Shohjahon normurodov

Nisbat shakllari fe’lning asos qismidan keyin qo‘shiladi. Fe’l 5 ta nisbat shakliga
ega: 1) aniq nisbat; 2) o‘zlik nisbati; 3) orttirma nisbat; 4) majhul nisbat; 5) birgalik nisbati.
ANIQ NISBAT
Bajaruvchisi aniq bo‘lgan harakat yoki holatni bildirgan fe’l shakli aniq nisbat deyiladi. Aniq nisbatning qo‘shimchasi yo‘q, fe’l nol shaklda turganda aniq nisbatda bo‘ladi. MASALAN: gapirmoq, ishlamoq, kulmoq, yayramoq kabi.
O‘ZLIK NISBAT
Bajaruvchining o‘zi ustida amalga oshadigan harakat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli o‘zlik nisbati deyiladi. O‘zlik nisbati shakli fe’l asosiga -(i)n, -(i)l qo‘shimchalarining qo‘shilishi bilan hosil bo‘ladi.MASALAN: Tarandi, yuvindi, maqtandi, kiyindi kabi.
Unli bilan tugagan fe’l asosiga o‘zlik nisbatining -n yoki -l undosh bilan tugagan fe’l asosiga esa -in yoki -il qo‘shimchalari qo‘shiladi.
1. Halima juda ozoda kiyinadi.
2. Sobir masalani yechishga qiynaldi.
3. U yuziga belbog‘ini tashlab, ko‘rpachaga cho‘zildi.
4. Kampirning dod-voyiga bir zumda butun mahalla yig‘ildi.
MAJHUL NISBAT
Bajaruvchisi noma’lum bo‘lgan harakat yoki holatni ifodalovchi fe’l shakli majhul nisbat deyiladi. Majhul nisbat shakli unli bilan tugagan fe’l asosiga -n, -l; undosh bilan tugagan fe’l asosiga esa -in, -il qo‘shimchalarini qo‘shish bilan hosil qilinadi.
O‘zlik va majhul nisbat shakllari aynan bir xil, lekin ular harakat yoki holatning bajaruvchisi nuqtayi nazaridan farq qiladi. O‘zlik nisbatida harakat-holat bajaruvchining o‘zi ustida amalga oshadi, majhul nisbatda esa bajaruvchi noma’lum bo‘ladi. Solishtiring: tarandi — taraldi,
kiyindi —kiyildi.
O‘zlik va majhul nisbatni farqlashda gapning konteksti muhim ahamiyatga ega. Gapda fe’ldan anglashilgan ish-harakatni bajaruvchisi, ya’ni (gapning egasi) o‘zining ustida amalga oshirsa o‘zlik aks holda esa, majhul nisbat bo‘ladi.
E’TIBOR BERING!! Dorboz dorga osilib, tomoshalar ko‘rsatmoqda. Bunda gapning bajaruvchisi “dorboz” osilish harakatini o‘zi bajarmoqda. Bu o‘zlik nisbatga misol bo‘ladi.