Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Zarafshon shahri
ning shakllanishi o‗tgan asrning 60-yillardagi geologik–
qidiruv ishlari natijasi bilan bog‗liq. 1967 yilda Muruntov konidagi kar‘erlarning 
ishga tushirilishi va foydalanishga topshirilishi munosabati bilan shahar posyolka 
bunyod etildi.
1961 yilga qadar shahar posyolka maqomida bo‗lgan
 
Uchquduq shahri
yirik 
uran konlari asosida tashkil topdi. 
Uchquduq shahri Zarafshon kabi resurs shahardir. Qazilma boyliklar negizida 
shakllangan shaharlarni ilmiy adabiyotlarda «resurs shaharlar» deb ta‘rif 
berishadi. Odatda, bunday shaharlar o‗z atrofi, qishloq joylar bilan kam 
bog‗langan bo‗ladi. Shuningdek, hududda G‗ozg‗on, Shalqar, Langar kabi kichik 
resurs shahar va shaharchalar ham mavjud.
G‗ozg‗ondan sifatli marmarning topilishi shahar rivojlanishiga katta ta‘sir 
ko‗rsatdi. Qurilish materiallaridan gips, ohaktosh, marmar konlarining ochilishi 
shahar iqtisodiyotini belgilovchi omil bo‗ldi. 
Qadimgi 
Nurota shahri
Zarafshon vodiysining Buxoro, Samarqand, kabi 
asosiy shaharlari va Janubiy Qozog‗iston, Jettisuv hamda boshqa viloyatlar bilan 
bog‗lab turadigan karvon yo‗lida qad rostlagan. Mazkur shahar engil sanoat va 
xalq iste‘moli mollari ishlab chiqarishga ixtisoslashganligi bilan yuqoridagi 
shaharlardan farq qiladi.
Ma‘lumki, O‗rta Osiyodagi shaharlar qadimda ikki xil yo‗nalishda: suvga 
yaqin bo‗lgan daryo vodiylarida va savdo–sotiq qulay bo‗lgan karvon yo‗llari 
yaqinida shakllangan va rivojlangan. Tahlil etilayotgan Navoiy, Karmana, 
Qiziltepa shaharlari ham yuqorida ko‗rsatilgan omillar ta‘sirida vujudga kelgan va 
taraqqiy etgan. 
Karmana va Qiziltepa shaharlari sobiq sho‗rolar davrida, ya‘ni 1979 yil 6 
noyabrdan shahar nomini olishiga qaramay, qadimdan karvon yo‗llari ustida 
shakllangan. Bu shaharda ham boshqa yirik shaharlar singari karvonsaroylar 
qurilgan. XVI–XVII asrlarga kelib, dengiz yo‗llarining ochilishi va ―Buyuk Ipak 
yo‗li‖ ning inqirozga uchrashi butun O‗rta Osiyodagi shaharlar kabi Karmana va 
Qiziltepa shaharlarining ham rivojlanishini to‗xtatib qo‗ydi. Navoiy-Uchquduq-
Miskin-Nukus temir va avtomobil yo‗llarining qurilishi Karmana, Navoiy, 
Qiziltepa shaharlarini rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlar yaratdi. Ayni vaqtda 
Navoiy shahrining Karmana bilan birga transport tuguni funksiyasi yanada 
kuchaydi.
Navoiy shahrining qisqa muddatda yirik sanoat markazi sifatida rivojlanishiga 
iqtisodiy geografik o‗rnining qulayligi, temir va avtomobil yo‗llarining tugunida, 
Samarqand va Buxoroning o‗rtasida joylashganligi bilan ahamiyatlidir. 
Shahar hosil qiluvchi tarmoqlarning (sanoat, transport, qurilish, 
rekreatsiya, turizm, xizmat ko‗rsatish va.b) eng muhim jihati, ularning 
ahamiyati, ta‘sir doirasi mazkur aholi manzilgohidan chetga chiqish va atrof 
hududlarni o‗ziga tortish xususiyati bilan farqlanadi. Yangirabot, Qiziltepa, 
Karmana, Konimex, Beshrabot shaharlari aynan viloyat markazining ta‘sirida 
rivojlanib bormoqda. Janubi-sharqiy Qizilqumda qad rostlagan Navoiy qadimiy 

