Shohjahon normurodov

Birgalik nisbatni topishda ham gapning konteksti muhim , chunki birgalik nisbat qatnashgan gaplarning egasi ko‘plik shakilda bo‘ladi. Masalan:
1. Mehmonlar ko‘prikdan o‘tishdi.
2. Mehmonlar qorovulning qistashiga qaramasdan ichkariga kirishmadi. (Abdulla Qahhor)
3. Qushlar uni yaxshi ko‘rishib, Mayna deb ism qo‘yishibdi. (Ertakdan)
4. O‘ng tomondagi chorpoyada to‘rt-besh kishi o‘tirib, qah-qah urib kulishadi. (Gazetadan)
ESLATMA: Nisbat qo‘shimchalari fe’lning o‘timli va o‘timsizligiga ta’sir qiladi. Majhul va o‘zlik nisbat qo‘shimchasi o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantiradi. Masalan: kitobni o‘qidi. Bu yerda “o‘qidi” fe’li o‘timli. Kitob o‘qildi. Bu yerda esa majhul nisbat ta’sirida o‘timsiz fe’lga aylanmoqda. O‘rttirma nisbat esa o‘timsiz fe’lni o‘timli fe’lga aylantiradi. MASALAN: U yuvindi. Bu yerda o‘timsiz, U o‘glini yuvintirdi. Bu yerda eas -tir orttirma nisbat qo‘shimchasi natijasida o‘timli fe’lga aylanmoqda.
ESLATMA: Bitta fe’l tarkibida birdan ortiq nisbat qo‘shimchasi kelishi mumkin. Bunda fe’lning qaysi nisbatda ekanligi oxirgi qo‘chimchaga nisbatan olinadi. Masalan: yuv-in-tirdi – orttirma, yuv-in-tir-ildi – majhul , yuv-in-tir-ishdi – birgalik
11-DARS FE’L(DAVOMI)
FE’LNING VAZIFA SHAKLLARI - Fe’llar gapda boshqa so‘zlar bilan bog‘lanib, kesim, ega, to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchi vazifasida kelishi mumkin. Buning uchun fe’l maxsus shakllarga ega bo‘ladi. Turli gap bo‘laklari vazifasida kelish uchun xoslangan fe’l shakllari fe’lning vazifa shakllari sanaladi.
Fe’llarning to‘rt vazifa shakli mavjud:
1) sof fe’l shakli (o‘qidi);
2) harakat nomi shakli (o‘qimoq, o‘qish);
3) sifatdosh shakli (o‘qigan, oqar);
4) ravishdosh shakli (o‘qib, kelgach).
Sof fe’l shakli – fe’lning nol shakli bilan ifodalandi, hech qanday qo‘shimchasi yo‘q. Gapda deyarli kesim vazifasida keladi. Masaln: o‘qidi, yozdi, ko‘rdi kabi.
Harakat nomi – Fe’lning otga xoslangan shaklidir va fe’l asoslariga -(i)sh, -(u)v, -moq(-mak) qo‘shimchalarini qo‘shish yo‘li bilan yasaladi. Harakat nomini bo‘lishsizlik shakli -maslik qo‘shimchasi yordamida yasaladi. Va gapda ot bajargan har qanday sintaktik vazifani bajaradi. Masalan: 1.O‘qish – ulkan baxt.(ega); 2.Sen yozishni organ! chunki kelajak oldinda.(to‘ldiruvchi); 3. Kelishning ketishi bordir.(aniqlovchi); 4.U bu voqeadan xabardor bo‘lishi kerak.(kesim). 5.U bu sayilgohga dam olish uchun kelgan.(hol) kabi.