Sharq falsafasi va madaniyati

Kurs ishi mavzusining obyekti. Kurs ishining obyekti – Jon Tolandning panteizm falsafasi va uning taraqqiyoti. Panteizmning jahon madaniyatiga ta’sirining falsafiy jihatlarini o‘rganish.
Kurs ishi mavzusining predmeti. Kurs ishining predmetini Uyg‘onish davridagi Yevropa falsafasining ijtimoiy-iqtisodiy, g‘oyaviy-siyosiy va madaniy hayotiga oid qarashlari tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi. Kurs ishi kirish, uch band, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
1.Uyg‘onish davri falsafasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari.
15-asr oxiri - 16-asr boshlarida tabiiy falsafaga qiziqish kuchaymoqda edi. Chunki O‘rta asrlardagi tabiatga qaram soha sifatida munosabat endi qayta ko‘rib chiqilayotgandi. Biroq, tabiatni anglashda, shuningdek, odamni talqin qilishda Uyg‘onish falsafasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu o‘ziga xoslik birinchi navbatda tabiatning panteistik talqin qilinishida namoyon bo‘ldi. Yunon tilidan tarjima qilingan panteizm "hamma xudo" degan ma'noni anglatardi.
Panteizmning kelib chiqishini Neoplatonizm falsafasida ko‘rish mumkin, u yana bir bor diqqatni tortdi va biz anglagan butun dunyo emmanatsiya yoki yagona qudratli hamma qamrab oluvchi Xudodan chiqqan "nurlanish" deb ta'kidladi. Panteizm tushunchasi qaytarilmas birlikni, Yaratgan Xudo va uning barcha ijodining deyarli tasodifini tasdiqlaydi. Bu Xudoning tabiatdan ajralib turishini yengib chiqadi, go‘yo u ilohiylashtiriladi.
Masihiy Xudo bu yerda o‘zining transandantal xarakterini yo‘qotadi; u tabiat bilan birlashgandek tuyuladi va ikkinchidan, shu bilan qadimgi davrlarda o‘ziga xos bo‘lmagan xususiyatlarni ilohiylashtiradi va egallaydi.
Uyg‘onish falsafasining tipik vakillaridan biri Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) edi. U Xudoni tabiatga yaqinlashtiradi, so‘nggi ilohiy fazilatlarni va, avvalambor, kosmosdagi cheksizlikni belgilaydi; u shuningdek, olamning kosmosdagi chekliligi va uni vaqt ichida yaratilishining teologik prinsipiga qarshi chiqadi, garchi u Xudo “mutlaq maksimal” sifatida namoyon bo‘ladigan ma'noda dunyo cheksiz emasligini ta'kidlasa ham. Ammo baribir “uni cheklangan deb hisoblash mumkin emas, chunki uning chegarasi yo‘q”; N. Kuzanskiyning fikriga ko‘ra, Yer dunyoning markazini tashkil etmaydi va sobit yulduzlar sferasi deb ataladigan narsa dunyoni yopib turuvchi aylana emas. N. Kuzanskiy tabiatni anglash bilan bog‘liq bir qator dialektik g‘oyalarni ifoda etdi: u qarama-qarshi tomonlarning birligini, tabiatdagi imkoniyat va haqiqatni, cheksizlik va cheklanishni ko‘rdi. U ilmiy uslub konsepsiyasini, ijodkorlik muammosi - inson imkoniyatlarining cheksizligi, ayniqsa bilim sohasini asoslab berdi. Shu bilan birga, uning panteizmi bilishda ham namoyon bo‘ladi: Xudo oldindan bo‘lishi mumkin bo‘lgan hamma narsadir. Boshlanish hamma narsada porlaydi va inson har qanday qarama-qarshi tomonlarni yengib, cheksiz o‘ylashga qodir.
