Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

 
17-Mavzu: Toshkent shahrining shakllanishi va rivojlanish xususiyatlari 
Reja: 
1. Toshkent shahri shakllanish tarihi. 
2. 1 - davr (1917 - yilgacha). 
3. 2-davr (1917 – 1940 yy.) 
4. 3-davr (1940 – 1945 yy.). 
5. 4-davr (1946-1990 yy). 
6. 5-davr (1991-yildan hozirgi kungacha). 
Toshkent shahri uzoq va murakkab tarixga ega bo‗lib, uning qachon paydo 
bo‗lganligi haqida aniq ma‘lumotlar yo‗q. So‗nggi yillarda olib borilgan 
arxeologik tadqiqotlar, xususan, Yunusobodning Mingo‗rik dahasidan qazib 
olingan topilmalar shundan dalolat beradiki, bundan taxminan 2200 yillar 
muqaddam uning o‗rnida shahar xarobalari bo‗lgan. Shahar turli nomlar bilan 
(Yuni, Choch, Shosh, Binkat) tarixiy manbalarda uchraydi. Uning hozirgi nomi XI 
asrda Abu Rayxon Beruniy va tarixchi Mahmud Qoshg‗ariy asarlarida tilga 
olingan. Shaharning hozirgi kungacha bosib o‗tgan tarixini quyidagi davrlarga 
bo‗lish mumkin: 
1 - davr (1917 - yilgacha). 
Shaharning qulay geografik o‗rinda: qit‘alararo 
savdo yo‗llarining kesishgan qismida joylashgani uni yirik savdo markaziga 
aylantirdi. Toshkent shahri tekislikda, o‗troq dehqonchilik va ko‗chmanchi 
chorvachilik rayonlarining kesishgan qismida joylashgan bo‗lib, bu erda turli 
mahsulotlar ayirboshlanar edi. U g‗arb va sharq, shimol hamda janub o‗rtasidagi 
savdo iqtisodiy aloqalarda asosiy o‗rin tutgan. Shu bilan bir qatorda ko‗chmanchi 
xalqlarning bosqinlariga qarshi O‗rta Osiyo hududidagi harbiy funksiyalarni 

---

62 
bajaruvchi istehkom ham edi. Shahar ko‗plab chet el bosqinchilariga qarshi 
kurashlarda vayron bo‗ldi, lekin qulay erda joylashgani uchun yana o‗zini bir 
necha bor tiklab oldi. Shahar qal‘a devorlari bilan o‗ralgan bo‗lib, uning o‗rtasida 
bozor bo‗lgan. Bozordan sakkiz tomonga yo‗l o‗tib uni atrof bilan bog‗lagan. 1865 
yilda Rossiyaga qo‗shib olingach, Toshkent O‗rta Osiyoga kiruvchi asosiy 
―darvoza‖ rolini o‗ynadi. Shahar Ural, Volgabo‗yi, Rossiyaning markaziy qismi va 
Sibir bilan savdo iqtisodiy munosabatlarni olib bordi. Bu erdan xilma – xil yuk- 
ipak, gazlama, paxta, teri, hunarmandchilik buyumlari va qishloq xo‗jalik 
mahsulotlari, qorako‗l, quritilgan meva, sholi, guruch, gilam olib ketilar, mashina, 
asbob-uskuna, metall, shakar kabi mahsulotlar olib kelinar edi. SHahar hududiy 
jihatdan kengayib, Anhor kanalidan sharq va janubga- Salor daryosi tomonga 
qarab kengaya bordi va uning ―evropacha‖ yangi qismi qurila boshlandi. YAngi 
sanoat korxonalari qurildi, Toshkent qo‗shimcha vazifalarni o‗z zimmasiga ola 
boshladi; hunarmandchilik – savdo markazi va harbiy strategik markazdan endi u 
Turkiston general gubernatorligining va Sirdaryo viloyatining markaziga, ya‘ni 
ma‘muriy boshqaruv funksiyalarni ham bajaruvchi yirik shaharga aylandi (1-rasm).