Ichami va massasi haqida tushuncha bering.

7.  Avogadro soni va Avogadro qonuni haqida ma’lumot bering.

8.  Modda miqdori nima va uning birligi qanday?

9.  Nisbiy va  molyar  massa  nima?  Molyar  massa  qanday  birliklarda 

o'lchanadi?

10.  Normal sharoit deganda nimani tushunasiz?

11.  Loshmidt soni  nima?  Uning qiymatini  keltirib chiqaring.

M asala yechish nam unalari

1- 

masala.  Normal  sharoitda  1)  0,001  kg  azot  va  2)  1  m3  kislorod 

tarkibidagi  molekulalar sonini  hisoblang.  Normal sharoitda  kislorodning 

zichligi p  =   1,43  kg/m3.

kg

Berilgan:  m.  =   0,001  kg  =   10  3  kg,  V  =  lm 3,  p,  —1,43  —   ,  (X,  —

m

kg 

kg 

= 28 •  10-3  —  ,  щ =  32 -  lO"3  -----.