|
одамларни юборайлик? (Ш. Р.) Щандай ўргатишди? Соғлиғи қандай? Атласшшг қапақаси сизга маъқул?
Қайси олмоши предметиииг тартибга ёки ўринга кўра белгисиии аниқлаш учун қўлланади: қайси киши?, қайси уй? Ҳозирги ўзбек тилида бу сўз составидаги эгалик аффикси қо- тиб қолган бўлиб, III шахс формаларида яна -си, -лари аф- фикслари қўшилиб ишлатилади: қайсиси, қайсилари, баъзан бу сўз отлашиб қайсиниси шаклида ҳам ишлатилади.
Қайси олмошининг қўллаиишида қуйидаги ҳусусиятлар мавжуд: 1) қайси олмоши сифат характерига эга бўлгани учуи отлашгандагина эгалик ва келишик аффиксларини олади. Лекки бу сўз шахс ёки предметлар қаторидан бирини белги- лаш, айириб кўрсатиш учуи бериладиган сўроқ бўлгани учуи ҳам ҳеч вақт бнринчи шахс бирлик формасида келмайди: қай- синг?, қайсиси?,. қайсимиз?, қайсингиз?, қайсилари?; 2) баъзан гумон маъносини билдиради: Кайси куни мен йўлда учта от- лиқни кўрдим; 3) вақт сўзи билан бирга келиб, баъзан ёрдам- чисига яқин вазифани бажаради: 1\айсй вақтда пиёда, қайси ^ақтда машинада қатнарди; 4) гапда аииқловчи, кесим; от- лашганда эга, тўлдирувчи бўлиб келади: Қайси китобни ўқи- дингиз? Янги битган иморат қайси? Буларнинг авзойидан цайсиси колхозда қолмоқчи, қайсиси чиқмоқчи эканини билиш қийин эди. (А. Қ.) Бюро аъзолигига қайсикгизни кўрсатишди?;
эргашган қўшма гапларда қайси олмоши нисбий сўзларнинг биринчи компоненти бўлиб келади: Қайси киши тиришиб ҳа- лол ишласа, у ҳурматга сазовор бўлади.
Қанча олмоши сон-равиш характерига эга бўлиб, пред- мет ёки ҳаракатнинг миқдорига кўра белгисини аниқлаш учуи бериладиган сўроқни ифодалайди. Бу олмош қуйидаги хусусият- ларга эга: 1) кўп предметнинг миқдорини аниқлаш учуи қўл- Ланганда, ўзидан кейинги ог кўпинча бирликда келади: Қанча қитоб олдинг? Қанча киши йиғилди?; 2) якка ҳолда ёки так|н*р ланиб қеяиб, миқдорнинг ортиқлигини билдиради: Қолхоэимш
жуда бадавлат: цанча сигир, цанча йилқи бор. (У.) Қдриқлар цчилиб, Олтинсой чўллари пахтазор бўлгач, Умурзоц, ота цан~ ча-цанча севинди. (Ш. Р.); 3) тахминий миқдорни аниқлаш учун қўллангаида, баъзан -ча аффикси қўшилиб келади: Қан- чача ерни ҳайдадингиз?; 4) нисбий сўзларнннг биринчи ком- поненти бўлиб келиб, даража-миқдор ифодалайди: Ерда цанча нам кўп бўлса, уруғ шунча тез униб чиқади; 5) бу олмош жуфт- лашиб келганда, бнринчи олмош чиқиш келишиги қўшимчасини олиши мумкин: Ер қимирлаганда, цаичадан-цанча бинолар ши- каст еди. Щанчадан-цанча болалар сафни бузиб... (А. Қ);
гапда аниқловчи, ҳол, кесим; отлашганда эга ва тўлдирувчи бўлиб келади: Қанча ўцувчи келмади? Қанча ишладшс? Бола- ларнинг сони цанча? Қанчаси комсомол? Қанчасига топшириқ берилган?
Қачон олмоши ҳаракат-воқеанинг бажарилиш вақтини аниқлаш учун бериладиган сўроқни билдиради. Бу сўз асосан феълга боғланиб, пайт ҳоли вазифасида келади: Абдухалилни кўргапи цачон бормоқчимиз? Ииғилшиимиз цачон ўтказилади?
Бу олмош бошқа олмошларга ўхшаш отлашиш хусуснятига эга эмас.
Қачондан қачонгача типида қатор келиб иккн гап бўлаги- га — икки пайт ҳолига бериладиган сўроҳни ифодалайди: Му- собақа цачондан цачонгача давом этди?
Баъзан жўналиш келишиги қўшимчасини олиб қўлланади. Бундай вақтда муддатнннг қайси вақтга белгиланишини бил- диради: Меҳмонлар цачонгача туришади?
-лар аффиксини олиб: а) тахминий вақтга нисбатан сўроқ- ии билдиради: Қачонлар келасиз?; б) бирор ҳаракатнинг юза- га келганига кўп вақт ўтганлигини билдиради: Қачонлар келган эдим.
Қачон сўзи гапда пайт ҳоли, кесим бўлиб келади: Энди сиз қачон ҳисоб берасиз? (А. Қ.) Москвага кетшиингиз щачон? қачон сўзи ўрнида баъзан қай + куни, вақт, ма\ал каби бнрикмалар ҳам иш- латилади: Қачон келдингиз? // Қай куни келдингиз?
Қани олмоши кўпинча шахс ёки предмет, воқеа-ҳодиса- ларнинг мавжудлик ўрнини аниқлаш учун бериладиган сўроқни билдиради. Қани сўзи қуйидаги . хусусиятга эга: 1) предмет- шахснинг жойлашиш ўрнига кўра сўроқ ифодалагани учун гап- да кўпинча кесим бўлиб келади: Дорингиз цани? (А. Қ.);
қани олмоши турлн хилдаги модал оттенкаларни ифодалов- чи кнриш сўз бўлиб келади: Қани, Синчалакхон қизим, мана буни кийиб олинг-чи! (А. Қ.) Қани, Болтабой, сиз нима дей- сиз? (А. Қ.); 3) шарт эргаш гапли конструкциялар составида қўлланиб, бирор воқеа-ҳодисанинг юзага келиш шартини бил- диради. Кўпинча, қани сўзидан сўнг эди, энди сўзлари қўшиб ишлатилади: Қани энди, мана бу даштларга ҳам сув чиқа қол- са. (Ш. Р.) Қани энди, кўзим очиқ бўлса-ю,.., (А. Қ.)
Қалай олмоши воқеа-ҳодисанинг ва ҳаракатнинг бажа-
рилиш ҳолатини аниқлаш учун бериладиган сўроқни билди- ради. Бу сўз қуйидаги хусусиятларга эга: 1) ҳолатни сўраш учун қўлланиб, гапда кўпинча кесим бўлиб келади: Тожихон- лар оиласи цалай? (А. Қ.) Тинчликми, Одилжоннинг аҳволи цалай? (С. Аҳм.) Уқишларинг цалай?; 2) ҳаракатнинг бажа- рилиш ҳолатига иисбатан сўроқ сифатида қўлланганда, гапда ҳол вазифасини бажариши мумкин: Синглимиз цалай ўқияпти? Қалай сўзи кўпинча щндай олмошига синоним бўлади, бироқ у отлар белгисини аниқлаш учуи қўлланмайди'; 3) баъзан кириш сўз вазкфасида келади: 1{алай, фикримиз сизга маъқул- ми?
Do'stlaringiz bilan baham: |
