Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Surxondaryo viloyati shaharlarining vujudga kelish tarixi, shart-sharoit 
va omillari 
Mamlakatimizning eng chekka janubida joylashgan Surxondaryo viloyati 
o‗ziga xos tabiiy, iqtisodiy va siyosiy geografik o‗ringa ega. Hudud uch xorij 
mamlakatlari (Turkmaniston, Tojikiston, Afg‗oniston) bilan chegaradosh. 
Respublika doirasida ham qo‗shnilari oz; birgina Qashqadaryo viloyati bilan 
baland tog‗lar orqali tutashgan. Surxondaryoning bunday o‗ziga xos siyosiy 
geografik o‗rni hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. 
Surxondaryo viloyatining Janubiy mintaqadagi o‗rnini neft, tabiiy gaz, ko‗mir 
(respublikadagi jami toshko‗mirni), turli qurilish materiallari (ohak, granit, gips, 
shag‗al), tabiiy mineral buloqlar, dorivor giyohlar, turizm va rekreatsiya resurslari 
belgilab beradi. Lekin vohada tabiiy resurslardan foydalanish ko‗rsatkichlari ancha 
past. Bunga avvalo viloyatning geografik o‗rni (mamlakatning eng janubida), 
orografik tuzilishi (asosiy foydali qazilmalar tog‗li hududlarda) kabi tabiiy 
noqulayliklar bilan birga transport infratuzilmasining sust rivojlanganligi, siyosiy 
strategik nuqtai nazardan nomaqbul joylashishi ham ta‘sir etib kelgan.
Hududning shaharlashuv darjasi sust; demografik rivojlanish, ya‘ni aholi 
tabiiy ko‗payishi eng yuqori hududlardan sanaladi. Viloyatda, 2411.5 ming kishi 
yoki mamlakat aholisining 7,6 foizi istiqomat qiladi (2016 y.).
Surxondaryo viloyati respublikada sanoat mahsulotlarining hajmi, tarkibi, 
ixtisoslashuv va mujassamlashuv jihatlariga ko‗ra alohida ajralib turadi. Mintaqada 
sanoatlashuv va urbanizatsiya orasidagi bog‗liqlik ancha past. Chunonchi, 2014 yil 
ma‘lumotiga ko‗ra mintaqa respublika sanoat mahsulotining atigi 1.9 foizini 
etkazib bergan (shaharlashuv darajasi-34 foiz). Ushbu holat shahar hosil qiluvchi 
tarmoqlarning kam rivojlanganligi shuningdek, viloyat va respublika yalpi ichki 
mahsulotida qishloq xo‗jaligi tarmoqlarining ulushi yuqori ekanligidan darak 
beradi.
Darhaqiqat, viloyat iqtisodiyotining negizini qishloq xo‗jaligi va u bilan 
bog‗liq qayta ishlash sanoati tashkil etadi. Shu bois, ko‗pgina shaharlar 
agroindustrial xarakterga ega. Ularda asosan qishloq xo‗jalik mahsulotlarini qayta 

---

94 
ishlovchi oziq-ovqat, paxta tozalash, to‗qimachilik kabi engil sanoat korxonalari 
faoliyat ko‗rsatmoqda; hududda yirik ishlab chiqarish markazlari yoki qutblari, 
mukammal hududiy majmualar juda kam. 
Surxondaryoda 2016 yil ma‘lumotlariga ko‗ra 8 ta shahar va 114 ta 
shaharchalar qayd etilgan. Viloyatga bo‗ysunuvchi shaharlar Termiz va Denov. 
Tumanga bo‗ysunuvchi shaharlar esa 6 ta (Boysun, Jarqo‗rg‗on, Qumqo‗rg‗on, 
Sho‗rchi, Sharg‗un, Sherobod).Ularda 861,1 ming kishi yoki jami aholining 35,7 
foizi yashaydi (taqqoslash uchun, 2008 yilda urbanizatsiya darajasi Surxondaryoda 
19,1 % bo‗lgan). Bu jihatdan u mamlakatimizda faqat Xorazm viloyatidan oldinda 
turadi, xolos. (respublika shahar aholisining atigi 5.3 foizi).
Viloyat shahar manzilgohlarining hududiy tarkibiga e‘tibor bersak, eng ko‗p 
shaharlar soni Denov va Qumqo‗rg‗on tumanlariga to‗g‗ri keladi. Mazkur 
tumanlarda viloyatdagi shaharlarning qariyb ¼ qismi joylashgan. 2009 yildagi 
urbanistik o‗zgarishlardan so‗ng mintaqa shaharchalari soni yana 107 taga 
ko‗paydi 
(respublika 
yangi 
shaharchalarining 
10,7 
%). 
Bunday 
agroshaharchalarning eng ko‗pi Oltinsoyda (14 ta), Denov va Angorda (11 tadan), 
Qumqo‗rg‗on va Muzrabotda (10 tadan) kuzatiladi (2-ilova). Ayni vaqtda ularning 
eng kam miqdori Bandixon tumaniga to‗g‗ri kelib, bu yerda birgina tuman markazi 
- Bandixon shaharcha maqomini olgan, xolos. Biroq, yirik qishloq aholi 
punktlariga shaharcha maqomini berilishi, mintaqa iqtisodiy taraqqiyotiga unchalik 
ta‘sir ko‗rsatmadi. Buning boisi, mazkur shaharchalarning kelgusi taraqqiyotida 
ko‗proq aholi soni asos qilib olindi va ularning aksariyati shaharcha mezonlariga 
unchalik javob bermaydi. 
Shaharlarning ma‘lum hududda vujudga kelishida bevosita shu joyning 
geografik o‗rni, tabiiy-iqlimiy sharoiti va albatta, iqtisodiy imkoniyatlariga 
(transport, foydali qazilmalar, aholi va mehnat resurslarining to‗planishi, ishlab 
chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish istiqbollari va boshqalar) bog‗liq. 
Mintaqa shaharlar to‗ri va tarkibining shakllanishida muhim o‗rinni tabiiy 
sharoit va resurslar, shuningdek transport kommunikatsiyalari egallaydi. 
Surxondaryo shahar aholi manzilgohlarining zichligi, hududiy urbanistik tarkibiga 
ko‗ra boshqa mintaqalardan ancha farq qiladi. Hudud aholi manzilgohlari 
joylashuvini markazdan shimoli-sharq tomonga yo‗nalgan transport yo‗llari 
(Termiz-Denov yo‗nalishi) hamda daryo vodiylari (Surxondaryo, Sheroboddaryo) 
belgilab beradi. Mintaqa shaharlar to‗rida yangi o‗zlashtirilgan Surxon-Sherobod 
massivi yaqqol ko‗zga tashlanadi.
Dastlab Surxondaryo hududida bir necha asrlik tarixga ega Termiz, 
Chag‗aniyon va Dalvarzintepa shaharlari shakllangan bo‗lsa, keyinchalik (1916 y.) 
Kogon-Termiz, sobiq Ittifoq davrida Termiz-Dushanbe, Termiz-Qo‗rg‗ontepa-
Yovon temir yo‗llarining qurilishi natijasida (Denov, Jarqo‗rg‗on, Sho‗rchi) 
―yangi‖ sanoat shaharlari paydo bo‗ldi. Resurs shaharlar Sharg‗un, Boysun, 
Jarqo‗rg‗on, Sariosiyo, Kokaydi, Elbayon foydali qazilmalar negizida, 
Qumqo‗rg‗on, Sherobod, Sariq, Angor qo‗riq yerlarni o‗zlashtirish asosida bunyod 
etilgan. 