N. Kuzanskiy (1401-1464) - nemis kardinal, matematik, faylasuf. N. Kuzanskiyning so‘zlariga ko‘ra, Xudo bu minimal va maksimal darajadagi tasodif, hamma narsa va bir vaqtning o‘zida. To‘g‘ri chiziqni kosmosda ochilgan nuqta sifatida ko‘rsatish mumkin bo‘lganidek, tabiat ham Xudoning mujassamlashuvi "ochiladi". Aksincha, nuqta (minimal) to‘g‘ri chiziqning potentsiali (maksimal), uning "qulab tushgan" holati sifatida ifodalanishi mumkin. Xuddi shunday, tabiat Xudoning o‘zida mavjud. Xudo ham mavjudot, ham bo‘lish imkoniyati. Xudo - bu yakuniy tushuncha, shuning uchun uni aql bilan tushunish mumkin emas. Tushunarli tarzda Xudo o‘zini faqat cheklangan - tabiatda, odamda namoyon qilishi mumkin. D. Bruno (1548-1600) - italiyalik faylasuf, keyinchalik monastirizmni buzgan Dominikan tartibining rohibidir. Uning falsafasi N. Kuzanskiyning panteistik g‘oyalarini davom ettiradi. Biroq, uning panteizmi Kuzanskiy singari tasavvufiy emas, balki tabiatan tabiiydir. Agar Xudo Kusandagi dunyoga teng kelmasa, unda D. Bruno Xudoni va dunyoni tenglashtiradi va uni cherkov doktrinasi bilan murosasiz to‘qnashuvga olib boradigan Xudo va tabiatning o‘ziga xosligi g‘oyasidan bir qator xulosalar chiqaradi. D. Brunoning izchil panteizmi uni bir qator g‘oyalarni rad etishga olib keladi:
- kreatsionizm g‘oyasi: uning o‘rnini emanatsiya g‘oyasi egallaydi - dunyoning Xudodan erkin "chiqishi";
- moddiy olamning cheklanganligi va o‘ziga xosligi: bundan keyin ham sistemasi sobit yulduzlar sferasi bilan yopilgan N. Kopernik, D. Bruno olamlarning cheksiz ko‘pligi va koinotning cheksizligi g‘oyasini ilgari suradi;
- Xudoning shaxsiyati: D. Brunoda Xudo shaxsiy hayotdan tashqari hayotni ta'minlovchi prinsip, nurdir;
- insonning shaxsiy boqiyligi: insonning ruhi Jahon Ruhining bir qismidir, u jasad o‘lganidan keyin ham o‘lmasdir, lekin u okean tomchisi singari, o‘z shaklini, ya'ni shaxsiyatini yo‘qotib, Jahon Ruhida eriydi².
Uyg‘onish davrining buyuk daholaridan biri Jordano Bruno (1548 -1600) edi. U dunyoning yaratilishi haqidagi, dunyoning paydo bo‘lishi va uning tugashi haqidagi barcha cherkov dogmalarini rad etdi: u olamda cheksiz ko‘p olamlar borligini ta'kidlab, Kopernikning geliosentrik g‘oyalarini ishlab chiqdi. Shu bilan birga, J. Bruno Xudo haqida ko‘p yozgan. U materiyaning universal animatsiyasini tan oldi. Ammo uning Xudosi ham yaratuvchidir, ham yaratilgan va sabab-oqibat koinotidir. Panteizm J. Brunoning ushbu dalillarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Kuzanskiydan keyin u dunyoda mavjud bo‘lgan qarama-qarshiliklar bir-biriga to‘g‘ri keladi, deb hisoblaydi. Bir-biriga to‘g‘ri keladigan, ular mutlaq o‘ziga xoslikdan boshqa narsa bo‘lishi mumkin emas. Xudo bu mutlaq o‘ziga xoslik, butun dunyo, u hamma joyda va hech qayerda yo‘q. J. Bruno shaxsiyatni, qahramonlik shaxsiyatini yuksaltirishga intiladi va u buni panteizm orqali amalga oshiradi.