---

84 
Samarqand va Buxoro shaharlaridan deyarli teng masofada joylashgan. Har qanday 
vaziyatda ham bunday shahar katta magistral infratuzilmani joylanishi shart va 
uning vujudga kelishi bu rayonni iqtisodiyotini rivojlanishida asosiy omil bo‗ladi. 
Bu shahar Qizilqum bag‗ridagi tabiiy boyliklarni o‗zlashtirishda tayanch nuqta 
rolini bajaradi (Soliev A.S,1984 ).
Navoiy shahrining aholisi 133.6 ming kishi (2016 y), u mamlakatimizdagi 18 
ta katta shaharlar qatoriga kiradi. Ta‘kidlash joizki, Navoiy bunday darajaga 
boshqa tengqur shaharlarga qaraganda juda tez, qisqa muddatda erishdi. 
Zarafshonda 77.8, Nurotada 32.9, Uchquduqda 28.1 ming aholi istiqomat qiladi. 
Qolgan shahar va shaharchalarda esa aholi soni 20 mingdan kam. 
 
Mintaqa shahar manzilgohlaridagi aholi soni 455.1 ming kishiga etdi. 
Umuman olganda, viloyat shaharlarida aholi soni tez sur‘atlar bilan o‗smoqda va 
hatto respublikamizning o‗rtacha shahar aholisi o‗sish ko‗rsatkichidan ham yuqori.
Viloyatdagi mavjud shahar va shaharchalarning tashkil topishi va funksional
xususiyatiga turli omillar ta‘sir ko‗rsatgan. Xususan, Zarafshon va Uchquduq tog‗–
kon sanoati negizida paydo bo‗lgan bo‗lsa, sanoat va transport rivojlanishi asosida 
Navoiy shahri vujudga keldi. Qolgan shahar va shaharchalar esa tuman ma‘muriy 
markazi sifatida shakllandi. 
Shahar manzilgohlari orasida aholi soniga ko‗ra eng kichigi Shalqar sanalib, 
unda qariyib 2.4 ming kishi yashaydi. Muruntov, Qiziltepa, Yangirabot shahar 
manzilgohlarining har biriga 10–20 ming kishidan aholi mos keladi. Mazkur 
shahar manzilgohlarida 40.0 ming kishi istiqomat qilgan holda, bu jami shahar 
aholisining atigi 8.9 foizi yashaydi, xolos. ―Yarim o‗rta‖ shaharlar Uchquduq, 
Nurota, Karmana bo‗lib, bu bosqichdagi shaharlar guruhida viloyat shahar 
aholisining 2/5 foizi istiqomat qiladi yoki, barcha shaharlarning 6.8 foiziga teng 
keladi. O‗rta shahar jami aholining 14.2 foizini tashkil etadi (-jadval). 2006 yilda 
aholisi 3 ming kishigacha bo‗lgan birinchi bosqich shahar va shaharchalar soni 
atigi 1 tani tashkil etgan bo‗lsa, 2016 yilda ularning soni yana 30 taga ko‗paydi 
yoki jami shahar manzilgohlarining 12.9 foiziga mos keldi. Tabiiyki, urbanistik 
tarkibning takomillashuvi barcha mintaqalardagi singari tahlil etilayotgan viloyat 
shaharlarini ham sifat jihatidan o‗zgartirmadi.
Asosiy sanoat markaz va punktlari Navoiy, Zarafshon, Uchquduq, Qiziltepa 
hamda ―resurs‖ shaharchalar: G‗ozg‗on, Muruntov
, 
Shalqar, Langar kabilar. 
Yangirobot va Malikrabodda paxta tozalash zavodlari bor. Navoiy shahri borgan 
sari yirik sanoat tuguni va respublikamizning o‗sish qutbiga aylanmoqda. Bu erda, 
aniqrog‗i shahar aeroporti negizida mamlakatimizda ilk bor respublikamiz 
Prezidenti I.A.Karimovning 2 dekabr 2008 yil farmoniga binoan erkin iqtisodiy-
industrial zona va xalqaro transport logistika markazi yaratildi. Bunda Janubiy 
Koreya va boshqa davlatlar bilan hamkorlik qilindi, juda katta
11-jadval.