---

95 
Mintaqa urbanizatsiyasi, demografik nuqtai nazardan qaraganda, asosan 
kichik va o‗rta, qishloq tuman markazlari va agrosanoat korxonalariga ega bo‗lgan 
shaharlar hisobiga rivojlanib bormoqda. 
O‗zbekistonda o‗tkazilgan aholi ro‗yxati-1939 yil ma‘lumotlari bo‗yicha,
shahar aholisi 57.4 ming kishi bo‗lgan holda, 1959 yilga kelib bu ko‗rsatkich 132,3 
ming kishiga teng bo‗ldi yoki o‗tgan 20 yil mobaynida shahar aholisi 2.3 barobar 
o‗sdi. Yuqoridagi ma‘lumotlarning tahlilidan ko‗rinib turibdiki, dastlabki yillarda 
viloyat shahar aholisi ancha sekin o‗sib borgan. Sobiq Ittifoq davrida viloyat 
hududidagi turli ma‘dan konlari va yangi yerlarni o‗zlashtirish, irrigatsiya 
shaxobchalarini barpo etilishi natijasida shaharlarning yangi tizimi vujudga keldi. 
Xususan, 1970-1979 yillarda esa viloyatda tuman markazlari, agroindustrial 
shaharlar paydo bo‗la boshlagan (Qumqo‗rg‗on, Jarqo‗rg‗on, Sherobod. Sharg‗un, 
Boysun, Sho‗rchi va h.k.).
1970-79 yillardagi viloyat shahar aholisini o‗sishiga tuman markazlarida 
ko‗plab engil sanoat korxonalarning ishga tushirilishi ham sabab bo‗lgan. Ayni 
paytda, aksariyat qishloq tumanlari ushbu vazifani bajaradi. Masalan, Jarqo‗rg‗on, 
Angor, Qiziriq, Muzrobod va Sherobod tumanlarining har birida paxta tozalash 
zavodlari mavjud. Chunonchi, paxta tozalash zavodlari Jarqo‗rg‗onda (1969), 
Surxonda (1970), Angorda (1971), Muzrabodda (1971), Sherobodda (1974) va 
Qiziriqda (1978) barpo etildi. Ana shu davrda mintaqa shahar aholisi 1.3 baravarga 
o‗sgan. Ushbu holatni etmishinchi yillarda mamlakatimizdagi ayrim yirik 
qishloqlar va SHTPlarning shaharlarga aylantirilishi, ya‘ni soxta urbanizatsiya 
bilan izohlash mumkin. 
Mustaqillik yillarida (1992 y.) viloyat shaharlar geografiyasida katta
o‗zgarishlar yuz berdi. Hudud shaharlar to‗ri birdaniga 5 ta (Angor, Do‗stlik, Sariq, 
Hurriyat va Elbayon)ga kengaydi va bu mintaqada zamonaviy transport-stansiya, 
raz‘ezd hamda boshqa kommunikatsiya tarmoqlarining rivojlanishi va yangi 
yerlarni o‗zlashtirilishi bilan izohlanadi. 
Ta‘kidlanganidek, mintaqa urbanistik tarkibi ham iqtisodiyotning tarmoqlar 
va hududiy tarkibiga mos holda rivojlangan. Termizda 137 ming aholi bor, 
ikkinchi shahar Denovda 81 mingdan ziyodroq. Tuman markazlari Sherobod, 
Boysun, Jarqo‗rg‗on, Sho‗rchining har birida 20-30 ming kishidan aholi yashaydi. 
Qolgan yuzdan ortiq shahar joylar kichik va mayda sinflarga mansub (12-jadval). 
12-jadval