|
Сўнгги антик даврда неоплатонизм
Плотин – антик давр идеалистик фалсафасининг сўнгги вакилидир. Ўша даврдаги ижтимоий-иқтисодий таназзул бу файласуфнинг қарашлари, таълимотига ҳам кучли таъсир кўрсатди.
ҲАЁТИ. Плотин (205-270) Қуйи Мисрнинг Ликополь шаҳрида 205 йилда туғилди. Ёшлигини ўша даврнинг йирик илм-фан маркази саналган Александрия шаҳрида ўтказди. Бу ерда у Афлотун ва Арасту таълимотларини бириктиришга ҳаракат қилган файласуф Аммоний Сакксдан таълим олди. Рим императори Гориданнинг муваффақиятсиз юришларида қатнашган Плотин 244 йилда Антиохияга қайтади ва 270 йила шу ерда вафот этади. Асарлари кўп йиллар мобайнида оғзаки таълим Билан шуғулланиб келган Плотин кексайган чоғида ўз фалсафий фикрларини қоғозга тушира бошлади. Унинг қўлёзмалари кейинчалик Порфирий томонидан таҳрир қилиниб, чоп этилади. Ҳар бири тўққиз бўлимдан иборат бўлган олти қисмли Плотин қўлёзмаси «Эннеада» деб номланади (юнонча «эннеада» сўзи «тўққиз» маъносини беради). Таълимоти Плотин фалсафасининг асосий мақсади ҳар қандай мавжудликнинг асосини илоҳий бирлик билан боғлаш орқали барча мавжудотларнинг келиб чиқиши босқичларини ҳамда яна дастлабки ибтидога қайтиш йўлини аниқлашдан иборатдир. Ушбу мақсадга эришишда Плотин асосий восита сифатида фалсафа ва диалектикага таянади. Плотин ўз олдига қўйган вазифани амалга ошириш нақадар мушкул эканини яхши тушунсада, унга қатъий интилар эди. Бирликни англаш, уни мустақил ибтидо деб тушуна билиш ҳар кимнинг қўлидан келавермайди, нодир руҳий қудратга эга бўлган даҳогина бунинг уддасидан чиқиши мумкин.
Оддий одамлар кундалик юмушлари билан овора бўлиб яшар эканлар, ўз аждодлари, келиб чиқишларидан тобора узоқлашадилар. Қанчалик узоқлашсалар, қайтишлари шунчалик қийинлашади. Бундай одамлар учун барча, ҳатто дидларига тўғри келмайдиган нарсалар ҳам ўз руҳларига қараганда аҳамиятлироқ бўлиб туюлади. Уларни тўғри йўлга бошлаш учун руҳий фазилатлар кундалик буюмлардан қанчалик аҳамиятли эканлигини тушунтириш лозим. Лекин, ақлан мушоҳада қила оладиган, табиатан юқори истеъдодга эга бўлган одамлар ҳам бор. Улар интиҳога интилиб, унинг таъсирида қоладилар. Бундай одамлар узоқ айрилиқдан сўнг ўз юртига қайтган одамга ўхшайдилар. Барча мавжудотларни ягона ибтидога қайтариш мақсадида Плотин руҳ масаласини батафсил кўриб чиқади. Руҳ инсон танасининг маҳсули бўлмай, балки тана каби яхлит бўлган ўзига хос борлиқдир. У одамнинг хатти-ҳаракатларини бошқаради, эҳтирослар билан курашади.
Дунёда мавжуд бўлган барча нарсаларнинг жони бор. Бироқ руҳ нарсаларга хос бўлмаган, ушбу мавжудотлардан фарқ қилувчи унсурдир. Дунё гўзаллиги масаласига мурожаат қилганимизда ҳам биз яна руҳ масаласига дуч келамиз. Ҳиссий дунё гўзал, лекин у ўлимга қандай нарса ўз яратувчисига эга бўлиши даркор. Ушбу яратувчи - дунёвий руҳдир.
Руҳ барча мавжудотларнинг олий ибтидоси бўлиши мумкинми? – деб сўрайди Плотин. У мавжуд гўзалликнинг асоси бўлиши мумкинми? Плотин фикрича, руҳ гўзалликдан фарқ қилади: у бутун дунё учун ягонадир, дунёда эса гўзал, эзгу руҳлар билан ёнма-ён ёвуз руҳлар ҳам мавжуд. Демак, дунёвий руҳ ўзи учун асос бўлган ибтидога интилади. Барча мавжудотларга шакл берувчи дунёвий руҳ фаолдир, унга эса ақл шакл беради. Бирор бир материалдан ясалган ҳайкалда шакл моддадан олдин пайдо бўлгани каби Ақл ҳам мустақил ва руҳдан аввал вужудга келгандир. Бироқ, Ақл ҳам, Плотин фикрича, энг олий ва якуний эмас. Барча мавжудот бирликка тақалади. Бирликсиз аниқлик аниқликсиз эса мавжудлик бўлмайди. Плотин таълимотига кўра, барча мавжудотларнинг вужудга келиши руҳга боғлиқ экан. Бирликнинг ҳам келиб чиқиши унга боғлиқдир. Плотин фикрича, бирлик аввалига ниҳоятда оддий ва шак-шубҳасиз муқаррар бўлмоғи лозим. Оддий бирлик умумий тушунча эмас: умумий тушунча предикат бўлиб, оддий бирлик эса субъект бўлиши лозим. Пировардида, бирликнинг барча предикатлари манфий бўлиб чиқди. У барча мавжудотлар учун ижобий аҳамиятга эга бўла оладими? Бунинг иложи йўқ, чунки, Плотин таълимотига кўра, бирлик барча мавжудотларга нисбатан шарт-шароит ёки сабабчи вазифасини ўтай олмайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
