|
Navoiy viloyati shaharlarining urbanistik va hududiy tarkibi
Navoiy viloyati O‗zbekiston Respublikasi hududining 24.7 foizini yoki 1/4
qismini egallaydi. Aholisi 927.9 ming kishi (2016 yil). Demografik salohiyati
jihatdan u mamlakatimizda faqat Sirdaryo viloyatidan oldinda turadi (respublika
aholisining atigi 2.9 foizi). Shahar aholisi, 455.1 ming kishi, qishloq aholisi 472.8
ming kishi, yoki 51 foizni tashkil qiladi. Aholi zichligi 1 km kv ga 8.4 kishiga mos
keladi, xolos.
Viloyat tabiiy sharoti asosan cho‗ldan iborat ekanligi ishlab chiqarish hamda
aholining hududiy tashkil etish xususiyatlariga o‗z ta‘sirini ko‗rsatgan; uning
asosiy yuki, aholisi, qayta ishlash sanoati – demografik va iqtisodiy salohiyati
nisbatan kichik maydonni egallagan chekka janubda, yirik markaziy va shimoliy
hududlari esa ekstensiv, tipik cho‗l hududlariga xos yaylov chorvachiligi va tog‗-
kon sanoatiga ega.
Navoiyning orografik xususiyati uning qazilma resurslarga
boyligini ham ko‗rsatadi. Mintaqada oltin, uran, fosforit, asbest, dala shpati,
marmar, qurilish materiallari xom ashyosi va boshqa konlar ham mavjud. Aynan
ana shu mineral xom ashyo resurslari viloyat shaharlarining vujudga kelishi, uning
82
iqtisodiyoti, ishlab chiqarish va eksport salohiyatini rivojlantirishda muhim rol
o‗ynaydi.
Viloyat iqtisodiyoti industrial-agrar yo‗nalishga ega bo‗lib, respublika
hududiy mehnat taqsimotida asosan tog‗-kon sanoati, xususan rangli metallurgiya,
kimyo, qurilish materiallari sanoati hamda qishloq xo‗jaligida go‗sht-jun
chorvachiligiga ixtisoslashgan. Yalpi hududiy mahsulotning 46.5 foizini sanoat,
6.9 foizini qurilish, 14.0 foizini qishloq xo‗jaligi, 7.9 foizini transport va aloqa
beradi (2015 y.).
Mintaqada 6 shahar (Navoiy, Zarafshon, Nurota, Uchquduq, Yangirabot,
Qiziltepa) va 38 shaharcha mavjud bo‗lib, ularning barchasida jami aholining 49.0
foizi yashaydi. Umumiy urbanizatsiya ko‗rsatkichining yuqoriligi, bir tomondan,
hududda chindan ham sanoatning nisbatan yaxshi rivojlanganligi bilan izohlansa,
ikkinchidan, intensiv qishloq xo‗jaligi uchun imkoniyat cheklanganligi bilan
bog‗liq. Umumiy urbanizatsiya darajasi 2008 yilda 39.5 % bo‗lgan, uning 10
foizdan ko‗proqqa ortishi esa 2009 yildagi ―Qishloq taraqqiyoti va farovonligi‖
dasturi tufayli yuzaga kelgan. Agar viloyat bu ko‗rsatkich bo‗yicha (40.4 %) 2000
yilda Qoraqalpog‗iston Respublikasidan keyingi o‗rinda turgan bo‗lsa, u hozirda
mamlakat o‗rtacha ko‗rsatkichidan biroz pastroqda.
Mavjud ma‘lumotlarga ko‗ra, viloyat hududida XX asrning o‗rtalarigacha
bitta ham shahar bo‗lmagan va bunga uning tabiiy sharoiti ta‘sir etgan (1939 yilda
respublikada 47 ta, 1959 yilda 101 ta shahar manzilgohi)
.
Keyingi shaharlarning
paydo bo‗lishi va aholi sonining ko‗payishida sanoatlashuv darajasi va yirik
qishloq aholi punktlarining shaharchalarga aylantirilishi muhim rol o‗ynagan.
Viloyatdagi aksariyat ―yangi‖ shaharlar 1960-80 yillarida turli qazilma
boyliklardan foydalanish davrida vujudga kelgan. Yuqorida ta‘kidlanganidek,
viloyat shaharlar geografiyasidagi o‗ziga xos jihat, ularning tarqoq joylashuvi va
shahar atrofi xo‗jaligining shakllanmaganligi bilan izohlanadi.
Navoiy viloyati shahar manzilgohlari tumanlar bo‗yicha notekis
taqsimlangan. Iqtisodiyoti agrar-industrial yo‗nalishga ega bo‗lgan ushbu
mintaqada shaharlar to‗ri unchalik taraqqiy etmagan.
2009 yil 13 martdagi
Vazirlar Mahkamasining qaroridan so‗ng hududda
urbanizatsiya darajasi 49 foizdan ortib ketdi va shunga mos ravishda shaharchalar
salmog‗i ham yana 30 taga ko‗paydi. Respublika geourbanistik tizimidagi ketma-
ketligida viloyat Namangan, Farg‗ona, Andijon viloyatlari va Qoraqalpog‗iston
Respublikasidan keyin 5–o‗ringa chiqib oldi.
Jami 30 ta yangi shaharchada 85.7 ming kishi istiqomat qiladi va bu jami
shahar aholisining 20.2 foiziga teng keladi (
2016
yil). Tumanlar kesimida Qiziltepa
(8 ta) va Navbahorda (6 ta) eng ko‗p yangi shaharcha tashkil etilgan bo‗lsa, ayrim
tumanlarda (Uchquduq) aholi joylashuviga mos ravishda bunday manzilgohlar
qayd etilmagan (-ilovaga qarang).
2005 yil ma‘lumotlari bo‗yicha, tahlil etilayotgan mintaqada 14 ta shahar
mavjud bo‗lgan holda, 2016 yilda ularning soni jami 55 tani tashkil etgan.
Navoiy hududida dastlab rangli metal, kimyoviy xom ashyo, qurilish
materiallari kabi tabiiy boyliklarni o‗zlashtirish asosida ―resurs‖ shaharlar paydo
83
bo‗lgan. Uchquduq, Zarafshon shaharlari hududning cho‗l qismida tarqoq holatda
joylashsa, aksariyat shahar manzilgohlari uning janubida mujassamlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
